مهدویت

بسیاری از آیات قرآن مرتبط با مهدویت دانسته شده‌است[1] مانند آیه ۱۰۵ سوره انبیاء «وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فیِ الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُون» «و همانا ما پس از تورات در زبور نوشتیم که: زمین را بندگان شایسته ما به میراث می‌برند». مفسرین تحقق وعده مذکور در آیه را در زمان ظهور امام عصر دانسته‌اند.[2] همچنین آیه ۵ سوره قصص « «وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلیَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فیِ الْأَرْضِ وَ نجَعَلَهُمْ أَئمَّةً وَ نجَعَلَهُمُ الْوَارِثِین» «ما در برابر او خواستیم بر آنان که در زمین ضعیف شمرده شدند منت نهاده ایشان را پیشوایان خلق کنیم و وارث دیگران قرار دهیم» برخی تفاسیر این آیه را مرتبط با صاحب الزمان دانسته[3] و برخی دیگر آن را مرتبط با رجعت ائمه و بازگشت حکومت به ایشان دانسته‌اند[4] آیه ۵۵ سوره نور «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فیِ الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لهُمْ دِینهَمُ الَّذِی ارْتَضیَ لهَمْ وَ لَیُبَدِّلَنهُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنیِ لَا یُشْرِکُونَ بیِ شَیْا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَالِکَ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْفَاسِقُون»» نیز مرتبط با مباحث مهدوی دانسته شده است. برخی تحقق وعده مذکور در آیه را در زمان ظهور امام زمان دانسته‌اند[5] و برخی جامعه مورد اشاره در آیه را تنها در وقت ظهور امام زمان قابل تحقق دانسته‌اند.[6]

شیعیان دوازده امامی معتقدند بنابه وعده الهی فردی از نسل پیامبر اسلام و هم‌نام وی، نهمین فرزند از نسل حسین بن علی، با لقب «مهدی»[7] ظهور می‌کند و زمین را سراسر عدل و داد می‌کند.

بنابه این اعتقاد، مهدی فرزند حسن عسکری (امام یازدهم شیعه) در سال ۲۵۵–۲۵۶ (قمری) به‌دنیا آمده است و پس از دوره‌ای به‌نام غیبت صغری که به وسیلهٔ نائبان[8] (جانشینان) خاص او با مردم بخصوص شیعیان در ارتباط بوده، غیبت طولانی (غیبت کبری) شروع شد که تا زمان ظهور ادامه خواهد داشت. در این دوران کسی وی را به اختیار خود نمی‌تواند ببیند.

برخی از علمای متاخر شیعه مهدویت را زیر سؤال بردند؛ مانند: سید ابوالفضل برقعی قمی،[9] حیدرعلی قلمداران، شریعت سنگلجی.

از علمای حاضر که بر روی مهدویت کار کرده‌اند می‌توان لطف‌الله صافی گلپایگانی را نام برد. دو اثر مهم وی در این زمینه منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر و مجموعه کتب امامت و مهدویت می‌باشد.[10]

از اتفاقاتی که باعث بسط ایده مهدی شد فوت ناگهانی اسماعیل فرزند جعفر صادق امام ششم شیعیان به سال ۷۶۲ میلادی که به عقیدهٔ شیعیان اسماعیلی پیشتر امام هفتم شیعه تعیین شده‌بود. هرچند اکثر شیعیان گرد فرزند دیگر جعفر صادق، موسی کاظم، گرد آمدند اقلیتی از شیعیان مرگ اسماعیل را نپذیرفتند و ادعا کردند که اسماعیل هنوز زنده‌است و در غیبت به سر می‌رود. به باور آنان اسماعیل همان امام غایب است.[11] با ظهور خلفای فاطمی در مصر با استناد به احادیثی که توسط اسماعیلیه و سایر منابع نقل شده بود. مهدی به اولین خلیفه فاطمی و جانشینانش نسبت داده شد. در عین حال اسماعیلیان انتظار دارند که در آخرالزمان امام هفتم اسماعیلیان تحت نام قائم ظهور کند.[12]

در شیعه زیدی که برای امام‌ها قدرت فوق انسانی قائل نیستند، اعتقاد به مهدی ع بسیار کمرنگ است. در طول تاریخ افرادی مهدی پنداشته‌شدند یا ادعا شده‌است که زنده‌اند و به غیبت رفته‌اند. از جمله حسین بن قاسم عیانی، امام زیدیه(۴۰۱–۴۰۳ هجری قمری)، در یمن توسط گروهی از زیدیه که به حسینیه معروف شدند. اما این اعتقاد در مورد این افراد از سوی اکثریت زیدیه به رسمیت شناخته‌نشده‌است.[12]

به نوشتهٔ رضا اصلان با توسعه دکترین مهدی در نزد شیعیان، فقه سنت سعی نمود تا از اعتقاد به مهدی فاصله بگیرند.[11] به نوشتهٔ مادلونگ با وجود حمایت از اعتقاد به مهدی توسط بعضی محدثین مهم اهل سنت، اعتقاد به مهدی هیچگاه به عنوان «معتقدات اصلی فقه اهل سنت» در نیامده‌است. در اعتقادات اهل سنت به مهدی اشاره شده‌است، ولی به صورت نادر. بسیاری از علمای مشهور اهل سنت مانند محمد غزالی از بحث کردن در مورد این موضوع اجتناب کرده‌اند. البته به گفته مادلونگ این اجتناب کمتر بخاطر عدم اعتقاد به مهدی[12] و بیشتر (به گفتهٔ رضا اصلان) بخاطر برنیانگیختن شورش‌ها و جنبش‌های اجتماعی بوده‌است.[11][12] موارد استثنایی مانند ابن خلدون در کتاب «مقدمه» وجود دارد که آشکارا با اعتقاد به مهدی مخالفت می‌کند و تمام احادیث مربوط به مهدی را ساختگی می‌داند. در میان محدثین و علمایی که به مهدی پرداخته‌اند، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. نام مهدی بارها در کتاب «مُسند» احمد بن حنبل (رئیس مکتب فقه حنبلی از فِرَق اربعهٴ اهل سنت و از امامان چهارگانه اهل تسنٌن) ذکر شده‌است و احادیث گوناگون و متعددی در خصوص نشانه‌های ظهور مهدی موعود (و قرار گرفتن عیسی در رکاب وی) در آن وجود دارد. احمد بن حنبل در اثر خود آورده‌است که: «سفیان بن عیینه از عاصم از عبدالله بن مسعود [صحابی بزرگ پیامبر] از پیغمبر برای ما حدیث کرد: «لا تقوم الساعة حتی یلی رجل من اهل بیتی، یواطی ء اسمه اسمی.» یعنی «قیامت برپا نمی‌شود، تا مردی از خاندان من که همنام من است ظهور کند.[13] در ذکر اهمیت و اعتبار «مسند» احمد بن حنبل نزد اهل تسنن همین بس که تقی‌الدین سبکی در صفحه ۲۰۱ جلد اول «طبقات الشافعیه» می‌نویسد: «مسند» ِاحمد حنبل، یکی از پایه‌های معتقدات مسلمانان است» و جلال‌الدین سیوطی از دانشمندان مصری مسلمان سنی در مقدمهٔ «جمع‌الجوامع» و علاءالدین علی بن حسام (معروف به «متقی هندی»، صاحب کنزالعمال) در صفحه ۳ از جلد ۱ نیز می‌نویسند «کل ما فی مسند احمد حنبل فهو مقبول». یعنی: «آنچه در مسند احمد حنبل است مورد قبول اهل تسنن می‌باشد».[14] در احادیثی در کتاب‌های اهل سنت، «مهدی» همان «عیسی مسیح» است، در روایاتی دیگر حرفی از «هویت آن فرد» نیست، یا گفته شده‌است که «به همراه عیسی، قیام می‌کند». همچنین «مهدی» (از نسل «حسین»، نسل «حسن» یا فرزند «حسن عسکری») و امام دوازده شیعیان ذکر شده‌است.[12] در طول تاریخ تا عصر حاضر، اهل سنت مناظرات عمیقی بین علمای اهل سنت در مورد نقش «منجی‌گونه» و نقش «سیاسی» مهدی وجود داشته‌است.[11]

اما به نوشته سید حسین نصر، اهل سنت معتقدند که مهدی از خاندان پیامبر اسلام با نام «محمد» است و در آخرالزمان به همراه عیسی ظهور می‌کند. وی همچین می‌نویسد که اعتقاد به آمدن مهدی، در بین مسلمانان آنچنان قوی است که در طول تاریخ، به خصوص در زمان‌های فشار و سختی، باعث ظهور مدعیان «مهدویت» شده‌است.[15] همچنین نویسندگان اهل سنت معاصر مانند عبدالمحسن بن حمد العباد ، محمد علی الصابونی ، عبدالعزیز بن باز در کتاب‌ها و سخنرانی‌های خود به حدیث‌های منسوب به پیامبر اسلام در مورد مهدی و «منجی آخر زمان» اشاره کرده‌اند و این احادیث را متواتر دانسته‌اند.[16][17][18]

به نوشتهٔ دنیس اسپیلبرگ مفهوم «مهدی» هر چند از اعتقادات اصلی اهل سنت نیست ولی در طول تاریخ مورد توجه اهل سنت بوده‌است. در سال ۱۸۸۱ محمد احمد در سودان ادعا نمود که مهدی می‌باشد و قیامی را آغاز نمود که در سال ۱۸۹۸ توسط نیروهای بریتانیا سرکوب شد. اعتقاد به مهدویت محرک قیام‌هایی در غرب و شمال آفریقا در قرن نوزدهم بود. در سال ۱۸۴۹ بو زیان قیامی را در الجزایر علیه نظام مالیاتی فرانسوی و اشغال کشورش توسط فرانسویان تحت نام مهدی رهبری نمود.[19]

عبدالکریم سروش از معدود متفکرانی است که به واکاوی نسبت میان مهدویت و سیاست و ارائه تصویری نو از مهدویت پرداخته‌است. وی معتقد است مهدویت سیاسی در طول تاریخ حداقل به چهار شکل خود را در سیاست نشان داده‌است:

• نظریهٔ ولایت مطلقهٔ فقیه:نظریه ولایت مطلقه فقیه که با دموکراسی سازگار و قابل جمع نیست فرزند مهدویت سیاسی است. مهدویت سیاسی توجیه‌گر امتیازات ویژه فقها برای حکومت در نظریه ولایت فقیه‌است. مهدویت سیاسی بر اساس نظریه ولایت مطلقه فقیه، ولی فقیه را نائب حجت بن الحسن فرض می‌کند و همان اختیاراتی را به ولی فقیه در قدرت و تصرف در نفوس و اعراض و اموال مسلمین می‌دهد که امام غائب داراست.[20]
• نظریه سلطنت به نیابت از امام زمان پادشاهان صفوی: شکل دیگر مهدویت سیاسی در طول تاریخ که سروش به آن اشاره می‌کند نظریه «سلطنت به نیابت از امام زمان پادشاهان صفوی» بوده‌است. این تز در واقع نظریه سیاسی صفویان بود. این تز هم با دموکراسی آشکارا در تعارض است.[20]
• نظریه بی‌عملی سیاسی حجتیه: شکل دیگر مهدویت سیاسی مورد اشاره سروش، نظریه بی‌عملی سیاسی در زمان غیبت و غاصب شمردن حکومت‌های پیش از ظهور «امام زمان» است. در طول تاریخ بسیاری از فقهای شیعه مدافع این نظریه بودند و قبل از انقلاب اسلامی هم این نظر توسط انجمن حجتیه تبلیغ می‌شد.[20]
• نظریه اسلام انقلابی یا ‍انتظار مذهب اعتراض شریعتی: از دید سروش یکی دیگر از اَشکال مهدویت که با دموکراسی چندان همخوانی ندارد نظریه «انتظار مذهب اعتراض» دکتر علی شریعتی است. شریعتی در مقاله انتظار مذهب اعتراض در قامت یک اتوپیاگرا و تاریخ گرای معتقد به جبر تاریخ ظاهر می‌شود که رویکردی پراگماتیستی به انتظار و مهدویت برای تغییر وضع موجود و دست یابی به اتوپیای مورد نظر خود دارد.[20]