قم
قُمْ تلفظ (پارسی میانه: کُنب [3]) از کلانشهرهای ایران است که در ۱۴۰ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شدهاست. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم میباشد.[4]
قم | |
---|---|
عکسها راست به چپ: سراسرنمای شهر و دانشگاه قم یک نمای هوایی از شهر قم - نمایی هوایی از فضای سبز در شهر قم نمایی از خیابان صدوق قم - نمایی از منطقهٔ بنیاد حرم فاطمه معصومه مسجد جمکران | |
کشور | ایران |
استان | قم |
شهرستان | قم |
بخش | مرکزی |
نام(های) دیگر | کن، کُم، کوآما، هکاتوم پیل، آرتاریت، استانبر بوفارت کواد، اشان ایرانوئارث کواد، ممجان، کمیدان |
سال شهرشدن | حدود سال ۶۰ هجری قمری |
مردم | |
جمعیت | ۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر (سرشماری ۱۳۹۵)[1] |
تراکم جمعیت | ۷٬۲۵۷ نفر بر کیلومتر مربع |
جغرافیای طبیعی | |
مساحت | حدود ۲۸۵ کیلومتر مربع |
ارتفاع | ۹۳۶ متر |
آبوهوا | |
میانگین دمای سالانه | 18-21 درجه سلسیوس |
میانگین بارش سالانه | ۱۲۵ تا ۲۱۵ میلیمتر |
روزهای یخبندان سالانه | ۴۳ روز[2] |
اطلاعات شهری | |
شهردار | مرتضی سقاییاننژاد |
رهآورد | سوهان، گز، قالی، گلیم، انگشتر و سفال وانواع مصنوعات چوبی مثل مبل وتخت خواب |
پیششمارهٔ تلفن | ۰۲۵ |
وبگاه | شهرداری قم |
شناسهٔ ملی خودرو | ایران۱۶ |
قم |
این شهر در گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بودهاست.[5]
طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران شهر قم تعداد ۲۸۳'۲۹۲'۱ نفر جمعیت دارد که بیشتر این جمعیت مهاجرانی از استانهای دیگر ایران مثل همدان، زنجان، اراک و تبریز است. با این جمعیت قم در رتبهٔ هفتمین شهر پرجمعیت ایران قرار میگیرد.[6] رشد جمعیت قم ۱٬۲ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران است. بیشتر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند و تعدادی از اقلیتهای دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکن هستند.[7]
به شهر قم لقبهای فراوانی نسبت داده میشود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانهها و همینطور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت و عُش آل محمد (آشیانه آل محمد) یاد میکنند.[8][9]
قم به عنوان پایتخت فرهنگی ایران و جهان،[10][11] پایتخت مذهبی ایران،[12] پایتخت فرهنگی جهان شیعه[13] و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران،[14] قطب تولید معارف دینی در ایران،[15][16] قطب تولید علوم اسلامی،[17][18][19] یکی از قطبهای تولید مسائل دینی در ایران،[20] یکی از قطبهای انتشار کتاب پس از ایران[21][22] و بزرگترین قطب انتشار کتابهای دینی در خاورمیانه[22] نیز شناخته میشود. قم یکی از مهاجرپذیرترین شهرهای ایران است تعداد زیادی از اتباع افغانستانی و پاکستانی و عرب در قم مهاجر هستند.
سید علی خامنهای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیدهاست.[23][24] حسن روحانی، رئیسجمهور ایران نیز قم را «یکی از مراکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان» خواندهاست.[25]
این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و بهطور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده[26] و بزرگترین حوزه علمیه ایران و مرکز مدیریت حوزههای علمیهی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ حوزه علمیه ایران نیز در این شهر واقعاست.[27][28] اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیشتری باشد.[29]
قیامها و شورشهای پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود .ظرفیت و پتانسیل صنعتی قم در بخشهای مختلف بسیار مناسب است اما این ظرفیت در سایه تبلیغاتی که برای مذهبی وحوزوی بودن این شهر میشود مغفول مانده است.برای مثال میتوان به صنعت مبلمان ومنبت اشاره کرد[30]
نام
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (memjan) نامیده میشدهاست.[31]
در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نامگذاری شهر چنین آمدهاست:
«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آبها و آب انار بودهاست و آب در آن جا جمع میشده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان میروییدهاست و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هممعنی دانستهاند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کردهاند و جمع آن را قماقم نامیدهاند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد میشد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه میزدند و خانههایی را بنا میکردند و خانههای ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقکهای کلبهمانندی که چوپانان برای استراحت میساختند، بازمیگردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (kom) خوانده شد».[32][33]
قُم تلفظی از نام کماست که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.[32]
جغرافیا
زمینشناسی
قم | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
نمودار آب و هوا (راهنما) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
از نظر زمینشناسی ناحیهای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ ترشیاری و کواترنر است.[35] زمینهای جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیتهای کشاورزی بودهاند. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهمترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهر قم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب میگردد. خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیشتر حاصل رسوبات قمرود است.[36][37]
آب و هوا
قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم بهطور میانگین ۹۳۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است.[38] تابستانهای قم بسیار گرم و زمستانهای قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماههای فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلیمتر است، که مهمترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:
۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استانهای کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.
۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.
۳. وجود رشته کوههای زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.
۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.[38]
خشکسالیهای پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سالهای گذشته بودهاست.[30]
تأمین آب از لرستان
پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق استان لرستان به قم که رسانههای ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخههای دز به قم» نام میبرند، شهرستان الیگودرز اکنون تأمینکننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم میباشد.[39][40][41]
به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.[42]
در مجموع ظرفیت انتقال و جمعآوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیهاست در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران میآید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل میکند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیهاست.[43][44] مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب میرسد که مطالعات آن در حال انجام است.[43][45]
- اعتراضها و خسارتها
انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفرههای آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاههای آب این منطقه شدهاست. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاههای منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشدهاست.[46] این طرح درحالی برای استانهای دیگر هدفگذاری شدهاست که ۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آبرسانی میشوند.[47][48][49]
از سوی دیگر نامگذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخههای دز به قم» و همچنین نامگذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنشهایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجتالله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نامگذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.
خشک شدن چاهها و چشمههای شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کردهاست باعث از بین رفتن مجتمعهای پرورش ماهی در این شهرستان شدهاست. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.[50]
این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبهای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شدهاست.[48]
آب و هوای قم
| |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ژانویه | فوریه | مارس | آوریل | مـــــه | ژوئـن | ژوئیـه | اوت | سپتامبر | اکتبـر | نوامبر | دسامبر | سـال | |
گرمترین C° |
۲۶ | ۲۴ | ۳۲ | ۳۷ | ۴۰ | ۴۴ | ۴۶ | ۴۷ | ۴۲ | ۳۶ | ۲۹ | ۲۳ | ۴۷ |
میانگین گرمترینها C° |
۹ | ۱۲ | ۱۸ | ۲۶ | ۳۱ | ۳۷ | ۴۰ | ۳۹ | ۳۵ | ۲۷ | ۱۹ | ۱۲ | ۲۵٫۵ |
میانگین سردترینها C° |
−۲ | ۰ | ۵ | ۱۰ | ۱۵ | ۲۰ | ۲۳ | ۲۲ | ۱۶ | ۱۳ | ۵ | ۰ | ۱۰٫۵ |
سردترین C° |
-۱۹ | -۸ | -۵ | ۱ | ۵ | ۱۳ | ۱۸ | ۱۵ | ۱۰ | ۵ | -۴ | -۷ | -۱۹ |
بارش mm |
۱۷ | ۲۲ | ۲۷ | ۱۲ | ۱۱ | ۲ | ۰ | ۰ | ۱ | ۱۰ | ۱۱ | ۲۲ | ۱۳۵ |
منبع: سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا[51] ژانویه ۲۰۱۰ |
مخاطرات طبیعی
در قم خطر وقوع سیل، زلزله، خشک سالی، طوفان شن، یخبندان و سرمازدگی وجود دارد.[52]
سیل به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، زلزله به علت وجود گسل در جنوب شهر قم، خشک سالی به علت آب و هوای کویری و سرمازدگی به علت وقوع یخبندانهای شدید و طولانی در فصل زمستان.[52]
مسائل زیستمحیطی
قم تنها کلانشهر ایران است که با مشکل آلودگی هوا روبرو نیست.[53][54] گسترش بیابانها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر، آلودگی ناشی از تخلیه نخالههای ساختمانی و آلودگی صوتی از مسائل زیستمحیطی شهر قم هستند.
جمعیت
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر بودهاست که ۵۴۵٬۷۰۴ نفر آنها مرد و ۵۲۸٬۳۳۲ نفر آنها زن بودهاند. این جمعیت در ۲۹۹٬۷۵۲ خانوار زندگی میکنند.[55] ۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل میدهند.[30] اقلیتهای دینی کلیمیدر قم زندگی نمیکنند. تنها اقلیتهای دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) و چند خانواده از اهل سنت نیز در این شهر ساکن هستند.[7]
تراکم جمعیت در قم، ۷٬۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر، بعد از تهران، رشت، و کرج، در رتبه چهارم ایران قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرتپذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرکها و شهرهایی در اطراف قم همچون، سلفچگان، پردیسان، شهر فرودگاهی و شهرک بزرگ سلامت خاتم در دستور کار قرار گرفتهاست.
پیشینه
پیش از اسلام
طبق عقیده باستانشناسانی مانند رومن گیرشمن قم، از نخستین مکانهای روی زمین است که برای نخستین بار میزبان تجمعاتی از انسانهای نخستین بودهاست. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل میرسد. در سالهای بعد از انقلاب ۱۹۷۹ ایران انجام کاوشهای باستانشناسی در منطقه قمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید میکند. آثار این کاوشها هماکنون در موزه ملی ایران قابل رویت است.[30]
در حفاریهای جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران آثاری از کورههای عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمدهاست که مشخص میکند این شهر در گذشته در شرق محل فعلی بوده و در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شدهاست.
بسیاری از مورخان قم را شهری میدانند ساخته خمانی دختر بهمن، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر اطلاق میشده و میشود نیز از همین ریشه بودهباشد.
هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستاندهی با ساکنان زرتشتی بوده که «ممجان» (MEMJAN) نامیده میشدهاست.
در اسنادی آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی میشود و قباد ساسانی زمانی که از جنگ با هیاطله برمی گردد دستور میدهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آن را آباد کرد، میشناسند. در زمان خسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده و زعفران قمی شهرت داشتهاست.
در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتابهای دورهٔ ساسانیان که به تازگی به فارسی برگردانده شده، زعفران قم، وصف شدهاست.[31] یعقوبی نویسنده مشهور قرن هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانستهاست.[31]
از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامیها و اشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفتهشده در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حملهٔ اسکندر مقدونی دچار ویرانی شدهاست.
پس از حملهٔ اعراب
پس از حمله اعراب، در زمان خلیفه عمر بن خطاب، ابوموسی اشعری در سال ۶۲۴ میلادی سپاهی را راهی فتح قم کرد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان شد. این شهر از دورهٔ اموی و عباسی به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد. پس از وفات فاطمه معصومه خواهر علی بن موسی و دفن او در قم، این نقش شهر به تدریج گسترش یافت.[31][57]
مردم قم در دوران امویان و عباسیان و در زمانهای حکومت هارون الرشید، مأمون، معتصم، معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار ضد حکومتهای وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیشتر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شدهاست. در زمان حکومتهای آل بویه و سلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن صفویان در ایران و رسمی شدن مذهب شیعه شهر به تدریج توسعه یافت. حملهٔ افغانها به ایران در پایان دورهٔ صفویه باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.[57] در دورانهای افشاریه و زندیه نیز به دلیل بیتوجهی حکومتها از توسعه بازماند.
پادشاهان قاجاریه توجه بیشتری به قم نشان دادند. در زمان فتحعلیشاه قاجار شهر قم و مرقد فاطمه معصومه بازسازی شدند. در جنگ جهانی اول، دامنهٔ جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای روسیه و انگلیس به بهانههای مختلف آن را اشغال کردند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید.[31] در دوران پهلوی، قم مرکز مبارزه علیه سیاستهای حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روحالله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویبنامه انجمنهای ایالتی ولایتی و همینطور اصول ششگانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت.[30]
مردم
زبان و لهجهٔ قمی
زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجهٔ قمی بیان میشود. به جز فارسی زبانهای عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان و ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، و لری، مازندرانی، تالشی، گیلکی توسط مهاجران شمال کشور و اردو و هندی توسط مهاجران هندی در قم تکلم میشود.
اقوام و نژادها
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونهگیری شد در قم به قرار زیر بود:[58]
فرهنگ
آداب و رسوم
در قم آیینهای متعددی در طول سال برگزار میشود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسمهای شادی و عزاداری برگزار میکنند.
مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سالروز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی میدارند. آنها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیهسازی میکنند و شتر به دست او میدهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران میشود.[59]
در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ میکنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان میبندند، به چشمان او سرمه میکشند و قند و نبات در دهان او میگذارند و سپس او را ذبح میکنند.
از دیگر مراسمهای مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه میروند. جوانان و کودکان قمی کوچهها و معابر فرعی شهر را آذینبندی میکنند.
یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزادهها و مساجد شهر جمع میشوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران میکنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آنزمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.[60]
در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئتهای مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت میکنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنتهای عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل میکنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور (بر سر) میزنند. طوغهای سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل میشود. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کردهاند در این روزها به شهر خود بر میگردند و در مساجد شهر خود به عزاداری میپردازند. مراسمهای «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسمهای سنتی مردم قم هستند.
خوراک
خوراک مردم قم تفاوتی با آنچه که عموم ایرانیان میخورند ندارد خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. معروفترین خوراک سنتی در قم آبگوشت قُنَبید است. آبگوشتی که با کلم محلی قم پخت میشود.[61] گیاه قُنَبید مزهای شبیه به مزه تربچه و ظاهری شبیه به ظاهر کلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختی، کال جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان دیگر مواد خوراکی بومی مردم هستند.
پوشاک
تنپوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچههای ساده و گاه گلدار برای تهیه آنها استفاده میشد. پاپوش زنان را گیوه و چاقچور تشکیل میداد.
مردان شهر در گذشته کلاههایی به اسامی بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شاپو بر سر میگذاشتند. تنپوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بودهاست که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس کرباس به تن میکردند. پاپوش آنها گیوه و نعلین بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده پیراهن و شلوار پارچهای یا تی شرت و شلوار کتان استفاده میکنند.
معماری و شهرسازی
معماری محلات و خانهها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانوادهها و اهمیت خلوتگزینی شکل گرفتهاست. مرزهای پردوام محلات و خانهها، کم عرض و بنبست بودن کوچهها و محلات، بامهای گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوههای ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.
هنرهای سنتی
همچون سایر نواحی ایران انواع هنرهای سنتی با توجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم قرن اخیر در قم رو به افول گذاشتهاند.
قالی بافی: قالی و فرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرشهای قم با طرحهای سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالیباف اداره میشود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاههای مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر ایران برای پردازش قالی به قم مراجعه میشود.
منبت کاری: منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کندهکاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعتگران مطرح در زمینه منبت کاری، اصلیترین و بزرگترین قطب این هنر در ایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف خاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه میکنند. هنر منبت کاری شاید پرقدمتترین هنر در قم باشد. قدیمیترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفت هزار سال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام میشود و شامل مجسمهسازی نیمرخ و تمامرخ، گلبرگهای اسلیمی، ختنی و… است.
پالاندوزی، کلاه مالی، غوزهگیری، خراطی، خرمهره سازی، شعربافی، سفیدگری، مسگری، پویندگی، حجاری، گیوه دوزی، اردهگیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.
انگشتر دستساز: حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر دستساز در استان قم مشغول به فعالیت میباشند. در این کارگاهها هنرمندان انگشترهای فاخر خود با ابزارهای دستی میسازند. قالب انگشترهای ساخته شده از فلز نقره و با طرحهای مردانه میباشد. در این میان هنرمندانی هستند که جواهرات زنانه و با فلز طلا نیز میسازند. استان قم از لحاظ کیفیت رتبه اول انگشتر نقره دستساز مردانه را در ایران در اختیار دارد.[62]
رهآورد
قالی ابریشمی قم
برخی از مردم به شغل قالی بافتن مشغول هستند. قالی[10][11][63] سابقهٔ قالیبافی در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه چهارم قرن میلادی یعنی حدود چندین سال قبل میرسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲ سال تولید قالی قم با ابعادی تجاری آغاز شد.[64]
نقشههای قالیهای قدیمی را طرحهای مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل میدادند. این طرحها که با اقتباس از نقشههای کاشان و اصفهان تهیه شده بود بهسرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدآورد. این سبک با ویژگیهایی نظیر هماهنگی نقوش به «سبک فرش قم» مشهور شد.[64]فرش قم از نوع معمولی است.
سوهان
مشهورترین رهآورد قم سوهان است.
حدود یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته میشد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازههای عطاری عرضه میشد. معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او بعد از خوردن حلوای قمی گفت: «این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کردهاست». آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.
در قم شما میتوانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی صادر میشود.
انگشتر نقره دستساز مردانه
انگشتر نقره دستساز در کنار سوهان و فرش ابریشم جزء سوغات اصلی شهر قم به حساب میآید. وجود حرم حضرت معصومه و زائران زیادی که سالانه برای زیارت ایشان به شهر قم سفر مینمایند، منجر به شکلگیری این هنر شد. عموم انگشترهای ساخته شده توسط هنرمندان قمی کاملاً دستساز و با کیفیت بالایی میباشد. محل اصلی قرارگیری کارگاههای تولید و فروش انگشتر در قم در طبقه بالای پاساژ الغدیر، پاساژ موسی بن الجعفر، پاساژ برلیان و پاساژ کویتیها میباشد.[62]
- ثبت شهر قم به عنوان شهر ملی انگشتر
به جهت وجود حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر و ۱۲۰۰ هنرمند انگشترساز در قم، با پیگیری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و دفتر توسعه خوشه انگشتر، استان قم از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان شهر ملی انگشتر انتخاب شد و لوح آن در در دومین جلسه مراسم اعطای گواهینامه شهرها و روستاهای ملی صنایعدستی که صبح روز دوشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۹ در محل سالن آبی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران برگزار شد به استاندار قم اعطا گردید.[65]
امکانات شهری
کتابخانهها
|
سینما و تئاتر
|
|
بیمارستانها
- بیمارستان شهید بهشتی
- بیمارستان نکوئی-هدایتی
- بیمارستان فرقانی
- بیمارستان امام رضا
- بیمارستان حضرت معصومه
- بیمارستان کامکار-عرب نیا
- بیمارستان ایزدی
- بیمارستان آیتالله گلپایگانی
- بیمارستان حضرت زهرا
- بیمارستان علی بن ابیطالب
- بیمارستان امیرالمؤمنین
- بیمارستان ولیعصر[68]
پارکها و فضای سبز
مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است.[69] شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگترین و مهمترین آنها عبارتاند از:
هتلها و مراکز اقامتی
۴۹ هتل و هتلآپارتمان، ۴۲ مهمانپذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجارهای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷٬۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کردهاند. بخشهای اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتلهای ۳، ۲ و یک ستاره و مهمانپذیرها هستند.[75]
ترابری
اتوبوس
روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات حمل و نقل ارائه میکنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر میگردد که بعد از چند سال فعالیت اتوبوسها جای خود را به مینیبوس داده و عملاً سرویسدهی به ساکنان شهر توسط مینیبوسها انجام میپذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوسرانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی از آلمان و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوسرانی تهران و ۱۸۰ دستگاه مینیبوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هماکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفتوآمدترین مسیر، خط یک از بهشت معصومه تا مسجد جمکران است.[76][77][78]
مترو
پروژهٔ خط A متروی قم، از شرق شهر (جمکران) آغاز شده و تا شمال غربی شهر (قلعه کامکار) ادامه مییابد. دسترسی به قطارها برای مسافران درونشهری از طریق ۱۴ ایستگاه که به ترتیب از A۱ تا A۱۴ نامگذاری شدهاند پیشبینی شدهاست. سکوهای مسافرگیری در کلیهٔ ایستگاهها در طرفین خط ریلی قرار داشته و بدون قوس هستند. متوسط طول ایستگاهها ۱۰۹ متر و فاصله مرکز به مرکز ایستگاههای متوالی بین ۶۶۰ تا ۱۹۸۰ متر یعنی بهطور متوسط ۱ کیلومتر است.[79]
مونوریل
پروژهٔ مونوریل قم در حال ساخت است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمالشرقی قم را به مصلی قدس وصل میکند (ایستگاههای ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بودهاست پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاههای آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو شرکت ایرانی (مپنا و کیسون) در حال ساخت است و واگنهای آن ساخت شرکت FCF SpA ایتالیا هستند. اما متأسفانه به دلیل برخی مسائل سیاسی ومالی این پروژه ازسال۱۳۹۲متوقف شدهاست.[80]
دانشگاهها و مدارس اسلامی
آموزش عالی
- مرکز مدیریت حوزههای علمیه ایران
- دانشگاه شهاب دانش قم
- مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی
- مدرسهٔ علمیهٔ خوانساری
- مدرسه علمیه فیضیه
- دانشگاه قم
- مدرسه علمیه معصومیه در قم
- مدرسه علمیه «امام خمینی» ویژه طلبههای خارجی در قم
|
دانشگاه تعالی قم
دانشگاه ادیان و مذاهب |
مدارس علمیه
|
مدرسهٔ علمیه مومنیه مدرسهٔ عمیه رضویه |
پژوهشگاهها و مراکز تحقیقاتی
|
گردشگری
حرم فاطمه معصومه
ایجاد گنجینههای معماری در اطراف مرقد فاطمه معصومه در قم به نیمه دوم قرن ۲ هجری برمی گردد. به استناد کتابهای معتبر تاریخی این بنا در اواسط قرن پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دوره طغرل اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسله صفویه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجار فتحعلی شاه به مرقد فاطمه معصومه در قم توجه بیشتری نشان داد چنانکه بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمام فتحعلی شاه قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.
ابنیه و بیوتات حرم:
۱. ضریح فاطمه معصومه، بقعه فراز آن با رواقها، دو مسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه، گنبد و منارهها.
۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان.
۳. صحن نو، ایوانها، سردرها و منارهها.
۴. مدرسه فیضیه و مسجد اعظم.
۵. شبستان بزرگ و نجمه خاتون + صحن غربی حرم.
مسجد اعظم
مسجد اعظم در غرب حرم فاطمه معصومه واقع شدهاست و به دستور سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شدهاست. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شدهاست. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفتهاست، در زمره مساجد سه ایوانی جای میگیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشیهای معرق است.
مدرسه غیاثیه (پامنار)
سردر و منارههای مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.[82]
مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.[82]
مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان
نوشتار اصلی: مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان
این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفتهاست. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر میتوان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعهای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوهترین، شگفت انگیزترین و رفیعترین گنبدهای مساجد ایران است. جای تعجب نیست اگر برای هر بینندهای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار ماندهاست.[83] مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمدهاست که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بودهاست.[84]
مسجد امام حسن عسگری
این مسجد که قدیمیترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفتهاست. مسجد امام حسن عسگری، در قرن سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نماینده حسن عسکری، پیشوای یازدهم شیعه ساخته شدهاست. این مسجد محل تدریس سید محمدتقی خوانساری بود که شخصیتهایی مانند سید روحالله خمینی و محمد علی اراکی از شرکت کنندگان در این درس بودند.[85]
چون این مسجد به امر حسن عسکری و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شدهاست مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفتهاست.[86]
این مسجد اخیراً مورد بازسازی قرار گرفت و ساختمان جدید آن در سال ۱۳۹۴ افتتاح شد. ساختمان جدید در زمینی به مساحت ۶ هزار متر مربع و زیربنای ۱۰ هزار متر مربع ساخته شدهاست.[87]
مسجد جمکران
این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در روستای جمکران فرار دارد.
واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصرمحدث نوری فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط میشود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهم شیعیان، مهدی دیدار کردهاست و حجت بن الحسن دستور ساخت مسجد را به وی دادهاست.
در میان شیعیان بحثهای زیادی در خصوص ملاقات با مهدی مطرح است. عدهای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن میدانند.[88] دریافت نامه از مهدی پس از غیبت کبری نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنانکه نامه و توقیع رسیده به شیخ مفید - حدود یک سده پس از غیبت کبری - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشدهاست.
بسیاری از شیعیان شب چهارشنبه و شب جمعه از روزهای هفته و شب نیمه شعبان - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد میروند و اعمال آن را بجا میآورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه به صاحب الزمان که به نماز امام زمان مشهور است به شیوهای خاص به جای آورده میشود.
آرامگاه فتحعلی شاه قاجار
مقبرهٔ فتحعلی شاه قاجار در شمال صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه قرار دارد و از آثار «بیگم صفوی» است. این مقبره در زمان زندگانی فتحعلی شاه قاجار و به دستور خود او بنا شدهاست. در سال ۱۲۸۰، در دوره ناصرالدین شاه قاجار تزیینات آینهکاری بنا، به گچبری تبدیل شدهاست.[30]
آرامگاه محمدشاه قاجار
آرامگاه محمدشاه قاجار، در غرب صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه جای دارد. در ورودی مسجد بالاسر. تزیینات داخلی گنبد این آرامگاه مجموعهای از آینهکاری و گچبری است.[30]
آرامگاه شاه عباس صفوی
مقبرهٔ شاه عباس دوم صفوی در جنوب غربی حرم فاطمه معصومه قرار دارد. این مقبره از نظر معماری و بهکارگیری سنگهای مرمر، جلوهای جالب دارد.[30]
آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی
مقابر شاه سلیمان و شاه صفی در محل موزه آستان فاطمه معصومه قرار دارند. صندوق چوبی قبر شاه، از نظر کنده کاری، جالب و دارای ارزش است.[30]
شهرک سینمایی پیامبر اعظم
این شهرک که با نام شهرک سینمایی نور نیز شناخته میشود در جاده قم به وسعت ۲۰۰ هکتار ساخته شدهاست. این شهرک ابتدا برای ساخت فیلم سینمایی محمد رسولالله مورد استفاده قرار گرفت و از دی ماه ۱۳۹۳ رسماً گشایش یافت. در این شهرک سینمایی دکور شهرهای مکه، مدینه و کلیسای بحیرا در شهر بصرای شام ساخته شدهاست.[89]
باغ گنبد سبز
نوشتار اصلی: مقابر باغ گنبد سبز
در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای دادهاست. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونههای منحصر به فرد بهشمار میروند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.[90]
مقبره خواجه اصیل الدین
این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاقنماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده میشود.[91]
مقبره خواجه علی صفی
این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم میخورد.[91]
گنبد شمالی
این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.[91]
امام زاده علی بن جعفر
امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ ه.ق است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۰ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.[92]
امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دوران قاجاریه ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این بقعه پس از مرقد فاطمه معصومه بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.[93]
امام زاده حمزه
مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگان موسی بن جعفر در آن واقع شدهاست. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتم شیعه میدانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین قرن دهم ه.ق. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرم فاطمه معصومه است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن را میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نمودهاست. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل قرن حاضر است.[94]
خانه تاریخی یزدان پناه
این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔ باغ پنبه[95] ، در پایان دورهٔ قاجاریه بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. این خانه شاید یکی از زیباترین خانههای تاریخی در ایران باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نماندهاست. نحوهٔ چیدمان اتاقها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن میتابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستاننشین است. اتاقهای سمت جنوب حیاط در تابستان در سایه قرار دارند و خنکترند و بادگیرها و هواکشها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.[96][97]
خانه سید روحالله خمینی
این خانه در حدود سال ۱۳۳۵ توسط سید روحالله خمینی خریداری شد و تا سال ۱۳۴۲ در آن اقامت داشتهاست. سرانجام در سال ۱۳۷۳ توسط سید احمد خمینی به بیت سید علی خامنه ای واگذار شد. خانه سید روحالله خمینی در شهر قم، بنایی ۲ اشکوبه و ساده شامل یک طبقه همکف و زیرزمین است. حیاط این بنا در جنوب آن و فضاهای سرپوشیده در شرق و غرب خانه قرار دارد. سطوح داخلی این خانه قدیمی بدون تزئین بوده و گچ اندود شدهاست. سطوح خارجی نیز از جرزهای آجری ساده و سطوح گچی یکدست و بدون نقش و نگار میباشد. خانه سید روحالله خمینی در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[98]
خانه سید حسین طباطبایی بروجردی
این خانه در دورهٔ قاجاریه ساخته شده و محل اقامت و زندگی سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعه بودهاست. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیدهاست.
باغ پرندگان قم
این باغ دومین باغ وسیع کشور است. مجموعهای به وسعت ۱۲ هکتار محصور در میان کوهها که از این بین ۶ هکتار فنس کشی شده و داخل آن طرح باغ پرندگان اجرا شدهاست. این فضا که جانمایی آن از سال ۱۳۹۵ شروع شد. توپوگرافی و طراحی ویژه این باغ در درهای به نام «دره باد» به مساحت ۱۲ هکتار به ما اجازه میدهد که طبیعتی زیبا را در این نقطه به نظاره بنشینیم. این زیباییها البته با کاشت گونههای طبیعی، ساخت آبنما و المانهای پرندگان صد چندان شده. باغی که طراحی آن میتواند برای پرندگانی که بهصورت طبیعی نیز در این منطقه زندگی میکنند جذابیتهای لازم را داشته تا این مکان را برای زیستگاه دائمی خود انتخاب کنند و حضورشان به جذابیت این باغ بیفزاید.[99]
خانه حاجی خان، خانه زند، بیت النور، تیمچهٔ بزرگ بازار قم، حمام تاریخی حاج عسگرخان، برجهای کارخانه ریس باف، تپهٔ باستانی قلی درویش، قلعهٔ جمکران و درخت سرو پانصد سالهٔ جمکران از دیگر جاذبههای دیدنی شهر قم هستند.
موزهها
موزه آستانه مقدسه
موزهٔ آستانهٔ مقدسه یکی از قدیمیترین موزههای ایران است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلی حرم فاطمه معصومه و مکان فعلی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد. موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و همچنین بخشهای اداری، موزهداری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی میشود و مجهز به سیستمهای حفاظتی است.[100]
قرآنهای خطی، مسکوکات تاریخی، کاشیهای مختلف دورههای اسلامی، انواع سفالینهها، ظروف شیشهای، آثار منبتکاری، آثار حجاری، آثار نقاشی، فلزکاری، پارچههای دستباف، قالیهای دستباف و انواع درهای خاتمکاری، انواع مُهرها و عقیقها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناسهای ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدفها و موجودات دریایی، مهمترین بخشهای مجموعه آثار موزه را تشکیل میدهد. قدیمیترین بخش آثار موزه را سفالینههای پیش از میلاد مسیح تشکیل میدهد که مربوط به منطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی صرم قم است که متعلق به هزارههای اول و دوم قبل از میلاد مسیح هستند.[101]
موزه مردمشناسی قم
خانههای تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردمشناسی تبدیل شدهاند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعهای از اسباب، اشیاء و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیاء در منازل قدیمی قم از جمله بخشهایی است که در موزه مردمشناسی قم به نمایش گذاشته شدهاند.[102]
موزه هنرهای سنتی قم
این موزه در محلهٔ قدیمی باغ پنبه واقع شدهاست و در برگیرندهٔ مجموعهای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاههای تولیدی و آموزشی صنایع دستی از جمله سفالگری، رودوزی سنتی و معرق کاری است.[103]
موزه آثار مراجع تقلید
گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلید شیعه در مجموعهٔ تاریخی بیت سید روحالله خمینی در میدان روحالله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگینامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شدهاست.[104]
موزه تاریخ طبیعی قم
ساخت موزه تاریخ طبیعی استان قم بهعنوان مکانی برای استفادهٔ علمی، فرهنگی، اجتماعی و پژوهشی در سال ۱۳۷۸ در بوستان شهید بنیادی قم آغاز شد و در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی راهاندازی شد. این موزه دارای نمونههایی از پستانداران، پرندگان، حشرات، خزندگان، دوزیستان، سخت پوستان، فسیل بی مهرگان، و سنگها و کانیها است.[105][106]
موزه تخصصی علوم زمین (یاقوت کویر)
موزه علوم زمین تنها موزه در ایران است که هزار قطعه کانی از ۶۵ نوع کانی در دنیا را دربردارد. از مجموعه موزه، ۸۰ درصد کانیها ایرانی بوده و ۲۰ درصد دیگر از کشورهایی همچون مکزیک، اسپانیا، روسیه، آلمان و برزیل خریداری شدهاست. این موزه در خیابان نیروگاه، بلوار شاهد، کوچه ۹ قرار دارد.
محلهها و شهرکها
فهرست محلات شهر قم:
- باغ پنبه
|
|
|
درخت پیر |
رسانهها
صداوسیمای مرکز قم
صدا و سیمای مرکز قم در سال ۱۳۶۷به عنوان دفتر خبری تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نام سیمای نور افتتاح شد. این شبکه هماکنون۲۴ ساعت در شبانهروز برنامه پخش میکند.[108]
شبکههای سراسری
دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔ رادیو معارف و شبکهٔ ندای اسلام به زبان انگلیسی (The Call Of Islam Radio) نیز از شهر قم پخش میشود.
نشریات
تعداد ۱۱۰ روزنامه، هفتهنامه، دوهفتهنامه، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه در قم چاپ میشود.[109] نشریه ندای وطن و اقتصاد آینده نیز در این شهر منتشر میشود.
شهرهای خواهرخوانده
شهر قم، با شش شهر پیمان خواهرخواندگی (شهرها) بستهاست:
نام کشور | شهر خواهرخوانده | |
---|---|---|
ایران | مشهد[110] | |
عراق | کربلا[111] | |
ترکیه | قونیه[112] | |
لبنان | بعلبک[113] | |
اسپانیا | سانتیاگو د کمپوستلا[114] | |
پاکستان | کراچی[115] |
جستارهای وابسته
- فهرست شهرهای ایران بر پایه جمعیت
- فهرست شهرهای دارای خواهرخوانده در ایران
منابع
- «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
- «روزهای یخبندان قم». شرکت سهامی آب منطقهای قم. ۱۸ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ آگوست ۲۰۱۳.
- فرهنگ فارسی معین
- «آشنایی با استان قم». همشهری. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «نقشه راه ارتباطی قم با شهرهای دیگر». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- فهرست شهرهای ایران برپایه جمعیت
- «علت نامگذاری قم به این نام و القاب منسوب به این شهر». تبیان. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در 26 آگوست 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - شهر-ایران-کجاست «مذهبی شهر ایران کجاست؟» مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). ویکیپدیا. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۱۸ آگوست ۲۰۱۳. - «تبدیل قم به پایتخت دینی ومذهبی ایران». باشگاه خبرنگاران جوان. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «قم پایتخت دینی دنیاست». شبکه خبری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۵ مه ۲۰۱۹. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «قم پایتخت تحقیقات علوم اسلامی در جهان». بیبیسی فارسی. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- [www.dw.de/شهر-قم-پایتخت-دینی-شیعیان-جهان/a-2441487 «قم پایتخت دینی شیعیان»] مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). دویچله. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳. - «قم، پایتخت علوم و مسائل دینی». فارس. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «قم قطب اصلی مسائل فرهنگی ایران شد». بازارخبر، بزرگترین سایت تحلیلی و خبری اقتصاد ایران. ۷ مهر ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- «قم پایتخت علوم دینی ومعارف ایران». سازمان خبری ایران. ۱۵ مهر ۱۳۹۰. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- «ظرفیتهای شناخته شده قم در تولید مسائل دینی». واحد مرکزی خبر. ۲ تیر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- «قم قطب تولید مسائل دینی در کشور». خبرگزاری تسنیم. ۱۸ مرداد ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- دینی+در+کشور+تبدیل+شود/153356.html «قم قطب تولید مسائل دینی» مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). تبیان نیوز. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲. - از-قطب های-تولید-معارف-علمی-کشور «قم، یکی از قطبهای قطب اصلی تولیدکتاب» مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۵ تیر ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲. - «ایران رتبه نخست انتشار کتاب در خاورمیانه». شبکه خبر. ۱۱ آذر ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- «چاپ ۱ میلیون جلد کتاب در قم در ۶ ماه گذشته». ۱۹ دی آنلاین. ۱۹ دی ۱۳۹۰. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- «قم، مادر نظام است». روشنگری. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
- «قم، پایتخت فرهنگی جمهوری اسلامی است». خدمت پرس. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
- «توصیه روحانی به استاندار قم». خبرآنلاین. دریافتشده در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۳.
- یک مقام سابق وزارت اطلاعات دوره هاشمی رفسنجانی استاندار قم شد، بیبیسی فارسی
- «حوزه علمیه». حوزه علمیه. ۳ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «حوزه علمیه قم (شهر مقدس قم)». ویکی مپیا. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- زنده دل، حسن. 1331 - استان قم/حسن زنده دل و دستیاران-تهران:نشر ایرانگردان، 1379.
- زنده دل، حسن (۱۳۷۹). راهنمای گردشگری ایران، استان قم. نشر ایرانگردان.
- سیدعلی رضا سیدکباری. «جغرافیای تاریخی شهرستان قم». کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س). بایگانیشده از اصلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
- محمدرضا کوچک زاده. «تاریخچه شهر قم». استانداری قم. دریافتشده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
- «علت نامگذاری شهر قم». ایسنا. دریافتشده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- «قم». پورتال ایران. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «گزارش استان قم (زمینشناسی)». پایگاه ملی دادههای علوم زمین ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- استانشناسی قم، دفتر برنامهریزی و تألیف کتب درسی، 1390
- «قم». سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- استانشناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-دفتر تألیف کتب درسی ایران، ۱۳۹۰.
- «نماینده قم:طرح انتقال آب'دز'، رؤیای مردم این استان را محقق میکند». خبرگزاری ایرنا. ۲۷ فروردین ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «آب رودخانه دز به قم رسید». وبسایت جامجم آنلاین. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. دریافتشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «آب شیرین به قم رسید». واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱ مه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «طرح انتقال آب به ۴۰ شهر و روستای قم». جام جم آنلاین. ۱۶ آبان ۱۳۸۷. دریافتشده در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- روزنامه جامجم، صفحه ۱۵، دوشنبه ۲۳ خرداد ۱۳۹۰، سال دوازدهم، شماره ۳۱۵۲
- «مدیرعامل آب منطقهای تهران». ایرنا. ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- gozashteh/Barnameh 221/page-8.htm «با اجرای طرح انتقال آب از سرشاخههای دزهفت شهر کمآب ایران مرکزی سیراب میشود» مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). معاونت برنامهریزی ونظارت راهبردی رئیسجمهور. دریافتشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰. - «اینجا روزی رودخانه بود». روزنامه اعتماد ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۲۶ آوریل ۲۰۱۱.
- «۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند». روزنامه مردم سالاری. ۱۹ بهمن ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «۶۸ هزار روستایی چشم به آب تانکر دارند / زاگرس نشینان تشنهاند!». خبرگزاری مهر ۲۳ خرداد ۱۳۸۹. دریافتشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «۸۸۸ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند». خبرگزاری مهر ۲۲ دی ۱۳۸۹. دریافتشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- «الیگودرز قربانی طرح انتقال آب به قمرود». آبنمانیوز۲ اردیبهشت ۱۳۸۹.
- «آب و هوای قم». سازمان هواشناسی استان قم. پارامتر
|پیوند=
ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=
نیاز به وارد کردن|پیوند=
دارد (کمک) - «کاهش اثرات بلایای طبیعی در قم». استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳.
- «قم، تنها کلانشهر ایران با هوای پاک». 19 دی آنلاین. دریافتشده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- «قم، تنها کلانشهر ایران با هوای پاک است». جام جم آنلاین. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- «نتایج سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۰». واحد آمار و اطلاعات استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «مهاجرپذیری قم». ویکی اطلس فرهنگی ایران. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ اوت ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
- «قم پس از اسلام». استانداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. دریافتشده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
- فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگ عمومی کشور (شاخصهای غیرثبتی) - شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی
- عرب، کاظم (۱۳۸۲). قم در آیینه میراث. سازمان میراث فرهنگی.
- مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار فی ترجمة علماء خوانسار،ج۱، ص۵۱۱.
- «آشنایی با غذای محلی قم». همشهری. ۲۲ شهریور ۱۳۹۲. دریافتشده در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۳.
- «هنر ساخت انگشتر دستساز استان قم». خوشه انگشتر استان قم. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۶.
- «قالی بافی قم». رسانهٔ مجازی نگاه. دریافتشده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۴.
- «تاریخچهٔ فرش قم». اتحادیهٔ فرش دستباف در ایران. دریافتشده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۴.
- «قم، شهر ملی انگشتر شد. نزدیک شدن انگشتر سازان قم به جایگاه اصلی خود». خوشه انگشتر استان قم. ۲۰۲۰-۰۷-۲۳. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۱-۱۷.
- «کتابخانههای قم». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. بایگانیشده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
- «سالنهای نمایش و سینماهای قم». استانداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
- «مراکز درمانی شهر قم - شهرداری قم».
- «شهردار قم: ۱۲ باغ با تأکید رئیس مجلس در قم تملک شد». شهرداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
- «فضاهای سبز منطقه ۱». شهرداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
- «بوستانها و فضای سبز قم». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم. بایگانیشده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
- «فضاهای سبز منطقه ۲». شهرداری قم.
- «فضاهای سبز منطقه ۳». شهرداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
- «فضاهای سبز منطقه ۴». شهرداری قم.
- «پایتخت مذهبی ایران، مقصد اول اعراب». جوانآنلاین. دریافتشده در ۱۳۹۲/۹/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «راهاندازی مسیر جدید اتوبوسهای تندرو در قم». سازمان اتوبوسرانی قم و حومه. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «معرفی سازمان اتوبوسرانی قم و حومه». سازمان اتوبوسرانی قم و حومه. بایگانیشده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «تاریخچهٔ سازمان». سازمان اتوبوسرانی قم و حومه. بایگانیشده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «مشخصات پروژه مترو قم». شهرداری قم. بایگانیشده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «Monorails Of Asia, Qom, Iran». Monorails.org. دریافتشده در ۱۳۹۲/۱۰/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - [www.shahabdanesh.ac.ir «shahab danesh»] مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک). shahabdanesh.ac.ir. دریافتشده در ۱۳۹۲/۱۰/۱۲. تاریخ وارد شده در|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «مدرسه غیاثیه». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانیشده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
- «مسجد جامع قم». تبیان. دریافتشده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
- «مسجد جامع قم، مکانی با معماری باستانی». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافتشده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
- «مسجد امام حسن عسگری». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانیشده از 4 اصلی مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک) در ۱۸ مارس ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳. - «مسجد امام حسن عسگری». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانیشده از اصلی در ۲۷ آوریل ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
- «ساختمان جدید مسجد امام حسن عسکری (ع) قم افتتاح شد». hawzahnews. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۴. دریافتشده در ۱۳۹۵/۱۰/۳. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=
را بررسی کنید (کمک) - «ویگاه اندیشهقم؛ امکان ملاقات با امام زمان در خواب براساس روایات». بایگانیشده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۳.
- «شهرک سینمایی نور». گردشگری. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۱۹. دریافتشده در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۹.
- «باغ گنبدسبز». IRANPEDIA. دریافتشده در ۱ اوت ۲۰۱۳.
- «مقابر باغ گنبدسبز». اداره کل میراث فرهنگی استان قم. بایگانیشده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱ اوت ۲۰۱۳.
- «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایرانشهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانیشده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافتشده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
- «امامزاده علی بن جعفر». اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم. بایگانیشده از اصلی در ۷ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «امامزاده حمزه». اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم. بایگانیشده از اصلی در ۷ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «آشنایی با خانه یزدانپناه - قم». همشهری آنلاین. دریافتشده در ۱۵ مه ۲۰۱۴.
- «عمارت یزدان پناه قم، خانهای چهارفصل». ۱۹ دی آنلاین. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
- «خانه یزدان پناه». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
- «آشنایی با خانه حضرت امام خمینی (ره) - قم». همشهری آنلاین. ۲۰۱۲-۰۵-۰۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۱.
- «(تصاویر) باغ پرندگان قم - فرارو». ۳۰ آبان ۱۳۹۹.
- «موزه آستانه مقدسه». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. بایگانیشده از اصلی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۳۹۳/۴/۳۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «موزه قم با آثاری ۷۰۰۰ ساله». ایسنا. دریافتشده در ۱۳۹۳/۴/۳۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «موزه مردمشناسی قم». صدا و سیمای مرکز قم. دریافتشده در ????/?/??. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «موزه هنرهای سنتی قم». صدا و سیمای مرکز قم. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «افتتاح موزه آثار مراجع تقلید». عرشنیوز. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ تیر ۱۳۹۳.
- «موزه تاریخ طبیعی قم». اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم. دریافتشده در ????/?/??. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «موزه تاریخ طبیعی قم». صدا و سیمای مرکز قم. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «موزه تاریخ طبیعی، از جاذبههای گردشگری قم». قم نیوز. دریافتشده در ۱۳۹۲/۶/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «تاریخچه صدا و سیمای مرکز قم». صدا و سیمای مرکز قم. دریافتشده در ۱۳۹۲/۱۰/۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - استانشناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-کرج: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، ۱۳۹۰.
- «مشهد - ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد». fa.m.wikipedia.org. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
- «شهرهای قم و کربلا خواهرخوانده شدند». دریافتشده در ۲۰ مرداد ۱۳۹۱.
- «استاندار قم به قونیه سفر کرد». دریافتشده در ۱۴ مرداد ۱۳۸۹.
- «قم و بعلبک لبنان خواهرخوانده شدند». دریافتشده در ۱۴ مهر ۱۳۸۹.
- «خواهر خواندگی». بایگانیشده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ شهریور ۱۳۹۲.
- «رئیس مجلس پاکستان خبرداد: قم و کراچی خواهد خوانده میشوند». دریافتشده در ۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ^ در این باره ر.ک. به «بحارالانوار»، ج ۶۰، ص ۲۱۰ به بعد
- ^ «حضرت مهدی (عج) فروغ…»، ص۲۹۳ به بعد
پیوند به بیرون
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به قم در ویکیگفتاورد موجود است. |
ویکیسفر یک راهنمای سفر برای قم دارد. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ قم موجود است. |