محمدباقر مجلسی

در سال ۱۰۳۷ هجری قمری، که این سال برابرست با عدد ابجدی جملهٔ «جامع کتاب بحارالانوار»،[1] در شهر اصفهان متولد گردید. پدرش محمدتقی مجلسی از شاگردان شیخ بهائی بود و در علوم اسلامی از بزرگان روزگار خود به‌شمار می‌رفت. پدربزرگش نیز ملاعلی مجلسی نام داشت. مادرش فرزند صدرالدین محمد عاشوری بود.

وی دربارهٔ خودش می‌گوید:

الحمدلله رب‌العالمین که بنده در سن سه سالگی همهٔ اینها را می‌دانستم؛ یعنی خدا و نماز و بهشت و دوزخ. و نماز شب می‌کردم در مسجد صفا، و نماز صبح را به جماعت می‌کردم و اطفال را نصیحت می‌کردم به آیت و حدیث، به تعلیم پدرم رحمةالله علیه

.[2] او در زمان کوتاهی تمام علوم رسمی زمان خود را فرا گرفت.[3]

با وجود اینکه پدرش در علوم عقلی تبحر داشت، ولی بر اثر تغییر جهتی که در پدرش حاصل شده بود و بیشتر متمایل به علوم نقلی و به‌خصوص شرح و تفسیر احادیث گردیده بود، تنها علوم نقلی را از پدرش فرا گرفت و علوم عقلی را نزد حسین خوانساری استفاده کرد.

مجلسی در برخورد با اصولیون و اخباریون راهی میانه برگزید. وی در پاسخ پرسش‌کنندگان خود نوشت که «مسلک فقیر در این باب بین و وسط» است.[4]

وی مانند دیگر فقهای سلف معتقد بود حکومت در صورت رعایت عدالت و رأفت، مشروعست و در صورت دور شدن از عدالت، مقبولیّت آن مخدوش می‌شود.[5] مجلسی می‌گفت: «حاکمان باید شیعه بوده و به شرایع مذهب تشیع پای‌بند باشند و چون صفویه مروّج مذهب شیعه می‌باشد، قابل تقدیرست.»[6]

او در عین همکاری با حاکمان، از نصیحت آن‌ها غفلت نورزید[7] و در «عین الحیاة» فصلی را به احوال سلاطین و معاشرت نمودن با ایشان و عدل و جودشان اختصاص داد و ظلم ظالمان را مطرح کرده و شاهان و درباریان را از باده‌گساری، کبوتربازی و فساد و خصوصاً لواط که در دربار صفوی بسیار رایج بوده برحذر داشته‌ است.[6]

وی در سیزده سالگی از ملاصدرا، اجازهٔ روایت گرفت.[8] و سپس در حضور استادانی چون علامه حسنعلی شوشتری، امیرمحمد مؤمن استرآبادی، میرزای جزایری، شیخ حرعاملی، ملا محسن استرآبادی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا صالح مازندرانی، تحصیل کرد. نَقلست که وی در اندک زمانی بر دانش‌های صرف و نحو، لغت و معانی و بیان، ریاضی، تاریخ، فلسفه، حدیث و درایه، رجال، فقه و اصول و کلام احاطه کامل پیدا کرد.

• محمدتقی مجلسی
• حسین خوانساری
• حر عاملی
• فیض کاشانی

• سید ابوالقاسم خوانساری (میرکبیر)
• ملا محمدجعفر سبزواری

• سید نعمت الله جزائری[9] [10]

محمدباقر مجلسی بعد از مرگ آقا حسین خوانساری در ۱۰۹۹ ق. در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام ملاباشی ایران رسید، عالی‌ترین مقام دینی کشور که تنها پس از پادشاه قرار می‌گرفت. مجلسی زندگی بسیار مجلل و آراسته و پرزرق و برقی داشت به‌طوری‌که سید نعمت‌الله جزایری همکار و شاگردش نوشته که حتی شلوار زنان خدمتکار و کنیزکان او از گران‌بهاترین پارچه‌های کشمیری بود.[11] با وجود این لارنس لکهارت، از جمله مستشرقینی است که اقدام مجلسی مبنی بر گسترش روابط با شاه را نه از روی حرص و جاه‌طلبی که مبتنی بر انگیزهٔ دینی می‌داند.[12]

در مورد مواجهه محمدباقر مجلسی با علوم عقلیه و نیز اندیشه‌های غربی اختلاف نظرهایی وجود دارد. عبدالهادی حائری معتقد است که مجلسی با توجه به جایگاهی که در دربار شاه سلطان حسین، یافته بود بر ضد آشنائی با دانش‌های مبتنی بر خرد و استدلال برخاست و حتی نوشت که نباید پیرامون علم و صفات خداوند و شبهه‌های مربوط به قضا و قدر اندیشید.[13] در همین دورانست که ملاصدرا تکفیر می‌شود و گفته می‌شود مجلسی، ملا محمدصادق اردستانی را از اصفهان بیرون می‌کند[14] که این ادعا با توجه به توضیح تازه‌یابی از آقا محمدمهدی پاشنه طلا یزدی (نتیجه ملا محمدصادق اردستانی) در ذیل نگارش شجره‌نامه‌اش در صفحه آخر یکی از نسخ خطی محفوظ در کتابخانهٔ ملی ایران رد می‌شود.[15] علی دوانی نیز متذکر شده‌ است که این مطلب خلاف واقع و تهمتی به مجلسی است.[16]

محمدرضا اصفهانی می‌نویسد:

مولانا محمدباقر مجلسی دراواخر شاه‌ سلیمان و اوایل سلطنت شاه‌سلطان حسین بود. شاه، کمال متابعت در مطالب دینی از آنجناب داشت و در هر کار همراهی می‌نمود. مواعظ او شاه را سودمند آمد. از جمیع مناهی توجه نمود.[17]

وی با دخالت در امور کشوری، با اینکه از رواج فساد و تباهی و باده‌گساری -تا حد امکان- ممانعت کرد اما شاه را به سرکوب و کشتار مخالفان از جمله اهل سنت ترغیب می‌کرد و اختلافات و دشمنی بین طوایف و قشرهای مردم را در پی داشت چنان‌ که پس از او، اختلافات مذهبی موجب قدرت‌یابی میرویس افغانی و قدرت‌یابی افاغنه شد.[18]

وی در روز دوشنبه ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ درگذشت و جمال خوانساری فرزند حسین خوانساری بر پیکر او اقامهٔ نماز کرد و در جامع عتیق اصفهان مدفون شد.

علی شریعتی را از مخالفین بزرگ محمدباقر مجلسی دانسته‌اند.[19] البته وصی تام‌الاختیار شریعتی محمدرضا حکیمی پس از مرگ او ادعا کرد: من به شریعتی قسمت‌هایی از بحارالانوار را نشان دادم و دیدگاه شریعتی نسبت به بحارالانوار و علامه مجلسی تغییر کرد و از من خواست کتبش را ویرایش کنم.[20]

گفته می‌شود وی در طول عمر خود بیش از ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ سطر، مطلب نوشته‌است که اگر به سال‌های عمر وی تقسیم شود در هر سال نزدیک به ۲۰٬۰۰۰ سطر نوشته‌است.[21] بجز علی شریعتی، سید محسن امین و سید محمدحسین طباطبائی از منتقدان وی بودند و عقیده داشتند گرچه بحارالانوار از بزرگترین کتب حدیثی شیعه محسوب می‌شود اما نوشته‌های او نیاز به تجدیدنظر دارند و او مواد کم و مفید را با مواد بی‌ارزش زیادی مخلوط کرده‌است و کتاب او تبدیل به ملغمه‌ای شده که راست و دروغ در آن مخلوط شده و قابل تشخیص و استناد نیست.[22]

دستخط علامه مجلسی، مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری در کتاب تهذیب احکام

او در عمر ۷۳ ساله خویش، بیش از یکصد کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد. حدود ۴۰ کتاب نیز به او نسبت داده شده‌است. اولین تألیف علامه را کتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‌اند که در سال ۱۰۶۳ تألیف شده‌است. آخرین تألیف او هم کتاب حق‌الیقین است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یک سال قبل از درگذشتش.

برخی کتب علامه عبارت‌اند از:

1. بحار الأنوار، که یک مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن تفسیر بسیاری از آیات قرآن هم آمده‌است.[23]
2. مرآة العقول، شرح کافی شیخ کلینی است در ۲۶ جلد.
3. ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسی است در ۱۶ جلد.
4. الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه امام چهارم شیعه (زین العابدین) است.
5. شرح أربعین حدیث، که از بهترین کتب در این موضوع می‌باشد.
6. حق‌الیقین، در اعتقادات است و به زبان فارسی نوشته شده‌است. (وی چندین کتاب کلامی دیگر نیز دارد)
7. زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماه‌ها (فارسی)
8. تحفة الزائر، در زیارات (فارسی)
9. عین الحیاة، شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات اهل بیت شیعه (فارسی)
10. صراط النجاة
11. حلیة المتقین، در آداب و مستحبات زندگی روزانه و در طول زندگی (فارسی)
12. حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه شیعه در سه جلد (فارسی)
13. مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است (فارسی)
14. جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت شیعه (فارسی)
15. توقیعات امام عصر همراه با ترجمه آنها.
16. کتب فراوانی به‌عنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و …
17. کتبی در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون: زیارت جامعه کبیره و دعای سمات و …
18. مقباس المصابیح در تعقیبات نمازهای یومیه.
19. مَناهِجُ الحقِّ و النَّجاةِ یا رساله‌ی اعتقادات.
20. مفاتح الغیب در استخارات
21. ربیع الاسابیع در اعمال شب و روز جمعه
22. بیست و پنج رساله فارسی در موضوعات مختلف
23. کتاب الروضه در مبانی اخلاق و اندرزها و پندهای مفصل از اهلبیت شیعه

در تقویم روزشمار ایران روز ۳۰ مرداد ماه به نام روز بزرگداشت علامه مجلسی نام‌گذاری شده‌است.[24]

• احمد عابدی (۱۳۷۸)، آشنایی با بحارالانوار، بزرگترین دائرةالمعارف حدیث شیعه، تهران: دبیرخانه همایش بزرگداشت علامه مجلسی با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شابک ۹۶۴-۴۲۲-۱۸۷-۷

• پایگاه علامه محمد باقر مجلسی