الاستبصار
اَلاْسْتِبْصار فیما اختلف من الأخبار یک کتاب روایی چهارجلدی از ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ ق)، چهارمین کتاب از کتب اربعه نوشته‌شده به زبان عربی و مشتمل بر ۵۵۱۱ حدیث است. شیخ طوسی پس از تألیف کتاب تهذیب الاحکام، درصدد برآمد کتاب مختصرتری تهیه کند که تنها احادیث مختلف در آن، گرد آمده باشد. از این رو، به تألیف الاستبصار همت گماشت. وی در این اثر به نقد و بررسی سندی و محتوایی احادیث و رفع ناهمخوانی ظاهری و ترجیح بعضی از احادیث بر بعضی دیگر، پرداخته‌است.[1]
استبصار اولین کتاب فقه‌الحدیثی است که به مبحث تعارض در اخبار پرداخته‌است. این کتاب یکی از کتب اربعه مذهب شیعه بوده و همچنان مورد بحث و مطالعه روحانیون اسلامی است. مؤلف کتاب پس از نقل اخبار متعارض با استفاده از روش‌هایی به جمع و تألیف اخبار متعارض پرداخته‌است.[2]
محتوا
این کتاب مجموعه‌ای است از اخبار اختلافی که از اهل بیت روایت شده‌است. شیخ طوسی در این کتاب کلیه روایاتی را که در مباحث گوناگون فقهی وارد شده و روایتی نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده‌است.
پس از نگارش کتاب تهذیب الاحکام توسط شیخ طوسی، همان‌طور که مؤلف در مقدمهٔ استبصار آورده‌است از وی خواسته‌اند تا روایاتی را که با یکدیگر ناهمخوانی دارند جمع‌آوری کرده و روایات صحیح و غیرصحیح را تشخیص دهد. استبصار کتابی مختصرتر از تهذیب الاحکام است که صرفاً به آن دسته از ابواب فقهی پرداخته‌است که روایاتی ناهمخوان در آن‌ها وجود دارند؛ لذا اگرچه ترتیب ابواب فقهی در این کتاب مطابق معمول کتب روایی دیگر است (از باب طهارت تا باب دیات) اما لزوماً به تمام ابواب فقهی پرداخته نشده‌است.
شیخ طوسی برای نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتاب‌های معتبر و نسخه‌های اصلی بوده‌استفاده کرده:
- کتابخانه استادش سید مرتضی. شامل ۸۰ هزار جلد کتاب
- کتابخانه شاپور که بسیار بزرگ‌تر از آن بوده و برای علمای شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود.
شیخ طوسی در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده، ولی در بخش سوم فقط به نام راوی که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا می‌کند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوی آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند. اصطلاحاً این بخش را «مشیخه» می‌نامند، یعنی اساتید و مشایخ.
اعتبار
آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعة إلی تصانیف الشیعة» می‌گوید:
کتاب استبصار یکی از کتاب‌های چهارگانه و یکی از مجموعه‌های روایی است که وسیله استنباط احکام شرعی در میان فقهای شیعه دوازده امامی از زمان مؤلف تا این زمان بوده‌است.
ابن ادریس در کتاب سرائر می‌گوید:
کتاب استبصار را شیخ طوسی برای جمع‌آوری روایات مخالف نگاشته‌است. وی در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد می‌کند.
شرح‌ها بر کتاب
۱. کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته «شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع حارثی شامی عاملی» شاگرد شیخ بهائی.
۲. نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکی.
۳. شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینی زنوزی خوئی (۱۱۷۲–۱۲۲۳ هجری).
۴. شرح استبصار نوشته «امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادی» داماد علامه مجلسی (درگذشت ۱۱۱۶ هجری).
۵. شرح استبصار نوشته «شیخ عبد الرضا طفیلی نجفی».
۶. شرح استبصار نوشته «فقیه قاسم بن محمد جواد» معروف به ابن الوندی و فقیه کاظمی، درگذشت بعد از سال ۱۱۰۰ هجری و معاصر با شیخ حر عاملی.
۷. شرح استبصار نوشته «علامه سید محسن بن حسن اعرجی کاظمی» (درگذشت ۱۱۲۷ هجری).
جستارهای وابسته
منابع
- حسین حسینیان مقدم، منصور داداش نژاد، حسین مرادی نسب و محمدرضا هدایت پناه زیر نظر دکتر سید احمدرضا خضری (۱۳۹۳). تاریخ تشیع ۲: دولت‌ها، خاندان‌ها و آثار علمی و فرهنگی شیعه. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۷۸۸-۳۷-۳.
- مسعودی،عبدالهادی؛ فقه الحدیث۱ ؛ موسسه دارالانتشاراتی دارالحدیث؛ ص۵۳؛ شابک: ۸-۹۸۰-۴۹۳-۹۶۴-۹۷۸.
- «الاستبصار». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۰۸.
- «کتاب الاستبصار». دائرةالمعارف طهور.
پیوند به بیرون
- «متن کتاب الاستبصار» (به عربی).
جوامع روایی شیعه | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| جوامع حدیثی |
|  | ||||
| محدثین | ||||||
| اصول |  | |
|---|---|---|
| فروع | ||
| عقاید برجسته | ||
| چهارده معصوم | ||
| صحابه | ||
| علما |
| |
| رویدادها | ||
| آیات و روایات | ||
| ادعیه و مناسک | ||
| کتابها | ||
| مکانهای مقدس | ||
| روزهای مقدس | ||
| منابع اجتهاد | ||
| وابسته | ||