آیه اطاعت

آیه اطاعت

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾(سورهٔ نساء-آیهٔ ۵۹)

• ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید؛ پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید، این بهتر و نیک‌فرجام‌تر است. (محمدمهدی فولادوند)

تقریباً تمام مفسران شیعه اتفاق نظر دارند؛ که واژه «اولوالامر» بر امامان شیعه دلالت دارند. در تفسیر نمونه، این نکته یاد شده و آمده‌است:

رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی، در تمام شؤون زندگی از طرف خداوند و پیامبر به آن‌ها سپرده شده‌است، و غیر آن‌ها را شامل نمی‌شود؛ و البته کسانی که از طرف آنها به مقامی منصوب شوند و پستی را در جامعه اسلامی به عهده بگیرند، با شروط معینی اطاعت آنها لازم است نه به خاطر این که اولی الامرند، بلکه به خاطر این که نمایندگان اولی الامر می‌باشند.[3]

علمای شیعه می‌گویند که یکی از شرایط مهم اولی الامر عصمت است و فقط دوازده امام از این شرط برخوردارند.

داوود فیرحی در فصل‌نامه شیعه‌شناسی می‌نویسد:

بر اساس عقل شیعی، «امر به اطاعت» در آیه از خدا و رسول و اولی‌الامر، دلیل بر عصمت هر سه منبع اقتدار است، زیرا امر به اطاعت از امام و رهبر خطاپذیر خلاف قواعد عقل است.[2] محدحسین طباطبایی نیز در تفسیر المیزان یکی از شرایط اولی‌الامر بودن را عصمت می‌داند و تنها مصداق این واژه را چهارده معصوم یاد می‌کند.[4]

ابوبصیر از محمد بن علی، امام پنجم شیعیان نقل می‌کند که این آیه در شأن علی بن ابیطالب نازل شده‌است، و در پاسخ به این پرسش که چرا نام او صراحتاً ذکر نشده، می‌گوید:

خداوند نماز را بر پیامبرش نازل کرد، اما هرگز از سه یا چهار رکعتی بودن آن سخن نگفت. زکات را نازل فرمود، ولی از تفصیل آن نام نبرد. حج را نازل کرد و اما دربارهٔ شماره طواف چیزی نگفت و همه این جزئیات را به تفسیر پیامبر وانهاد. این آیه را نازل کرد و پیامبر توضیح داد که دربارهٔ علی، حسن و حسین و … است.[2][5]

روایات زیادی دلالت دارند بر این که مراد از «اولی الامر» در این آیه، ائمه معصومین هستند، که برخی عبارتند از:

پیامبر در جواب جابر بن عبدالله انصاری که از "اولی الامر" سؤال کرده بود، فرمود: "آنان جانشینان من و امامان مسلمانان بعد از من هستند، که اول ایشان علی بن ابی طالب است و بعد از او به ترتیب حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی..."[6]

محمد باقر امام پنجم شیعیان در تفسیر این آیه نیز می‌گوید: «اولی الامر امامان از فرزندان علی و فاطمه هستند، تا آنکه روز قیامت بر پا شود.» در جای دیگر نیز فرموده‌است: «خداوند از اولی الامر فقط ما را قصد کرده‌است وهمه مؤمنان را تا روز قیامت به پیروی ما فرمان داده‌است.»[7]

جعفر بن محمد امام ششم شیعیان نیز می‌گوید: «آنان (اولی الامر) علی بن ابی طالب، حسن، علی بن الحسین، محمد بن علی و جعفر یعنی من هستیم، سپاس خدا را به جای آورید که به شما امامان و رهبرانتان را در زمانی شناساند که مردم آنان را آنکار می‌کنند.»[8]

از نظر مفسران شیعه در دلالت آیه بر عصمت اولی الامر تردیدی وجود ندارد، زیرا:

۱ ـ هرگاه خداوند به اطاعت بی‌قید و شرط از کسی فرمان دهد آن فرد معصوم خواهد بود، چون در صورت غیر معصوم بودن، اگر به گناه امر کند اجتماع نقیضین لازم می‌آید؛ یعنی هم باید از او اطاعت شود و هم اطاعت نشود.[9]

۲ ـ در این آیه «اولی الأمر» بدون تکرار فعل «أطیعوا» بر رسول عطف شده‌است، و از آن‌جا که اطاعت از رسول به خاطر معصوم بودنش به‌طور مطلق واجب است اطاعت از «اولی الأمر» نیز همانند آن مطلق خواهد بود و این امر کاشف از معصوم بودن «اولی الأمر» می‌باشد.[10]

علمای سنی در تفسیرشان از این آیه می‌گویند عبارت اولی الامر، کاربرد کلی دارد و صریح و مشخص نیست. تفاسیر سنی خلفای راشدین، فرماندهان سپاه، صحابه، رهبران سیاسی، و علما را به عنوان معنای عبارت اولی الامر نقل کرده‌اند، در حالی که برخی از آنان اشخاص بخصوصی را به عنوان اولی الامر تفسیر کرده‌اند.

داوود فیرحی می‌گوید که محمد بن ادریس شافعی «در تفسیر آیه و مشروعیت خلافت خلفای راشدین راه دیگری پیموده‌است.»[2][11]