شیدای گراشی

محمدجعفر خان در ۱۸ ذیحجهٔ ۱۲۹۶ ه‍.ق در گراش متولد شد.[5] پدرش رستم خان، فرزند فتحعلی خان گراشی، از خوانین لارستان و مادرش زنی از اهالی اشکنان بود.[6][7] پیشینهٔ او از این طریق، به امام‌قلی خان می‌رسد.[8] تاریخ تولد محمدجعفر خان در نسخهٔ دست‌نویس تفسیر کتاب باغستان، نوشتهٔ پدرش، این‌گونه آمده‌است: «تولد محمدجعفر خان یوم هجدهم شهر ذی‌الحجةالحرام به طالع دلو سنهٔ ۱۲۹۶ قمری…»[9]

او در دو دوره حکم‌رانی کل لارستان و بنادر خلیج فارس را برعهده داشت: ابتدا از سال ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹ ه‍.ق که پس از این دوره و به دلایل نامعلوم، مورد غضب حبیب‌الله خان قوام‌الملک قرار گرفته و به صورت تبعیدی، در نارنجستان قوام شیراز زندگی می‌کرد. پس از درگذشت حبیب‌الله خان در ۱۳۳۴ ه‍.ق و رسیدن پسرش ابراهیم خان به حکومت ایالت فارس، محمدجعفر خان آزاد شده و به گراش برگشت. با این حال، شروع دورهٔ دوم حکم‌رانی او را کتاب‌های مختلف از سال ۱۳۳۲ یا ۱۳۳۳ ه‍.ق ذکر کرده‌اند.[10][11] او در این دوره که تا پایان زندگی‌اش در ۱۳۳۸ ه‍.ق ادامه داشت، حکومت بر گراش و قلعهٔ همایون‌دژ و نیز تولیت موقوفات بازمانده از فتحعلی خان را هم پس از پدرش رستم خان، عهده‌دار بود.[12][13]

نوشتهٔ سنگ یادبود درگذشت محمدجعفر خان

سنگ یادبود محمدجعفر خان گراشی

«وفات مرحمت و غفران‌پناه، جنت و رضوان‌آرامگاه، سعید شهید محمدجعفر خان مقتدرالممالک ولد عالیجاه حاجی رستم خان، در قریهٔ باغ. یوم یکشنبه چهاردهم رجب‌الفرد سنهٔ ۱۳۳۸ به زخم تیر تفنگ از پا درآمد. دو روز بعد در قریهٔ مزبور زنده بود و در یوم مذکور به رحمت ملک غفور پیوست و نعش او به جراش که مولد و منشأ او بود، انتقال یافت و حسب‌الوصیه دخمه شد برای عتبات عالیات. الله الحقه بمن کان یتولاه.»

سنگ منصوب بر دیوار مسجد جامع گراش[14]

محمدجعفر خان به عنوان حاکم گراش و بنا به درخواست ابراهیم خان قوام‌الملک، حاکم فارس، برای حل‌وفصل درگیری‌ها میان عشایر شیعهٔ لُرونَفَر و ساکنان سنی‌مذهب بلوک صحرای باغ، به آن منطقه رفت.[15] او در ۱۲ رجب ۱۳۳۸ ه‍.ق و در نزدیکی روستای دیده‌بان مورد اصابت گلولهٔ یوسف‌بیگ نَفَر، از سران عشایر لرونفر، قرار گرفت و زخمی شد.[16] او تا دو روز بعد زنده بود و عاقبت در روز یک‌شنبه ۱۴ رجب ۱۳۳۸ ه‍.ق و پیش از ۴۲ سالگی کشته شد. جسد او بنا به وصیت خودش به گراش منتقل شد و در دخمه قرار گرفت. پس از سی و هشت سال، جسد توسط شخصی به نام سید کاظم به کربلا فرستاده شده و پشت حرم امام حسین دفن شد. طبق روایتی، جسد هنگام خارج کردنش از دخمه هنوز سالم بوده؛ به گونه‌ای که حتی رنگ حنا نیز بر روی دست محمدجعفر خان قابل مشاهده بوده‌است.[17][18] احمد اقتداری در بازدیدی که به سال ۱۳۴۶ ه‍.ش از مقبره داشته، سنگ لوح قبر را ناخوانا توصیف کرده‌است.[19] سنگ یادبود درگذشت او بر دیوار مسجد جامع گراش نصب است و در آن، تاریخ و مکان درگذشت نوشته شده‌است.[20]

محمدجعفر خان در بیشتر اشعارش از تخلص «شیدا» استفاده کرده اما در مواردی از تخلص «جعفر» یا هر دو تخلص با هم نیز بهره برده‌است.[21] شیدای گراشی مطرح‌ترین نام در میان شعرای گذشتهٔ گراش است.[22] او در شاعری طبعی روان داشته و در اکثر قالب‌های کلاسیک شعر فارسی همچون غزل، قصیده، قطعه، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، رباعی و تک‌بیت شعر سروده اما به سرودن غزل بیش از دیگر قالب‌ها علاقه داشته‌است.[23][24][25] او در شاعری پیرو سبک عراقی بوده و شیوهٔ بیانش ساده و عاری از عبارات دشوار است.[26] شیدا، کاتبانی داشته که اشعارش را می‌نوشته‌اند. او همچنین اشعارش را برای محمدعلی خان سدیدالسلطنه می‌فرستاده و بین آن دو، نامه‌نگاری و مناظرات ادبی برقرار بوده‌است. آنچنان که از اشعار مذهبی شیدا برمی‌آید، علاقهٔ او به امامان شیعه و به خصوص علی بن ابی‌طالب و حسین بن علی چشمگیر بوده‌است.[27] همچنین خانه‌اش و خانهٔ دامادش، قهرمان خان، محلی برای روضه‌خوانی و اطعام دسته‌های عزاداری بوده‌است.[28] این خصوصیات موجب جذب مردم محلی به شخصیت شیدا و شکل‌گیری چهره‌ای مردمی از او شده‌است.[29] شیدای گراشی علاوه بر سرودن نوحه، مداحی هم می‌کرده‌است. مشهور است که او در روزهای عزاداری با سر و پای برهنه به میان مردم می‌رفته و به سینه‌زنی و خوانش نوحه‌های خود می‌پرداخته؛ چنان‌که مردم گراش با سروده‌های او آشنا بودند.[30] شیدا همچنین با موسیقی آشنا بوده و از نوای نی و تار هنرمندی به نام «غلام شکری لاری» لذت می‌برده. هرچند احتمالاً خود، آلات موسیقی نمی‌نواخته‌است.[31] او که همچون پدرش به تصوف گرایش داشت،[32] به سبب ضرورت‌های حکومتی، گاه‌گاهی به شیراز سفر می‌کرده و گویا در این سفرها با درویشان سلسلهٔ ذهبیه و خانقاه احمدی شیراز آشنا شده‌است.[33] پیش از آن و طی مدت اقامت تبعیدی در شیراز، علاقهٔ دوطرفه‌ای بین او و یکی از دختران حبیب‌الله خان قوام‌الملک ایجاد شد. در نتیجه، دختر قوام، مخاطب و معشوق شعریِ برخی از اشعار شیدا بوده‌است.[34] با توجه به این که شیدا مدتی در تبعید بوده و نیز در جریان جنبش مشروطه، جمعی از خویشاوندانش کشته شده‌اند، اما در اشعارش مضمونی که مبنی بر مدح یا ذم افرادی از معاصرینش باشد به چشم نمی‌خورد.[35]

احمد اقتداری غزلیات شیدا را در ردیف غزلیات زیبا و استوار فارسی برشمرده و او را غزل‌سرایی لطیف‌الطبع توصیف کرده‌است که در قیاس با شاعران پیرو سبک حافظ، از درجه‌ای متعالی برخوردار است. آرایه‌هایی چون تشبیه، استعاره و تلمیح در اشعار شیدا قابل مشاهده است. او در اشعارش از اشاره‌های تاریخی و تضمین اشعار شاعران پیش از خود مانند فردوسی، سعدی و حافظ و نیز شاعران معاصرش چون وصال شیرازی و صحبت لاری استفاده کرده‌است. استواری برخی غزلیات شیدا، نشان پیروی از سعدی دارد. او به سعدی القابی چون «استاد بیان و صانع حرف» و «خلاق سخن، مهندس شعر» داده و مضامین شعری سعدی، در بیشتر غزلیاتش نمایان است.[36] در کل، بیشترین تأثیرپذیری شیدای گراشی در سبک فکری و ادبی و شاعری از سعدی و حافظ بوده اما از سبک و مکتب دوران زندگانی‌اش، یعنی مکتب قاجاری و شعرای معاصرش چون یغمای جندقی، وصال شیرازی، میرزا ابوالحسن جلوه، مشتاق اصفهانی و صحبت لاری هم تأثیر پذیرفته‌است.[37] قصیده‌های شیدای گراشی بیشتر معطوف به موضوع مدح و منقبت پیامبر اسلام و امامان شیعه است. او در سرایش قصیده‌های بلند و احاطه بر واژگان برای تأمین قافیه‌های زیاد مورد نیازش، موفق عمل کرده‌است.[38] وسعت اطلاع او از وقایع تاریخی، داستان‌های پهلوانی، لغات فارسی و عربی و آیات و احادیث دینی در اشعارش هویداست.[39] به باور محمدعلی مجاهدی، شاعر و ادیب معاصر، مرثیه‌های شیدا دربارهٔ واقعهٔ کربلا از آثار موفق عاشورایی در سدهٔ اخیر به‌شمار می‌رود.[40] علاوه بر غزل و قصیده، شیدا در قالب‌های دیگری چون قطعه، ترجیع‌بند، مخمس و رباعی هم شعر سروده‌است که همگی متأثر از سبک ادبی دوران قاجار می‌باشد.[41] تقریباً تمامی اشعار شیدای گراشی به زبان فارسی است او به زبان اچمی شعر نگفته‌است.[42]

نسخهٔ دست‌نویس دیوان شیدای گراشی تا سال‌ها مفقود بود تا این که توسط احترام اقتداری، یکی از اعضای خاندان دَهباشی گراشی، در لار بازشناخته شد. او این نسخه را به احمد اقتداری رساند. این نسخه به خط نستعلیق و بر روی کاغذ مومی نوشته شده بود و جلد سرخ‌رنگی داشت. قطع و ابعاد آن جیبی و کوچک بود و هر صفحه‌اش، دوازده سطر شعر را در بر می‌گرفت. اقتداری سالیانی به مطالعه و بررسی آن پرداخت و در نهایت از معتبر بودن و انتساب آن به شیدای گراشی اطمینان یافت.[43] او در نهایت این اشعار را به سال ۱۳۷۶ ه‍.ش و در ۵۱۳ صفحه، با عنوان دیوان شیدای گراشی و منتخبی از باغستان حاج رستم خان گراشی، توسط انتشارات همسایه در قم به چاپ رساند.[44][45] این کتاب از هفت بخش تشکیل شده‌است که عبارتند از: غزلیات، مراثی و نوحه، قصاید و مدایح، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، قطعات، پند و اندرز.[46] در ابتدای این کتاب، مقدمه‌ای در شرح زندگی شاعر و سبک اشعار به قلم احمد اقتداری و در انتهای آن، منتخبی از اشعار رستم خان، پدر شیدای گراشی، با عنوان باغستان چاپ شده‌است.[47]