خمس
خُمس (به زبان عربی به معنای «یک پنجم») یکی از انواع مالیاتهای اسلامی است که شیعیان بدان معتقدند و به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی در جهت رفع نیازهای امت اسلامی وضع شدهاست.
خمس در قرآن
کتاب مسلمانان قرآن تنها یک بار نام خمس را ذکر میکند. قرآن در سوره انفال آیه ۴۱ میگوید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ » بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذیالقربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی (حق از باطل) روزی که ان دو گروه با هم روبرو شدند نازل کردیم، ایمان آوردهاید و خداوند بر هر چیزی تواناست
خمس در کتاب مقدس
بر اساس روایت «کتاب مقدس» بخش عهد عتیق، حکم و دستور «خمس» در زمان حکومت «یوسف» نبی به عنوان عزیز مصر و در دوره سلطنت فراعنه، از جانب خداوند به یوسف صادر گردید. در کتاب «پیدایش» - نخستین کتاب «تورات» و همچنین نخستین کتاب «عهد عتیق» - آمدهاست که در دوره هفت ساله برکت - پیش از دوره هفت ساله قحطی - خداوند فرمان داد تا مردم از محصول مزارعشان چهار پنجم را به مصرف خانوادههایشان رسانده و یک پنجم - خمس - آن را به خزانه پادشاه تقدیم کنند. در هنگام قحطی، به واسطه همین یک پنجمها، مردم مصر توانستند ۷ سال قحطی را پشت سر بگذارند. این حکم در ترجمه کتاب مقدس به فارسی نیز، «خمس» ترجمه شدهاست.
تفاوت خمس و زکات
میان خمس و زکات این تفاوت مهم وجود دارد که زکات جزء اموال عمومی جامعه اسلامی محسوب میشود، لذا مصارف آن عموماً در همین قسمت میباشد، ولی خمس از مالیاتهایی است که مربوط به حکومت اسلامی است، یعنی مخارج دستگاه حکومت اسلامی و گردانندگان این دستگاه از آن تأمین میشود. محروم بودن سادات از دست یابی به زکات در حقیقت برای دور نگه داشتن خویشاوندان پیامبر از این قسمت است تا بهانهای به دست مخالفان نیفتد که پیامبر خویشان خود را بر اموال عمومی مسلط ساختهاست، ولی از سوی دیگر نیاز سادات نیز باید از طریقی تأمین شوند. در حقیقت خمس نه تنها یک امتیاز برای سادات نیست، بلکه یک نوع کنار زدن آنها، به خاطر مصلحت عموم و به خاطر این که هیچ گونه سوءظنی تولید نشود، میباشد.
اعتقاد شیعه
به اعتقاد شیعیان هر درآمدی که بیشتر از خرج سالیانه باشد(اگر سال خمسی را مشخص کرده باشد وگرنه درآمد روزانه را باید حساب کند)، غنیمت جنگی و چند مورد دیگر خمس به آن تعلق میگیرد و دادن خمس واجب است (البته احکام آنچه که به ان خمس تعلق میگیرد گستردهتر از این است.) شیعیان معتقدند با توجه به معنای خمس در عربی فصیح (عربی قرآنی یا کلاسیک) و متون قدیمی، غنیمت به مفهوم ماحصل کار و تلاش آمدهاست.
اعتقاد اهل سنت
به اعتقاد اهل سنت خمس فقط به غنیمت جنگی تعلق میگیرد. علمای تسنن معتقدند که واژه غنیمت در قرآن، فقط به معنای دستاوردهای جنگی است و گرفتن خمس مکاسب نامشروع است.
معنای غنیمت در قرآن
غنیمت در اصل فائدهای است که کسب میشود و در آیات دیگر قرآن نیز معنای عموم برای غنائم بهکار رفتهاست: «إِذَا انْطَلَقْتُم إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها» «وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها»
منابع خمس
سید محمد جواد غروی در کتاب خود چنین مینویسد که خمس در هفت چیز است:
- اول:آن چیزی است که در جنگ کفّار گرفته میشود، منقول باشد یا غیرمنقول.[1]
- دوم:معادن است و مستند آن اخبار مستفیظه میباشد مثل صحیفهٔ حلبی.[1]
- سوم:گنج که به عنوان مال ذخیره و در زمین معروف است و اجماع کافّهٔ علما بر وجوب خمس است.[1]
- چهارم:هرچه با غواصی از دریا خارج شود، مثل جواهر و دُر، اگر قیمتش یک دینار به بالا باشد.[1]
- پنجم:آنچه از هزینه سالانه شخص و نفقه خوارانش سرافتد.[1]
- ششم:هرگاه کافر ذمی، زمینی را از مسلمانی بخرد، خمس آن را باید بدهد[1]
- هفتم:هر گاه حلال با حرام مختلط شده باشد و قابل تمیز نباشد خمس بر آن واجب است.[1]
مصارف خمس
طبق اعتقاد بسیاری از فقهای شیعه، خمس به دو سهم تقسیم میشود که یکی سهم سادات فقیر، یتیم و در راه درماندهاست و دیگری سهم امام زمان که هر دو سهم باید به مرجع تقلید یا نمایندهٔ وی داده شود، مگر آن که از ایشان اجازه گرفته و در راهی مصرف شود که آنها اجازه میدهند.[2] البته جمعی از فقهای شیعی اختصاص نیمی از خمس به سادات را قبول ندارند[3]
تحلیل خمس
محمد محمدی ریشهری در درس خارج فقه خود روایات زیادی را معرفی میکند که دال بر حلال شدن خمس بر شیعیان است که با وجوب پرداخت آن تنافی دارند، از نظر وی، این روایات چالشیترین بحث میان شیعیان و اهل سنت شدهاست.[4][5] او تعداد روایات تحلیل خمس ارباح مکاسب در زمان غیبت را دوازده روایت میداند.[6] او نظر خویی،[7] بروجردی،[8] سبحانی[9] و محقق داماد[10][11] را دربارهٔ این احادیث بیان میکند. به نظر ریشهری اجماع فقهای شیعه بر عدم تحلیل مطلق خمس در زمان غیبت باعث شدهاست این روایات مورد تبیین و توجیه قرار گیرند؛ البته روش فقها در برخورد با این روایات متفاوت است.[12]
انتقادات
احمد کسروی، معتقد بود که: «زکات و مال امام، مالیات اسلام بوده. اسلام یک حکومتی داشته که سپاه میگرفته و حکمرانان میفرستاده و قاضی میگمارده و شحنه و شرطه برمیگزیده و یک کشور بسیار بزرگی را اداره میکرده و مسلمانان را نگهداری مینموده و در برابر آن از مردم مال امام و زکات میگرفته، اما اکنون که حکومت واحد اسلامی برافتاده و هر توده و نژادی از مسلمانان خود را جدا گردانیده و یک حکومت نژادی بنیاد گزاردهاند و مالیات به دولتهای خود میپردازند، دیگر نیازی به پرداخت زکات و مال امام به ملاها وجود ندارد».[13]
البته بر خلاف تصور کسروی هیچکدام از دو سهم خمس -چنانکه در قسمت مصارف همین مقاله اشاره شد- (در نزد اهل تشیع دست کم) به مصرف هزینههای دولتی نمیرسد.[14]
منابع
پانویس
- فقه استدلالی در مسائل خلافی، نشر اقبال و مؤلف، ۱۳۷۷، بخش سوم:احکامی چند در تعدیل ثروت
- تحریر الوسیله تألیف محمد باقر موسوی همدانی
- برای نمونه: رساله توضیح المسایل آیتالله صادقی تهرانی مسئله 440 http://forghan.org/_fa/_resaleh/index.php?catid=122&title=خمس&catid2=228&title2=موارد%20پرداخت%20خمس%5Bپیوند+مرده%5D
- ادامه روایات خمس مکاسب، محمد محمدی ری شهری
- ادامه روایات تحلیل خمس، ریشهری
- ادامه روایات تحلیل خمس (۲)، ریشهری
- ادامه تبیین آیتالله خویی از روایات تحلیل خمس، ریشهری
- ادامه تبیین آیتالله بروجردی از روایات تحلیل خمس، ریشهری
- ادامه تبیین آیتالله سبحانی از روایات تحلیل، ریشهری
- تبیین آیتالله محقق داماد از روایات تحلیل، ریشهری
- ادامه تبیین آیتالله محقق داماد از روایات تحلیل، ریشهری
- ادامه تبیین آیتالله محقق داماد از روایات تحلیل، ریشهری
- شماره ویژه پرچم، سال یکم فروردین ۱۳۲۲
- رساله توضیح المسایل آیتالله زنجانی مسئله ۲۱۱۸ قابل دسترسی در اینجا بایگانیشده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine