رجعت

واژه رجعت از ریشه «رجع» و مصدر مرة، به معنای «بازگشتی یکتا و ویژه» است. رجعت در اصطلاح از باورهای اسلامی است که جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان امامیه دارد.[1] در لغتنامه‌های لسان العرب و اقرب الموارد، واژه‌های «کرّه»، «ردّ»، «حشر» و «إیاب» به عنوان لغت‌های مترادف رجعت گزارش شده‌است.[2] جوهری و فیروزآبادی در تعریف اصطلاحی رجعت به بازگشت به دنیا پس از مرگ اشاره کرده‌اند.[3] بر اساس تعریف اصطلاحی دانشنامه جهان اسلام، رجعت به معنای بازگشت درگذشتگان از دنیا، پیش از قیامت است. به باور شیعیان، این واقعه همزمان با قیام حجت بن الحسن و پیش از قیامت رخ خواهد داد. خوارزمی در مفتاح العلوم، معنای اصطلاحی رجعت در نزد شیعیان را، بازگشت امام پس از مرگ یا پس از غیبت گزارش کرده‌است. بنا به گفته کیانیفرید در دانشنامه جهان اسلام، خوارزمی در این گزارش، در تعریف اصطلاحی رجعت و ظهور، دچار اشتباه شده‌است.[4] در برخی روایات و ادعیه در منابع شیعی، از واژه «إیاب» یاد شده‌است که مترادفی برای رجعت بوده‌است.[5]

پاکتچی، هدف از رجعت را تحقق امری از پاداش یا کیفر در خصوص زندگی پیشین می‌داند. بر اساس آیه ۵۱ سوره غافر، یکی از اهداف رجعت، یاری‌رسانی به پیامبران و امامانی است که در زمان حیات خویش، نصرت نیافتند و کشته شدند. هدف ار بازگشت کافران به دنیا نیز، بازخواست و انتقام بابت گناهان ارتکابی در زمان حیاتشان می‌باشد. ابن ابی‌الحدید، اقوال شیعیان امامیه را در خصوص چرایی رجعت، در شرح نهج‌البلاغه، شرح داده‌است.[6] از دیگر اهداف و حکمت‌های رجعت عبارتند از:[7]

• لذت بردن مؤمنان از حاکمیت اسلام
• نصرت دین الهی توسط مؤمنان از دنیا رفته
• انتقام از ستمگران

برخاستن ایلعازر از گور که به عنوان معجزه‌ای از معجزات مسیح در عهد جدید مورد اشاره است.

بر اساس برخی داستان‌های گزارش‌شده در قرآن، رجعت در امت‌های پیش از اسلام، رخ داده‌است. در آیات ۵۵ تا ۵۶ سوره بقره،[ق 1] به رجعت عده‌ای از قوم موسی اشاره شده‌است که خواستار دیدن خداوند بودند. در تفاسیر شیعه و سنی، اتفاق نظر وجود دارد که هفتاد تن از بنی‌اسرائیل که بر اثر صاعقه‌ای از دنیا رفتند، به اراده الهی به دنیا رجعت کردند. در آیه ۷۲ و ۷۳ سوره بقره،[ق 2] به داستان مرگ مردی توسط خاندانش اشاره شده‌است که پس از دستور خداوند در خصوص قربانی کردن گاوی با مشخصات معین، زنده شد تا قاتل خویش را معرفی کند. در آیه ۲۴۳ سوره بقره[ق 3] نیز به رجعت گروهی از بنی‌اسرائیل اشاره شده‌است که با دعای ارمیای نبی، زنده شدند. در آیه ۲۵۹ سوره بقره،[ق 4] به داستان زنده شدن عُزیر پیامبر اشاره شده‌است. در آیات ۴۹ سوره آل عمران[ق 5] و ۱۱۰ سوره مائده،[ق 6] به زنده شدن مردگان به دست عیسی و به اذن الهی اشاره شده‌است.[8]

غیر از آیات ناظر بر داستان‌های تاریخی در خصوص وقوع رجعت در امت‌های گذشته، آیاتی بر تحقق رجعت پیش از قیامت وجود دارد که به‌طور عام و بدون توضیح در خصوص خصوصیات و چگونگی وقوع رجعت، دلالت دارند. از جمله این آیات می‌توان به آیه ۸۲ و ۸۳ سوره نمل[ق 7] اشاره کرد که بر اساس آن، پیش از قیامت، گروهی از تکذیب کنندگان قیامت، زنده می‌شوند.[9] در این آیه از حشر گروهی از انسان‌ها پیش از قیامت اشاره شده‌است که به جهت نشانه بودن این حشر برای قیامت، بین آن و حشر همگانی در قیامت، تفاوت گزارش شده‌است.[10] در آیه ۵ سوره قصص،[ق 8] از امامت یافتن مستضعفان یاد شده‌است که در تفاسیر شیعه به رجعت تفسیر شده‌است. همچنین در تفسیرهای شیعه، پس از تناظر دو عبارت «عذاب اکبر» و «عذاب ادنی» در آیه ۲۱ سوره سجده[ق 9]؛ منظور از عذاب ادنی، کیفری سبک‌تر نسبت به عذاب اکبر گزارش شده‌است که مربوط به کیفر در رجعت است. بر اساس این تفسیر، عذاب اکبر، مربوط به جهنم است. شبیه به این معنا، در تفسیر آیه ۷۲ سوره اسراء نیز مورد اشاره قرار گرفته‌است. شیعیان در این خصوص به آیات دیگری چون آیه ۴ و ۴۶ سوره یونس،[ق 10] آیه ۹۵ سوره انبیاء،[ق 11] آیه ۱۱ سوره غافر،[ق 12] آیه ۴۲ سوره ق[ق 13] و ۴۷ سوره طور[ق 14] استناد می‌کنند.[11] بر اساس استدلال شیعیان، در آیه ۵۱ سوره غافر،[ق 15] از نصرت و یاری مؤمنان در زندگی دنیاییشان یاد شده‌است و این در حالیست که چنین وعده‌ای تا کنون هنوز تحقق نیافته‌است و از آنجا که بر اساس اعتقادات اسلامی تمام وعده‌های الهی محقق‌الوقوع هستند، این وعده در رجعت مومنان محقق خواهدشد.[12] به گزارش کتاب موسوعة الفرق الاسلام،‌ از جمله آیات مورد اتفاق شیعه در خصوص رجعت، آیه ۱۰۵ سوره انبیاء است که منظور از بندگان صالح که زمین را به ارث خواهند برد، امامان دوازده‌گانه می‌باشند.[13]

اغلب مفسرین غیر شیعه، به آیات مربوط به رجعت، مروری سریع داشته‌اند و با تفاسیر کوتاه، از آیات گذشته‌اند. گروهی چون ابن کثیر و بیضاوی، این آیات را مربوط به وقایع قیامت دانسته‌اند. گروهی دیگر همچون رازی نیز آن را از وقایع پس از قیامت دانسته‌اند.[14]

با توجه به شباهت بازگشت به حیات مادی در دنیا و زنده شدن مردگان در قیامت و همین‌طور با توجه به باور تمام مذاهب اسلامی به حشر و معاد جسمانی در قیامت؛ امکان بازگشت و رجعت مردگان، پیش از قیامت در باور تمام فرق و مذاهب اسلامی، پذیرفتنی است.[15] به گفته سید مرتضی، امکان بازگشت مردگان به دنیا مختص به گروهی خاص از فرقه اسلامی نیست و علاوه بر اعتقاد تمام مسلمین، اعتقاد موحدین نیز می‌باشد؛ اما اختلاف در این موضوع،‌ مربوط به اتفاق افتادن یا عدم اتفاق افتادن این واقعه است.[16] مساله رجعت، همواره یکی از موضوعات مورد مناقشه بین شیعه و سنی بوده‌است و مناظرات و احتجاج‌هایی در این خصوص صورت گرفته‌است.[17]

جسد مومیایی شده یکی از فراعنه مصر، نگاهداری شده در موزه واتیکان

با توجه به معنای رجعت که شامل بازگشت به زندگی پس از مرگ است؛ این اعتقاد به صورت تنزل یافته‌ای با عنوان تناسخ، در ادیان جنوب و شرق آسیا مطرح بوده‌است. اما تفاوت رجعت و تناسخ، در بافتار تاریخی آن است. تناسخ عموماً به عنوان نوعی جایگزین برای پاداش یا کیفر اخروی قلمداد می‌شود و در مقابل رجعت، پدیده‌ای آخرالزمانی و در استقبال از واقعه قیامت رخ خواهد داد.[37] از دیگر تفاوت‌های تناسخ و رجعت، قابل تکرار بودن تناسخ و یگانه بودن رجعت است. [38] همچنین از باور به رجعت، در فرهنگ مصر باستان؛ گزارشاتی وجود دارد که بر اساس آن، فلسفه مومیایی کردن مردگان، باور به بازگشت آنان به دنیا بوده‌است.[39] باور به رجعت در برخی ادیان دیگر همچون مسیحیت و یهودیت نیز گزارش شده‌است. در همین خصوص در عهد عتیق، از زنده‌شدن بنی‌اسرائیل و زنده‌شدن مردگان در آخرالزمان یاد شده‌است. همین‌طور در عهد جدید، به رجعت عیسی پس از مرگ و زنده‌شدن نیکان در قیامت اول، پیش از قیامت دوم، اشاره شده‌است.[40] بر اساس اعتقادات مسیحیان، گروهی از مؤمنان به عیسی، همراه با او به دنیا برخواهند گشت تا شاهد پادشاهی وی باشند. به این باور در مسیحیت، پاروسا گفته می‌شود. بنابر گزارشی از محمد باقر، مسیحیان بر این باورند که اگر کسی در دنیا، به مرگ غیرطبیعی همچون قتل از دنیا رفته باشد، رجعت خواهد کرد تا انتقام از قاتل گرفته‌شود یا حقی که از او ضایع شده باشد احقاق شود.[41] در آیین زرتشت نیز از مفهومی همچون رجعت و بازگشت مردگان به زندگی یاد شده‌است. در کتاب زند بهمن یسن، از زنده شدن فریدون برای قتل ضحاک و زنده شدن گشتاسب سام یاد شده‌است.[42]

گروهی از متلکمان شیعه از جمله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، با استناد به دلایل عقلی، سعی در اثبات رجعت نموده‌اند. دانشنامه جهان اسلام، استدلال رفیعی را اینگونه گزارش کرده‌است:[43]

استدلال وی به این قرار است که روح به واسطه ربط ذاتیِ قوه روحانی و قوه مادی طبیعی، پیوند ذاتی با بدن عنصری (مادی) دارد. به‌طورکلی، طبایع عوالم عُلوی و سِفلی تحت نفوذ روح اعظم‌اند و به همین قیاس، طبیعت بدنِ عنصری تحت نفوذ نفس ناطقه (روح جزئی) است، ضمن آنکه بین این دو (روح اعظم و روح جزیی) تفاوت‌هایی هم هست. به‌علاوه، نفس از بدن قوی‌تر است و استعلای وجودی بر آن دارد و بدن از نفس ضعیف‌تر و مقهور آن است، و این قسم ارتباط میان نفس و بدن از شئون ذاتی نفس است. ازاین‌رو، در مرگ طبیعیِ محسوس هم، چون نفس باقی است، ممکن نیست ارتباط نفس با بدن عنصری از میان رود. همچنین، هر حقیقتی دارای اثر و خاصیتی مخصوص خود است که نشان‌دهنده جایگاه وجودی و مرتبه هستی اوست. بر این اساس، اثر وجودی پیامبر و امامان، که در مرتبه نفس کلیه الهیه‌اند، تعلیم و تربیت انسان‌هاست و معنای خاتمیت آن است که شخص خاتم قوه به کمال رساندن و تعلیم همه مراتب مختلف بشری و رساندن نفوس آنان در بُعد کمال علمی و عملی از قوه به فعل محض تا روز رستاخیز را داراست. مقام امامت هم که خلافت از مقام خاتم النبیین است، در سعه نفس و قوه تعلیم عمومی و تهذیب روحانی با وی مشارکت دارد؛ زیرا، معنای امامت و خلافت از مقام خاتمیت، ادامه دادنِ تعلیم عمومی و حفظ علوم و آداب درخور آن تعلیم عمومی است که از جانب پیامبر تشریع شده‌است. در واقع، در نهاد پیامبرخاتم و وارثانِ مقام آن حضرت، قوه تعلیم عمومی افراد معاصر و غیر معاصر آنان تا زمان انقراض دوران عالم طبیعی قرار داده شده و این ناشی از مرتبه وجودی آنهاست. دیگر اینکه، آثار این مرتبه وجودی باید امکان بروز داشته باشد و گرنه خلاف حکمت خالق و اتقان صنع است. به ضرورت عقل، محال است مبدأ طبیعی و قوه اثر در کمون موجودی قرار داده شود و در عین حال موجبات منع دائم از پیدایش آن اثر در نظام عالم نیز ایجاد شود و این فعل هرگز از حکیم صادر نمی‌شود؛ بنابراین، چون کمال و تهذیب نفوس انسان‌ها تاکنون محقق نشده‌است، رجعت ــ یعنی رجوع ارواح و نفوس ناطقه مقدس حضرت خاتم النبیین و ائمه طاهرین به بدن‌های عنصری و جسدهای دنیوی خویش ــ نه فقط ممکن، بلکه به ضرورت عقل واجب است تا اثر وجودی آنها تحقق تام یابد.

استدلال عقلی دیگری که در این خصوص گزارش شده‌است، با اتکا به آیاتی از قرآن در خصوص حکمت آفرینش شب و روز است. بر اساس این استدلال، خداوند موجبات زندگانی جسمانی در عالم مُلک را فروگذار نکرده‌است، پس درخواست بازگشت ارواحی که استعداد رستگاری را در عالم دارند، رد نخواهد کرد. با این استدلال، خداوند، ارواحی را که استعداد و توانایی کمال‌یابی را در دنیا خواهند داشت را می‌شناسد، و برای رسیدن آنان به کمالی بیشتر، آنان را به دنیا باز خواهد گرداند تا کمال مطلوب خود برسند.[44]

مبحث رجعت، از سده‌های متقدم مورد بحث‌های کلامی مناقشه برانگیز بود. مخالفان رجعت در این خصوص با استناد به آیاتی چون آیه ۱۰۰ سوره مؤمنون، سعی نمودند تا منظور از زندگی پس از مرگ و پیش از قیامت را به برزخ مربوط سازند. سید مرتضی -از متلکمان شیعه- برای اثبات رجعت، به اجماع شیعه در این خصوص استناد کرده‌است و در مقابل شیخ مفید، به استنادات قرآنی اکتفا کرده‌است. در این راستا، شبهات و انتقاداتی در خصوص رجعت مطرح شده‌است که با پاسخ طرفداران این نظریه، مواجه شده‌است. این شبهات عبارتند از توبه کافران در زندگی پس از مرگ، مخالفت رجعت با تکلیف و برخورداری نعمت و عذاب پس از مرگ و پیش از قیامت است.[45]

در نیمه نخست سده یازدهم ه‍.ق و در عصر حکومت شاه عباس اول؛ ملاصدرا به عنوان فیلسوف شیعه، به تدوین مبانی حکمت متعالیه پرداخت و به مسئله رجعت توجه نمود. وی سعی نمود تا مسئله رجعت را با رویکردی فلسفی تبیین نماید. در نهایت، دیدگاه وی دربارهٔ نفس و کیفیت تعلق آن به بدن و همچنین تعریف او از تجرد و مراتب آن؛ مستلزم لوازمی بود که با خوانش سنتی شیعیان از رجعت، دچار اصطکاک شد و ایجاد چالش کرد. هرچند وی در رفع این تعارضات و چالش‌ها، کوشید؛ اما میزان رفع این چالش‌ها همواره مورد بحث و مناقشه باقی ماند.[46]

رستاخیز مسیح، در یک نسخه خطی متعلق به قرن شانزدهم میلادی

رجعت، مخصوص گروهی خاص از مومنان و کافران است که در کفر یا ایمانشان، ممحض بوده‌اند. بر اساس اعتقادات شیعه، اولین رجعت‌کننده به دنیا، حسین بن علی است و پس از وی، محمد و علی نیز رجعت خواهند نمود.[47] جعفر صادق در این خصوص می‌گوید: رجعت امری همگانی نیست و اختصاص به خالصین در ایمان و کفر دارد.[48] شیخ مفید در توضیح خصوصیت رجعت‌کنندگان گزارش می‌کند که رجعت‌کنندگان مومن،‌ از طایفه‌ای هستند که به سبب کثرت اعمال نیک،‌ خدا آنان را برای درک دولت حق، زنده می‌نماید. در منابع شیعه، تاکید بر رجعت علی بن ابی‌طالب صورت گرفته است و وی را «صاحب الکرة» و «صاحب الرجعة» لقب داده‌اند. بنابر روایاتی از محمد باقر و جعفر صادق که به تفسیر آیه ۹۵ سوره انبیاء پرداخته‌اند، رجعت‌کنندگان تنها گروهی منتخب از امت‌های پیشین هستند.[49] بر اساس برخی روایات که در تفسیر آیه ۸۲ و ۸۳ سوره نمل[ق 16] گزارش شده‌است، منظور از دابة الارض، علی بن ابی‌طالب است که در آخرالزمان به دنیا بازخواهد گشت.[50] در منابع شیعی،‌ از برخی صحابه محمد یاد شده‌است که به جهت ظلم به خاندان محمد، از رجعت کنندگان خواهند بود.[51] بنابر گزارش منابع شیعی، برخی از رجعت‌کنندگان عبارتند از:[52][53]

به گزارش منابع شیعی، برخی از صحابه محمد که به دشمنی با اهل بیت محمد متهم هستند، پس از ظهور حجت بن الحسن، زنده می‌شوند و مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. در روایات از عمر بن خطاب، ابوبکر و عثمان یاد شده‌است که حجت بن الحسن، آنها را پس از زنده کردن، بازخواست کرده و به دار می‌آویزد.[54][55]

علاوه بر مردان، زنان نیز از رجعت‌کنندگان هستند.[56] بر اساس روایتی از جعفر صادق که توسط طبری در دلائل الامامه گزارش شده‌است، سیزده زن از جمله یاران حجت بن الحسن هستند که وظیفه مداوا کردن مجروحان جنگی را عهده‌دار هستند. این افراد عبارتند از:[57]

همچنین بر اساس روایتی از محمد باقر، زنی به نام حمیرا که فاطمه زهرا را مورد اذیت و آزار قرار داده‌است، در قیام مهدی موعود رجعت می‌کند و توسط حجت بن الحسن، محاکمه خواهد شد.[58] به گزارش شیخ صدوق در علل الشرایع، این زن،‌ عایشه -همسر محمد- است که توسط حجت بن الحسن،‌ حد بر او جاری خواهد شد.[59]

اهمیت این باور در نزد شیعیان به قدری است که در بسیاری از ادعیه، به این باور و تحقق آن در قیام حجت بن الحسن اشاره شده‌است.[60] دیگر دلیل بر اهمیت این واقعه، معجزه بودن آن برای اثبات حقانیت معاد و همینطور احقاق حق مظلومان از ظالمان است.[61]

در طول دوره‌های مختلف و با توجه به اهمیت این موضوع، آثار مختلفی توسط دانشمندان شیعی نگاشته شده‌است. در این راستا، در قرون چهارم و پنجم ه‍. ق، عالمانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید، به اثبات رجعت و رد استدلال‌های مخالفان و پاسخ به نقدهای وارد شده به این موضوع، در آثار خویش کردند. در عصر صفویان، عالمان شیعی فرصت مناسبی برای ترویج مذهب تشیع یافتند و در این دوران آثار متعددی در تببین این باور شیعی، نگارش یافت.[62] از آثار متقدم در خصوص رجعت، تنها کتاب اثبات الرجعه از فضل بن شاذان نیشابوری باقی مانده‌است. حسن بن علی بن ابی حمزه باطئنی نیز کتابی با عنوان الرجعه تألیف کرده‌است. علامه حلی کتابی با عنوان اثبات الرجعه و حسن بن سلیمان حلی، اثری با عنوان الرجعه و الرد علی البدعة را با موضوع رجعت تألیف کرده‌اند. محقق کرکی در عصر صفویه، کتابی را با عنوان اثبات الرجعه تألیف کرد. یکی از شاگردان کرکی با نام شرف الدین یحیی بحرانی نیز اثری در این خصوص نگاشته‌است. کتاب رجعت نفوس مقدسه اثر رجبعلی تبریزی، از آثار فلسفی با موضوع رجعت است. از دیگر آثار تألیف شده در عصر صفوی با موضوع رجعت، اثری با نام وافیه المومنین فی تحقیق الرجعة الائمه المعصومین، تألیف یوسف بن قاسم استرآبادی، اثبات الرجعة و ظهور الحجة اثر محمد مؤمن و کتاب الرجعة اثر سلیمان بن محمد جیلانی تنکابنی و تفریح الکربة عن المنتقم لهم فی الرجعة اثر سید محمود بن فتح‌الله حسینی کاظمی را می‌توان یاد کرد. اثر اخیر که توسط یکی از شاگردان فاضل جواد کاظمی نوشته شده‌است، بر نقش عنصر انتقام در مسئله رجعت تمرکز کرده‌است و به گفته شیخ حر عاملی، متضمن مطالب غریبی در رجعت بوده‌است که نه تنها باعث بازایستادن از قبول رجعت توسط طیفی از شیعیان می‌شود، بلکه گاهی منجر به انکار رجعت نیز می‌گردد. همین امر سبب شد تا شیخ حر عاملی، کتابی با عنوان الایقاظ من الهجة بالبرهان علی الرجعة تألیف نماید. بعدها محمدباقر مجلسی، اثری را با عنوان رجعت که با موضوع مهدویت و رجعت نوشت و آن را به شاه سلیمان صفوی اهدا کرد. دیگر آثار در این خصوص، اثبات الرجعة اثر سلطان محمود بن غلام علی طبسی، سر مخزون در اثبات رجعت اثر حسن بن عبدالرزاق لاهیجی، اثبات الرجعة اثر آقا جمال خوانساری و ارشاد الجهلة المصرین علی انکار الغیبة و الرجعة از مؤلفی ناشناس می‌باشد که در عصر صفویه به نگارش درآمده‌اند.[63]

پس از سقوط صفویان و تا پس از بر سر کارآمدن قاجار؛ رجعت از دایره مسائل مهم شیعیان خارج شده و تنها یک اثر با نام رسالة فی الرجعة و توسط علی بن محمد رفیع طباطبایی تألیف یافت. پس از آن و در عصر قاجار؛ آثار چندانی در موضوع رجعت نگارش نیافت و از نظر مضمون نیز، مطالب جدیدی را عنوان نکردند. از جمله آثار نگارش یافته در عصر قاجار، می‌توان به: بیان العصمة و الرجعة از احمد احسایی، بشارة الفرج فی احوال الحجة و ما یقع فی ایام الرجعة (به زبان فارسی) اثر محمد بن عاشور کرمانشاهی، اثبات الرجعة از سلیمان بن احمد قطیفی، یقین الرجعة یا الرجعة و احادیثها المنقوله من آل العصمة از سید احمد بن حسن بن اسماعیل موسوی، الرجعة اثر احمد بن صالح ابن طوق بحرانی، اثبات الرجعة اثر میر محمدعباس موسوی تستری، نورالابصار فی الرجعة از علی بن محمدعلی بن حیدر شروقی و ارجوزة فی الرجعة اثر علی بن حسن آل‌سلیمان بحرانی قطیفی اشاره کرد. مهمترین اثر در این دوره تاریخی، کاشف الظلام فی حل معضلات الکلام نوشته میرزا حبیب‌الله دشتی است که اثری کلامی محسوب می‌شود که نویسنده در آن، انکار رجعت را با انکار عصمت مساوی دانسته و با ضروری خواندن اعتقاد به رجعت، منکر آن را کافر قلمداد می‌کند.[64]

پس از عصر قاجار و با روی کارآمدن جریان‌های بازاندیشی و تهذیب دینی، تألیف آثار در خصوص رجعت، رونق گرفت. نقطه عطف این جریان، سخنرانی شریعت سنگلجی بود که در آن، به انکار رجعت تأکید کرد. پس از آن، عبدالکریم حائری، در پاسخ به استفتایی، رجعت را یک باور صحیح دینی خواند اما منکر آن را منکر ضروری دین و مذهب ندانست.[65][66] پس از آن، کتابی با عنوان اسلام و رجعت توسط عبدالوهاب فرید تنکابنی -از شاگردان شریعت سنگلجی- تألیف یافت. تألیف این اثر سبب شد تا مدافعان سنتی رجعت، سعی در تألیف اثر و پاسخ به این کتاب شدند. برخی از این آثار عبارتند از: دحض البدعة من انکار الرجعة اثر محمدعلی بن حسن‌علی همدانی حائری، النجعة فی اثبات الرجعة اثر سید علی‌نقی نقوی لکنوی، تنبیه الامة فی اثبات الرجعة اثر محمدرضا طبسی نجفی، سلاسل الحدید علی عنق العنید عبدالوهاب فرید اثر عبدالرزاق بن علیرضا حائری اصفهانی همدانی، ایمان و الرجعة اثر محمدعلی شاه‌آبادی، دلائل الرجعة یا ایمان و رجعت اثر غلامعلی عقیقی کرمانشاهی، رسالة فی اثبات الرجعة از محمد بن هاشم سرابی تبریزی، ایقاظ الامة من الضجعة فی اثبات الرجعة تألیف میرزا محمدمهدی موسوی اصفهانی، رسالة شریفه اثبات رجعت از ابوالحسن رفیعی قزوینی، برهان الشیعه فی اثبات الرجعة، اثر سید محمدعلی شرف الدین سنقری و تحفة الشیعة در اثبات رجعت و ظهور ائمه علیهم السلام اثر سید محمدحسین عرب‌باغی اورامیه‌ای.[67]

در عصر معاصر، آثاری با موضوع رجعت به رشته تحریر درآمدند که از جمله آنها می‌توان به: الرجعة او العدوة الی الحیاة الدنیا بعد الموت اثری از مرکز الرسالة، الرجعة فی احادیث الفریقین اثر نجم‌الدین طبسی، مبادی الرجعة عند الامامیة از محمدعلی گرامی و رجعت در اندیشه شیعی اثر محمدهادی معرفت اشاره کرد.[68] کتاب الشیعه و الرجعة، از جمله کتاب‌های انتقادی به رجعت است که به زبان عربی به چاپ رسیده‌است.[69]

• آیات الرجعه
• رجعت در قرآن
• دابة الارض
• کرّت

• کیانیفرید، مریم (۱۳۸۳). «رجعت». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

• پاکتچی، احمد (۱۳۸۸). «رجعت». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

• الهی‌نژاد، حسین (۱۳۸۲). «رجعت» (PDF). مبلغان (چهلم): ۷۴–۹۰.
• عنایتی، فاطمه (۱۳۸۶). «رجعت زنان». انتظار (بیست و دوم).
• اسلامپورکریمی، عسکری (۱۳۸۶). «رجعت از نگاه فریقین» (PDF). طلوع (بیست و یکم).
• علی موسی، کعبی (۱۴۲۶). الرجعة او العوذة الی الحیاة الدنیا بعد الموت. قم: مرکز الرسالة. شابک ۹۶۴-۸۶۲۹-۷۵-۷.
• سقاف، علوی بن عبدالقادر (۱۴۳۳). موسوعة الفرق المنتسبة للاسلام. جده: موقع الدرر السنية.
• صلابی، علی محمد محمد (۲۰۰۴). أسمى المطالب في سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه. شارجه: مکتبة‌ الصحابه.
• جعفری، جواد (۱۳۹۶). بانوان رجعت کننده. قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۲۶۲-۸۰-۲ مقدار |شابک= را بررسی کنید: checksum (کمک).

• رجعت از دیدگاه متکلمان برجسته شیعی و رابطه آن با تناسخ، اصغر بهمنی، انتشارات زائر، قم
• رجعت یا حیات دوباره، احمد علی طاهری ورسی، انتشارات مسجد جمکران
• کتاب رجعت، علامه محمد باقر مجلسی، تحقیق سید حسن موسوی، انتشارات دلیل ما، قم
• رجعت از نظر شیعه، شیخ نجم الدین طبسی، انتشارات دلیل ما، قم
• الایقاض من الهَجعه بالبرهان علی الرجعه، شیخ حر عاملی، ترجمه احمد جنتی، انتشارات المطبعه العلمیه-قم
• محاضرات فی الرجعه، السید علی الحسینی الصدر، انتشارات دارالعلوم، بئرالعبد، لبنان
• کتاب الرجعة أو العودة الی الحیاة الدنیا بعد الموت
• کتاب مختصر إثبات الرجعة

• فلسفه و فوائد رجعت چیست؟