کتب اربعه

نقش حدیث «لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار» بر دیواره حسینیه امامبارا لکهنو که به سال ۱۸۳۸ میلادی به دست محمد علی شاه تأسیس گردید.

حدیث‌نگاری در تاریخ اسلام، فراز و نشیب‌های بسیاری را طی کرده‌است.[1] تا پیش از سده دوم ه‍.ق، عبارت «تدوین حدیث» مرسوم نبود و از عناوینی چون «تقیید حدیث» یا «کتابت» و «تألیف» استفاده می‌شد. محدثان سنی مذهب در قرن اول ه‍.ق، از نگارش حدیث منع می‌شدند[یادداشت 1] یا آن را مکروه می‌دانستند. در مقابل، محدثان شیعه، به روایت‌هایی از پیامبر اسلام استناد می‌کردند که در آنها به نگارش حدیث توصیه می‌شد. سخت‌گیری‌ها در منع روایت، در خصوص روایت‌های فقهی با اغماض همراه بود.[2] عمر بن عبدالعزیز (۹۹–۱۰۱ ه‍.ق) در قرن دوم هجری به حاکمان ولایت‌های اسلامی دستور داد تا هر حدیث منسوب به پیامبر اسلام را بنویسند. پیش‌تر، شاگردان محمد باقر (۵۷–۱۱۴ ه‍.ق)، به این کار مبادرت کرده بودند که در دوران جعفر صادق با توان بیشتری پی گرفته شد. علامه تهرانی در کتاب الذریعه، یکصد و هفده اصل را به شاگردان محمد باقر و جعفر صادق منسوب دانسته و نام آنها را ذکر کرده‌است.[3] با پیدایش مکتب‌هایِ فقهیِ اهل سنت در قرن دوم ه‍.ق، دو مکتب اصولی و اخباری در تشیع شکل گرفت. اخباری‌ها به پیروی از اخبار و احادیث و در مقابل، اصولی‌ها به پیروی از اجتهاد و اصول فقه باور داشتند.[4] روند نگارش حدیث به صورت اصل در تشیع، تا دوران امامت حسن عسکری (مـ ۲۶۰ ه‍.ق) ادامه داشت.[5]

امامان شیعه، همواره شاگردان خود را به نگارش حدیث ترغیب می‌کردند. در این‌باره، محمد باقر، مفضل بن عمر را به نوشتن حدیث توصیه کرد و به او از در پیش بودن روزگاری پر آشوب خبر داد که جز روایت‌های مکتوب، منبع دینی دیگری وجود ندارد.[یادداشت 2] از آن پس، شاگردان امامان شیعه، به‌ویژه اصحاب جعفر صادق، احادیث را مکتوب می‌کردند. درنتیجه ۴۰۰ کتاب حدیثی تألیف شد که بعدها پایه علوم حدیث شیعه را شکل داد. این آثار که در اصطلاح علوم حدیث به آنها «اصل» می‌گویند؛ به جهت تعدادشان، به اصول اربعه‌مأئة (به فارسی: اصول چهارصدگانه) مشهورند. اهمیت این اصول، پس از روی‌کار آمدن عباسیان و سخت‌گیری بر علویان بیشتر شد و به این جهت، شیعیان برای جمع‌آوری و کتابت حدیث، انگیزه بیشتری پیدا کردند.[6][7]

پایه کتاب‌های حدیثی شیعه، از قرن سوم به بعد و با استناد به «اصول حدیثی» شکل گرفت.[8] که محدثانی مانند حسین بن سعید اهوازی و برادرش حسن بن سعید، احمد بن محمد برقی (مـ ۲۷۴ ه‍.ق)، سعد بن عبدالله اشعری (مـ ۲۹۹ ه‍.ق)، علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن حسین قمی با استفاده از اصول اربعه مأئه، کتاب‌های حدیثی جدیدی نوشتند. این آثار معایب و نواقصی داشتند. مثلا تمام ابواب معارف اسلامی را شامل نمی‌شدند و دقت کافی در اصول نقل حدیث نداشتند. پس نیاز به اثری جامع، دقیق و معتبر ضروری بود.[9] اولین کتاب از کتب اربعه را محمد بن یعقوب کلینی (شیخ کلینی) نوشت و نام آن را کافی گذاشت. با فاصله اندکی، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) کتاب من لایحضره الفقیه و پس از او محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی) دو کتاب تهذیب و استبصار را گردآوری کرد.[10] کتاب کافی در سال ۳۲۹ ه‍.ق و سه کتاب دیگر، در دوران سلطه آل بویه نوشته شدند.[11][12]

مجموع این چهار کتاب حدیث، اولین بار در قرن ششم ه‍.ق، «کتب اربعه» یا «الاربعه» خوانده شد. استفاده از این تعبیر، احتمالاً به جهت جایگزینی برای صحاح سته —از آثار حدیثی اهل سنت— در منابع شیعی بود.[13] مهدی انصاری در مقدمه الشافی نام مصطلح برای این چهار کتاب شیعه را «کتب الشیعه الاربعه» گزارش می‌کند.[14]

در میان کتب اربعه، تنها کتاب کافی سندِ روایت را در ابتدای هر حدیث، آورده‌است. بقیه کتاب‌ها، این سند را به جهتِ اختصار و زیبایی، در انتهای کتاب و به صورت «گزارشِ طریقت مولف تا راوی» ذکر کرده‌اند.[19][20]

خطاطی به خط ثلث اثر علی رائف افندی (از کاتبان دولت عثمانی) که به سال ۱۷۹۱ میلادی نگاشته شده‌است. در وسط صفحه، حدیثی از پیامبر اسلام با موضوع اخلاق نقل شده‌است.

در دیدگاه اخباری‌ها، احادیث کتب اربعه کاملاً معتبرند. آنها وجود تعارض در روایت‌ها را دلیل بر بی‌اعتباری روایت نمی‌دانند و با اصولی چون تقیه، آن را توجیه می‌کنند. در مقابل، اصولیون با پذیرش وجود روایات غیر معتبر در منابع روایی، گزینشی عمل می‌کنند و روایات را با معیارهای خاصی می‌سنجند.[21] اعتبار کتب اربعه از جهت انتساب و تعلق به نویسندگانشان، نزد علمای علم رجال و حدیث، امری مسجل و قطعی است. نمازی شاهرودی در کتاب الاعلام الهادیه الرفیعه فی اعتبار الکتب الاربعه، برای اثبات اعتبار کتب اربعه، ۶۵ اصل از اصول اربعه مأئه را به عنوان منبع و مستند کتب اربعه نام می‌برد.[22] نزدیکی زمانی حیات مؤلف به زمان صدور روایت —دوران حیات امامان شیعه— دلیل دیگری برای معتبر بودن کتب اربعه است.[23]

خود مؤلفان نیز احادیث کتاب‌هایشان را معتبر می‌دانند؛ چنان که کلینی می‌نویسد: «در کتاب کافی، تمام آنچه متعلم در فنون علم دین به آن نیاز دارد و قصد عمل به اخبار درست و سنن صحیح دارد، جمع شده‌است.» حر عاملی و مجلسی این عبارت کلینی را تصریح مؤلف در صحت احادیث کتاب کافی می‌دانند. شیخ صدوق نیز در ابتدای کتاب من لایحضره الفقیه به حُجیّت تمام احادیث کتابش تصریح می‌کند. برخی چون علامه حلی، با استناد به این تصریح صدوق، احادیث مرسل من لا یحضر را معتبر می‌دانند. شیخ طوسی نیز در ابتدای کتاب تهذیب می‌نویسد: «اخباری که در کتابم نقل کرده‌ام، اخبار متواتر و روایاتی است به همراه قرائن دال بر صحت، و همان سنت مقطوعی که اصحاب مشهور ما آورده‌اند.»[24]

عبدالحسین امینی، پس از گزارش نقل قولی از منابع اهل سنت مبنی بر اعتقاد شیعیان به اعتبار کتب اربعه و باور به وجوب عمل به تمام روایات این چهار کتاب، می‌نویسد: «شیعیان، کتب اربعه را موثق‌ترین کتاب‌های حدیثی خویش قلمداد می‌کنند؛ اما وجوب عمل به تمام روایات آن را باور ندارند.» امینی، وجود نقد و شرح بر این کتاب‌ها را دلیلی بر صحت ادعایش می‌داند.[25] بر این اساس اخبار کتب اربعه، از مقبولیت عرفی نزد شیعه برخوردار است؛ اما حجیت و اعتبار احادیث کتب اربعه، مشروط به نبود موانع اعتبار و حجیت[یادداشت 5] خواهد بود.[26]

کاشف‌الغطا، تمام کتب اربعه را بر اساس اجماع، معتبر می‌داند. شیخ بهایی نیز این کتاب‌ها را از جهت قرینه‌های متعدد در اعتبارشان، به‌طور تمام صحیح می‌داند. سید مرتضی علم‌الهدی، تواتر را دلیلی بر اعتبار کتب اربعه می‌داند. مامقانی در تنقیح المقال، احادیث کتب اربعه را مورد اعتماد معرفی می‌کند.[27] به عقیده نمازی، وجود روایت‌هایی از غیر چهارده معصوم در کتب اربعه، به جهت نقل از اصول یا به جهت نقل از نص یکی از آنان می‌باشد. نمازی با این پیش فرض، تمام احادیث کتب اربعه را از حیث «صدور» و نه «جهت صدور»، معتبر می‌داند.[28]

دانشمندان شیعه، کتب اربعه را به جهت اهمیت، با صفاتی چون «دعائم الدین»، «دعائم الایمان»، «عماد الاسلام»، «مرجع الفقها»، «مدار الشیعه»، «سند المذهب» و «اصول الحدیث» یاد کرده‌اند.[29] شیخ مفید در شرح تصحیح الاعتقاد، کتاب کافی را پر فایده معرفی کرده‌است. به اعتقاد وی، نویسندگان این چهار کتاب به اصول اربعه مأئه دسترسی داشته‌اند.[30] سید حسین بروجردی در مقدمه جامع الاحادیث از تدوین و تجمیع اصول اربعه مأئه توسط طبقه ششم راویان در عصر علی بن موسی الرضا یاد می‌کند. بروجردی، ثمره تلاش این گروه از راویان را، کاهش تعداد اصول حدیثی از چهارصد کتاب، به چند کتاب اصلی می‌داند؛ چهارصد کتابی که منبع شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی —که به جهت اشتراک نام محمد، به محمدون ثلاث شهره‌اند— در تألیف کتاب‌هایشان بوده‌است. این مطلب را مامقانی در تنقیح المقال و تستری در قاموس الرجال گزارش کرده‌اند.[31][32] انصاریان، هدف از تألیف کتب اربعه را تسهیل دسترسی به روایت‌های فقهی و اعتقادی می‌داند.[33] میرزا حسین نوری نیز در خاتمه کتاب مستدرک الوسائل، اهمیت کتب اربعه را در گروی جامعیت و شمول عمده احادیث در موضوع فروع دین می‌داند.[34] محمدطاهر بن محمدحسین قمی در وصف اعتبار و اهمیت کتب اربعه چنین سروده‌است:[35]

فیض کاشانی در اجازه نقل روایتش به مجلسی، کتب اربعه را از کتاب‌های محوری در زمینه روایات در عصر خود عنوان کرده‌است.[36] امیر شرف‌الدین، حسین خوانساری، شیخ بهائی، شهید ثانی و ملا احمد نراقی نیز کتب اربعه را منابعی اصولی و محوری در تشیع دانسته‌اند.[37] انصاری، کتب اربعه را در زمینه‌هایی غیر از احادیث فقهی و اعتقادی نیز بااهمیت توصیف کرده‌است و استفاده از این منابع چهارگانه در هر زمینه علمی را دلیل توجه و ارجاع دانشمندان به این اثر می‌داند.[38]

از قرن پنجم تا دهم هجری، اثری به دقت و جامعیت کتب اربعه نوشته نشد. انصاری یکی از علت‌های این فاصله زمانی را «فترت تدوین حدیث» می‌خواند.[39] با تألیف کتب اربعه، به مرور از رغبت دانشمندان حدیث در استنساخ اصول کاسته شد و بسیاری از کتاب‌های حدیثی متروک شدند. در آتش‌سوزی کتابخانه کرخ بغداد که در سال ۴۴۷ ه‍.ق روی داد، بسیاری از کتاب‌های اصول به کلی از بین رفت. یکی از انگیزه‌های نویسندگان کتب اربعه، وجود تعارض‌ها در احادیث، مبارزه با جریان انحرافی غلات و تحریف احادیث بود. اما پس از تدوین کتب اربعه، با تلاش‌های سید مرتضی و شیخ مفید پرونده نابسامانی‌های عصرِ متقدمانِ شیعه در احادیث، بسته و تدوین کتاب‌های کلامی و فقهی در بین دانشمندان شیعه رایج شد.[40] یکی از اقدامات نویسندگان کتب اربعه، عدم گزارش توقیع‌های منسوب به حجت بن الحسن بود. امینی پس از گزارش نقدهایی به شیعه از جانب اهل سنت مبنی بر اعتماد و اعتقاد به توقیع‌های امام غائب، پیامد عدم گزارش این توقیع‌ها در کتب اربعه را، عدم اعتبار توقیع‌ها از منظر فقه و همین‌طور عدم خرده‌گیری بر شیعه به جهت استناد به امامی غائب می‌داند.[41]

علی نمازی در الأعلام الهادیة الرفیعة، وجود احادیث سهو النبی در بین روایت‌های کتب اربعه را یکی از ایرادات گرفته‌شده بر کتب اربعه می‌داند. ایراد دیگری که نمازی آن را گزارش می‌کند؛ بیان برخی روایات از افرادی غیر از چهارده معصوم و وجود روایات صادر شده در شرایط تقیه، می‌باشد.[45]

عکسی از جلد کتاب کافی که بر روی جلدش از عنوان «صحیح الکافی» استفاده شده‌است.

من لایحضره الفقیه اثر شیخ صدوق

نوشتار اصلی: من لایحضره الفقیه

من لایحضره الفقیه، یکی از آثار شیخ صدوق در موضوع نقل احادیث فقهی است. به اذعان صدوق، در تدوین این اثر از یازده اثر روایی استفاده شده‌است که همگی معتبرند. سه اثر الرحمه اثر محمد بن عبدالله اشعری، جامع اثر ابن ولید و شرایع تألیف ابن بابویه (پدر شیخ صدوق)، مهمترین منابع صدوق در تألیف این اثر بوده‌اند. شیوه صدوق در ترتیب نقل احادیث، بیان روایت جامع در ابتدای هر باب و بیان احادیث مفصل در ادامه باب بود. همچنین مؤلف در بیان برخی روایات، تقطیع یا توضیح را پیش گرفته‌است. در این اثر، علاوه بر احادیث، از آیات قرآن، توضیح روایت و بیان فتوای مؤلف به جهت تألیف کتابی فقهی -و نه صرفاً روایی- استفاده شده‌است. بر خلاف کتاب کافی، در این اثر، احادیث متعارض نقل نشده و در صورت نقل تعارض، شیوه رفع تعارض آن بیان شده‌است. در بین روایت‌های فقهی این اثر، برخی احادیث اعتقادی و علل احکام شرعی؛ به مناسبت آمده‌است. کتاب من لایحضره الفقیه، مورد توجه عالمان، محدثان و محققان شیعه بوده‌است و برخی آن را برتر از سایر کتب اربعه، از جمله کافی می‌دانند.[48] ابن غضائری از وجود نامه‌هایی به خط حسن عسکری در نزد شیخ صدوق گزارش می‌کند.[49]

صدوق در مقدمه کتابش، احادیث نقل شده در من لایحضر را معتبر می‌داند؛ اما کلام وی مبنی بر اعتماد به سخنان استادش در اعتبار روایت‌ها و اعتماد کامل بر اعتبار کتاب‌های مرجع مورد استنادش، مورد انتقادهایی قرار گرفته‌است. صدوق، طریق خویش را در این اثر، به ۳۷۹ مشیخه گزارش می‌کند اما بجز ۱۲۰ تن از مشیخه‌های خود، از سایر آنان نامی به میان نمی‌آورد. ۵۰ تن از راویانی که صدوق از آنان نقل گزارش کرده‌است، اصل یا کتابی نداشته‌اند تا صدوق از آنها استخراج حدیث کند. دیگر نقاط ضعف این اثر، فتواهای شاذ و نادر شیخ، عدم تشخیص توضیحات شیخ از اصل روایت، وجود ۲۰۵۵ روایت مرسل -نزدیک به یک سوم کتاب- و نقل از ۵۰ راوی ضعیف می‌باشد.[50]

برگی از یک نسخه نفیس و قدیمی تهذیب الاحکام، مربوط به سده ۱۱ میلادی که تاریخ ۵۷۵ قمری در آن دیده می‌شود

طبرسی در خصوص اصول اربعه مأئه می‌نویسد که چهارهزار نفر از اهل علم، از جعفر صادق روایت کرده و سوالات از وی و جواب‌های او را جمع‌آوری کردند. این کتاب‌های جمع‌آوری شده به اصول اربعه‌مأئه شناخته شد. علی نمازی با اشاره به این سخن طبرسی، تمام روایات موجود در کتب اربعه را اتخاذ شده از همین اصول می‌داند. وی در تحقیقی مؤلفان اصول شصت و پنج‌گانه که توسط مؤلفان کتب اربعه مورد استناد و استفاده قرار گرفته‌است را چنین شرح می‌دهد:[54]

• امینی، عبدالحسین (۱۳۵۷). الغدیر. بیروت: دارالحیاة.
• انصاری، محمدحسین (۲۰۰۶). المعاییر العلمیة لنقد الحدیث، ومدی حجیة الکتب الأربعة والصحاح الستة. اول. بیروت: الامیره.
• ثواقب، جهانبخش (۱۳۹۲). «فرایند تحول مکتب اخباری و اصولی» (PDF). پژوهش‌نامهٔ تاریخ اسلام (نهم): ۳۵–۷۹.
• فیض کاشانی، محمدمحسن (۱۳۸۳). الشافی، فی العقائد والأخلاق والأحکام، تلخیص الکتب الأربعة. اول. تهران: لوح محفوظ. شابک ۹۶۴۶۷۷۰۹۴۰.
• قنبری، محمد (۱۳۸۷). شناخت نامه کلینی و الکافی. قم: نشر کنگره.
• ذوقی، فتح‌الله (۱۳۹۱). ترجمهٔ حسین متقی. «سه گفتار در باب کتب اربعه، کافی و کلینی» (PDF). سفینه (سی و پنجم): ۱۵۳–۱۷۲.
• نمازی شاهرودی، علی (۱۴۳۲). الأعلام الهادیة الرفیعة فی إعتبار الکتب الأربعة المنیعة. سوم. قم: موسسه نشر اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۷۰۶۲۷۱.
• مدیرشانه‌چی، کاظم (۱۳۴۷). «کتب اربعه حدیث شیعه». نامه آستان قدس (سی و هشتم): ۱۶۵–۱۹۲.
• معارف، مجید؛ معینی، محسن؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۸۸). «تدوین حدیث». دانشنامه جهان اسلام. قم: دایرة المعارف بزرگ اسلام.
• میر، منصور (۱۳۸۳). «بررسی اعتبار کتب اربعه از دیدگاه آیت الله نمازی شاهرود». سفینه (دوم): ۸۰–۱۰۹.
• هاشمی خانعباسی، سید علی؛ رجایی‌پور، مصطفی (۱۳۸۹). «کتب اربعه مزیت‌ها و اشکالات». فقه و تاریخ تمدن (بیست و ششم): ۱۹۴–۲۳۸.

• شهرستانی، علی (۱۳۹۰). منع تدوین حدیث. ترجمهٔ هادی حسینی. قم: مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام.
• هوروویتس، یوزف (۲۰۰۵). تاریخ تدوین السیرة النبویة. ترجمهٔ حسین نصار. پاریس: دار ببیلیون.
• مهدوی‌راد، محمدعلی (۱۳۸۸). تدوین الحدیث عند الشیعه الامامیه. تهران: هستی نما.

• مطالعه کافی در کتابخانه فقاهت
• مطالعه من لایحضره الفقیه در فقاهت
• مطالعه تهذیب الاحکام در کتابخانه نور
• مطالعه استبصار در کتابخانه نور