اکبر هاشمی رفسنجانی

اکبر هاشمی رفسنجانی[persian-alpha 1] (زاده‌شده به نام اکبر هاشمی بهرمانی؛ ۳ شهریور ۱۳۱۳ – ۱۹ دی ۱۳۹۵) روحانی، مفسر قرآن،[12][13] و سیاستمدار ایرانی بود. او به عنوان یکی از پرنفوذترین شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی شناخته می‌شد.

«هاشمی رفسنجانی» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای افراد دیگری با این نام، هاشمی رفسنجانی (نام خانوادگی) را ببینید.
اکبر هاشمی رفسنجانی
دومین رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام
مشغول به کار
۱۲ مهر ۱۳۶۸ – ۱۹ دی ۱۳۹۵
گمارندهسید علی خامنه‌ای
دبیرمحسن رضایی
پس ازسید علی خامنه‌ای
پیش ازسید محمود هاشمی شاهرودی
دومین رئیس مجلس خبرگان رهبری
مشغول به کار
۱۳ شهریور ۱۳۸۶ – ۱۷ اسفند ۱۳۸۹
نایب اول
نایب دوم
پس ازعلی مشکینی
پیش ازمحمدرضا مهدوی کنی
چهارمین رئیس‌جمهور ایران
مشغول به کار
۲۵ مرداد ۱۳۶۸[1] – ۱۲ مرداد ۱۳۷۶
رهبرسید علی خامنه‌ای
معاون اولحسن حبیبی
پس ازسید علی خامنه‌ای
پیش ازسید محمد خاتمی
نماینده مجلس خبرگان رهبری
دوره‌های ۱، ۲، ۳، ۴ و ۵
مشغول به کار
۴ تیر ۱۳۹۵ – ۱۹ دی ۱۳۹۵
حوزه انتخاباتیاستان تهران
اکثریت۲٬۳۰۱٬۴۹۲ (۵۱٫۱٪)
مشغول به کار
۱ اسفند ۱۳۸۵ – ۳ تیر ۱۳۹۵
حوزه انتخاباتیاستان تهران
اکثریت۱٬۵۶۴٬۱۹۷ (۴۱٪)
مشغول به کار
۴ اسفند ۱۳۷۷ – ۳۰ بهمن ۱۳۸۵
حوزه انتخاباتیاستان تهران
اکثریت۱٬۶۸۲٬۸۸۲ (۶۰٫۱٪)[2]
مشغول به کار
۲ اسفند ۱۳۶۹ – ۳ اسفند ۱۳۷۷
حوزه انتخاباتیاستان تهران
مشغول به کار
۲۳ تیر ۱۳۶۲ – ۱ اسفند ۱۳۶۹
حوزه انتخاباتیاستان تهران
اکثریت۲٬۶۷۵٬۰۰۸ (۸۳٫۹٪)
نخستین رئیس مجلس شورای اسلامی
مشغول به کار
۱۷ خرداد ۱۳۶۷[3] – ۲۴ مرداد ۱۳۶۸
سرپرست: ۸–۱۷ خرداد ۱۳۶۷[4]
نایب اولمهدی کروبی
نایب دومحسین هاشمیان
پیش ازمهدی کروبی
مشغول به کار
۲۷ خرداد ۱۳۶۳[5] – ۶ خرداد ۱۳۶۷
سرپرست: ۸–۲۷ خرداد ۱۳۶۳[6]
نایب اول
نایب دوم
مشغول به کار
۲۹ تیر ۱۳۵۹[7] – ۶ خرداد ۱۳۶۳
نایب اول
نایب دوم
نماینده مجلس شورای اسلامی
دوره‌های ۱، ۲، ۳ و ۶
مشغول به کار
اعلام کناره‌گیری در ۵ خرداد ۱۳۷۹[8]
پیش ازعلیرضا محجوب[9]
حوزه انتخاباتیتهران، ری، شمیرانات و اسلامشهر
اکثریت۷۴۹٬۸۸۴ (۲۵٫۵٪)[10]
مشغول به کار
۷ خرداد ۱۳۶۷ – ۲۴ مرداد ۱۳۶۸
حوزه انتخاباتیتهران، ری و شمیران
اکثریت۱٬۵۷۳٬۵۸۷ (۸۲٫۳٪)
مشغول به کار
۷ خرداد ۱۳۶۳ – ۶ خرداد ۱۳۶۷
حوزه انتخاباتیتهران، ری و شمیران
اکثریت۱٬۸۹۱٬۲۶۴ (۸۱٫۹٪)
مشغول به کار
۷ خرداد ۱۳۵۹ – ۶ خرداد ۱۳۶۳
حوزه انتخاباتیتهران، ری و شمیران
اکثریت۱٬۱۵۱٬۵۱۴ (۵۴٪)
وزیر کشور
سرپرست
مشغول به کار
۲۶ آبان ۱۳۵۸ – ۸ اسفند ۱۳۵۸[11]
گمارندهشورای انقلاب اسلامی
پس ازهاشم صباغیان
پیش ازمحمدرضا مهدوی کنی
اطلاعات شخصی
زاده
اکبر هاشمی بهرمانی

۳ شهریور ۱۳۱۳
بهرمان، رفسنجان، ایران
درگذشته۱۹ دی ۱۳۹۵ (۸۲ سال)
تهران، ایران
علت مرگمورد مناقشه
آرامگاهحرم سید روح‌الله خمینی
ملیتایرانی
حزب سیاسیجامعه روحانیت مبارز
دیگر عضویت‌های سیاسیحزب جمهوری اسلامی
همسر(ان)عفت مرعشی (ا. ۱۳۳۷–۱۳۹۵)
فرزندانفاطمه (زادهٔ ۱۳۳۸)
محسن (زادهٔ ۱۳۴۰)
فائزه (زادهٔ ۱۳۴۱)
مهدی (زادهٔ ۱۳۴۸)
یاسر (زادهٔ ۱۳۵۰)
خویشاوندانمحمد هاشمی رفسنجانی (برادر)
علی هاشمی بهرمانی (برادرزاده)
محل تحصیلحوزه علمیه قم
هیئت دولتدولت موقت شورای انقلاب،
دولت پنجم و دولت ششم
دیناسلام (شیعه)
مرتبه حوزویآیت‌الله
امضا
وبگاهوبگاه رسمی
خدمات نظامی
وفاداریایران
سال‌های خدمت۱۳۶۲–۱۳۶۸
فرماندهقرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا
جنگ‌ها/عملیات‌هاجنگ ایران و عراق
جوایزنشان فتح (درجه ۱)

رفسنجانی از ۲۵ مرداد ۱۳۶۸ تا ۱۲ مرداد ۱۳۷۶ چهارمین رئیس‌جمهور ایران بود و پیش از آن، وی اولین رئیس مجلس شورای اسلامی از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۸ بود. در طول جنگ ایران و عراق، رفسنجانی به عنوان نماینده رهبر در شورای عالی دفاع، فرماندهی نیروهای مسلح را برعهده داشت. وی از سال ۱۳۶۸ تا زمان مرگ، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را برعهده داشت. او در همه ادوار مجلس خبرگان رهبری نمایندگی استان تهران در آن را بر عهده داشت و از ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰، دومین رئیس این مجلس بود. رفسنجانی رئیس هیئت مؤسس و هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی بود.

در مورد وی گفته می‌شود که یکی از تعیین‌کننده‌ترین سیاستمداران ایران از دوران پیدایش جمهوری اسلامی و در عین حال، دوست نزدیک سید علی خامنه‌ای و شاگرد روح‌الله خمینی و رازدار اسرار جمهوری اسلامی ایران نیز بود.[14] در دوران ریاست جمهوری، با توجه به شرایط جدید کشور و پایان جنگ، وی اقدامات گسترده‌ای را در طی ۸ سال در ابعاد گوناگون سیاست داخلی و خارجی، اقتصادی، نظامی و امنیتی انجام داد که به دوران سازندگی شهرت یافته‌است. مهم‌ترین اولویت دولت در این دوران، بازسازی زیربناهای اقتصادی و صنعتی کشور، توسعه روابط سیاست خارجی و اصلاح ساختار مدیریتی کشور بود که انتقاداتی را نیز در پی داشته‌است.[15] در این دوران، تعداد بسیار زیادی سد، کارخانه و کارگاه تولید صنعتی راه‌اندازی، و در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ دانشگاه ساخته گردید.[16] این اصلاحات، تبعاتی منفی نظیر افزایش تورم و قیمت مسکن در دورهٔ اول ریاست جمهوری وی را نیز در پی داشت. ثبت رکورد تورم ۴۹٫۴ درصدی بالاترین رقم تورم ثبت شده در تاریخ ایران، در دوران ریاست جمهوری وی اتفاق افتاد.[17]

هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۸۴ در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد که در دور دوم از محمود احمدی‌نژاد شکست خورد. در جریان انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ هاشمی و خانواده او به وضوح از میرحسین موسوی، کاندیدای اصلاح‌طلبان حمایت کردند و خود او نیز در آخرین نمازجمعه‌ای که در تهران اقامه کرد و پس از آن در محافل خصوصی از سرکوب معترضان به نتایج این انتخابات انتقاد نمود. این انتقادات باعث شد که از سوی مراجع حکومتی به همسویی با معترضان متهم شده و به تدریج جایگاه امامت نمازجمعه، ریاست مجلس خبرگان و اثرگذاری بر دانشگاه آزاد اسلامی را از دست داده و فرزندانش نیز پست‌های خود را از دست بدهند.[18]

رفسنجانی در سال ۱۳۹۲، چهارمین بار در انتخابات ریاست جمهوری نامزد شد که صلاحیت وی از سوی شورای نگهبان احراز نشد. با پیروزی حسن روحانی در انتخابات، با توجه به رابطه نزدیک او با هاشمی رفسنجانی و حمایت هاشمی از وی در جریان انتخابات، خانواده هاشمی رفسنجانی به تدریج وجهه سیاسی خود را بازیافتند و به سرعت رئیس دانشگاه آزاد اسلامی تغییر کرد. او در سال‌های پایانی عمر خود توانست محبوبیتی مجدد در میان ایرانیان پیدا کند.[19]

زندگی شخصی و خانواده

اکبر هاشمی رفسنجانی در سوم شهریور ۱۳۱۳ (برابر با ۲۴ اوت ۱۹۳۴) در روستای بهرمان شهرستان رفسنجان و در خانواده‌ای نسبتاً ثروتمند به دنیا آمد. ریشه و تبار خانوادگی او به بالاگِریوِه لرستان می‌رسد.[20]او یکی از ۸ فرزند میرزاعلی هاشمی بهرمانی و ماه‌بی‌بی صفریان بود.[21] پدرش با اندکی تحصیلات حوزوی از باغ‌داران و تاجران پسته بهرمان از توابع بخش نوق رفسنجان بود. در ۵ سالگی تحصیل را از مکتب‌خانهای در نوق آغاز نمود. در سن ۱۴ سالگی به قم رفت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. استادان وی در حوزه علمیه قم سید حسین طباطبایی بروجردی، روح‌الله خمینی، سید محمد محقق داماد، محمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری، شهاب‌الدین نجفی مرعشی، محمدحسین طباطبائی صالحی نجف آبادی و حسین‌علی منتظری بوده‌اند.[18][22] در آنجا تحت اثر تعلیمات روح‌الله خمینی به سیاست روی آورد و به مخالفت با حکومت محمدرضا شاه پهلوی و انقلاب سفید او پرداخت. با تبعید روح‌الله خمینی، نقش هاشمی در مبارزه با شاه و نمایندگی خمینی در داخل کشور پررنگ‌تر شد. با وجود نگرش ضد غربی انقلابیون، او سفرهای زیادی از ژاپن در شرق تا ۲۰ ایالت از ایالات متحده در غرب نمود.[23] در سال ۱۳۳۷ با عفت مرعشی که دختری از خانواده روحانی و از نوادگان سید محمد کاظم طباطبایی یزدی است ازدواج نمود. ثمره این ازدواج ۵ فرزند به ترتیب به نام‌های فاطمه، محسن، فائزه، مهدی و یاسر است. دو دختر او با دو پسر حسن لاهوتی اشکوری امام جمعه سابق رشت و از دوستان او در زندان، (که یکی پزشک و دیگری دندان‌پزشک است) ازدواج کردند. از بین دختران او تنها فائزه هاشمی وارد سیاست شد و یک بار نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی شد. فاطمه هاشمی از ابتدای تأسیس بنیاد امور بیماری‌های خاص ریاست آن را برعهده دارد و محسن هاشمی رئیس سابق مترو تهران بوده‌است و سپس معاون عمرانی دانشگاه آزاد اسلامی گردید. مهدی هاشمی نیز مسئولیت‌هایی مانند ریاست سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت و ریاست مرکز تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی را برعهده داشته‌است.[24][25][26]

دوران مبارزه پیش از انقلاب
هاشمی در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری

اکبر هاشمی رفسنجانی یکی از چهره‌های تأثیرگذار در روند انقلاب ایران و همچنین دوران پس از آن تا امروز است.[27] آشنایی و دوستی او با روح‌الله خمینی از اواخر دهه سی شمسی آغاز شد؛ ولی فعالیت سیاسی خود را از سال ۱۳۴۰ آغاز کرد. او در دوران قبل از انقلاب، بسیار به خمینی نزدیک بود.[28]

هاشمی پیش از انقلاب، یکی از مخالفان برنامه‌های نوگرایانه شاه (انقلاب سفید) شناخته می‌شد. با تبعید روح‌الله خمینی، رفسنجانی در ایران ماند و مخالفت‌هایش با این برنامه‌ها افزایش یافت. این مخالفت‌ها سرانجام به دستگیری و زندانی شدن او منجر شد.[29] در مجموع و از سال ۱۳۳۷ تا سال ۱۳۵۷ هاشمی رفسنجانی ۷ بار و مجموعاً ۴ سال و ۵ ماه به جرم فعالیت مخفیانه علیه حکومت پهلوی به زندان افتاد.[30]

اگرچه در بعد فردی عمده فعالیت مبارزاتی وی پیش از انقلاب را سخنرانی‌های مختلف و کارهای انتشاراتی تشکیل می‌دادند[30] ولی روح‌الله خمینی در دوران تبعید، نقش مدیر مالی مبارزات انقلاب و نیز ارتباط با سایر گروه‌های انقلابی را نیز بر عهده وی گذاشته بود.[31]

از جمله گروه‌هایی که پیوندهای عمیقی با هاشمی داشتند، حزب مؤتلفه اسلامی بود که مسئول ترور حسنعلی منصور شناخته می‌شد. همین ارتباطات یکی دیگر از دلایل دستگیری‌های او بود. در زندان او فرصت یافت تا با سایر گروه‌های مخالف شاه آشنا شود. هاشمی در آغاز دهه پنجاه، به گروه مجاهدین خلق ایران پیوست؛ ولی خیلی زود آنان را ترک کرد و به فعالیت اقتصادی ساخت و ساز املاک در تهران روی آورد.[32]

آشنایی با روح‌الله خمینی

هاشمی رفسنجانی دربارهٔ نحوه آشنایی خود با روح‌الله خمینی می‌نویسد: «زمینه آشنایی من با امام از همان سالهای اول تحصیل در قم فراهم شد. منزل اخوان مرعشی، مقابل منزل امام بود. پیش از آمدن به این منزل هم، با چهره امام آشنا بودم. ایشان چهره معروف و محترمی در حوزه علمیه بودند که هر کس وارد حوزه می‌شد —در ردیف اولین چهره‌های معروف پس از آقای بروجردی— به زودی ایشان را می‌شناخت. با این همه، همسایگی ما با ایشان باعث زمینه آشنایی بیشتری شد.»[33]

سال‌های اول انقلاب
ترور اکبر هاشمی رفسنجانی
مراسم سوگند نخست‌وزیری مهدی بازرگان

پس از پیروزی انقلاب او یکی از اعضای شورای انقلاب اسلامی شد. او از بدو تشکیل این شورا، یکی از قدرتمندترین چهره‌های آن بود. همچنین او مدتی معاونت و سپس سرپرستی وزارت کشور را بر عهده گرفت.[34]

او یکی از ۲۸ عضو اولیه و مؤسس جامعه روحانیت مبارز (یک تشکل راست‌گرای سنتی)[35] و همچنین یکی از اعضای مؤسس حزب جمهوری اسلامی در سال اول پس از انقلاب اسلامی بود.[36] سال‌ها بعد، باز او بود که درخواست انحلال این حزب را به روح‌الله خمینی داد.[37]

او از سایر بازیگران صحنه سیاست ایران در آن دوره، ذکاوت سیاسی بیشتری داشت.[38] این توانائی به همراه اعتماد کاملی که روح‌الله خمینی به هاشمی داشت، دو عامل اصلی افزایش روزافزون قدرت او در نظام پس از انقلاب بود. در آن دوره او نزدیک‌ترین فرد به رهبر بود و نقش «چشم و گوش» رهبر را ایفا می‌کرد.[39] به گفته گلد به کمک هاشمی بود که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ شکل گرفت.[40]

با وقوع بحران گروگان‌گیری در سفارت آمریکا به‌وسیله دانشجوبان پیرو خط امام در سال ۱۳۵۸، هاشمی رفسنجانی از آن به‌عنوان «یکی از بزرگترین اقدامات سازنده در تاریخ کشور» یادکرد. با این‌حال او در دهمین سالگرد پیروزی انقلاب در یک مصاحبه گفت که با توجه به تجارب این سال‌ها «گروگان‌گیری اشتباه بود.»[41]

ریاست مجلس شورای اسلامی
رفسنجانی در یک نشست خبری، سال ۱۹۸۷

نخستین قانون انتخابات پس از انقلاب با مشارکت هاشمی رفسنجانی تدوین شد[42] و پس از برگزاری اولین انتخابات مجلس از حوزه انتخابیه تهران به مجلس راه یافت[43] و با آغاز کار مجلس در ۷ خرداد ۱۳۵۹ اولین رئیس مجلس شورای اسلامی ایران بعد از انقلاب شد[44] در بهار سال ۱۳۶۰ در عزل ابوالحسن بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا و سپس تصویب طرح عدم کفایت سیاسی او نقشی تعیین‌کننده داشت.[45]

در تابستان ۱۳۶۰، اعتراض مجلس را به رد شدن یکی از مصوباتش توسط شورای نگهبان به اطلاع روح‌الله خمینی رساند[46] و توانست برای اولین‌بار، راهکاری قانونی برای اجرایی شدن قوانینی که توسط شورای نگهبان خلاف شرع یا قانون دانسته شده بود ایجاد کند. راهکاری که بعدها به تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام منجر شد.[47] در بهار ۱۳۶۵، هاشمی نقش فعالی در ماجرای ایران-کنترا داشت؛ ولی این مذاکرات با افشاگری سیدمهدی هاشمی با شکست مواجه شد.[48]

اکبر هاشمی (رئیس وقت مجلس) و سید محمد خاتمی (وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی)

درجریان سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران، زمانی که هاشمی رای خود را به نفع سیدعلی خامنه‌ای به صندوق می‌انداخت، مدعی شد که «این رای امام، روحانیت و مجلس است»[49] در گرماگرم اختلافات میرحسین موسوی و علی خامنه‌ای در اواسط دهه شصت، هاشمی خود را از موضع‌گیری له یا علیه نقطه‌نظرات این دو دور نگه داشت و موضعی میانه اتخاذ کرد.[50] با این‌حال بهمن بختیاری، در این دوره میرحسین موسوی را در راس جناح چپ ایران و هاشمی و خامنه‌ای را در راس جناح راست معرفی می‌کند. در چنین شرایطی هاشمی برای یک ریاست جمهوری قدرتمند خیز برداشت.[51]

هاشمی در دوره جنگ، علاوه بر ریاست مجلس، یکی از ائمه جمعه موقت تهران (تا سی سال بعد)، نماینده امام (خمینی) در شورای عالی دفاع (بعد از کشته شدن مصطفی چمران در سال ۱۳۶۰)،[52] و جانشین فرمانده کل قوا در ماه‌های پایانی جنگ ایران و عراق بود.[53] او در وادار کردن روح‌الله خمینی به پذیرش خاتمه جنگ با عراق نیز نقش داشت.[54] تنها سه ماه بعد از آن‌که هاشمی در خرداد ۱۳۶۷ از سوی روح‌الله خمینی به جانشینی فرماندهی کل قوا منصوب شد، ایران قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت را پذیرفت.[55]

ریاست جمهوری

به دو دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی در ایران دوران سازندگی اطلاق می‌شود که مشتمل بر دولت‌های پنجم و ششم نظام جمهوری اسلامی ایران می‌باشد که آغاز فعالیت آن ۱۲ مرداد ۱۳۶۸ و پایان فعالیت ۱۲ مرداد ۱۳۷۶ می‌باشد. اجرای اولین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی بعد از انقلاب در این دولت انجام گرفت. سیاست باز اقتصادی و وضع قوانین ضد انحصار از جمله اقدامات مؤثر وی بوده‌است. از مهم‌ترین دغدغه‌های پیش روی این دولت بازسازی کشور بعد از جنگ هشت ساله دشوار بود که ویرانه‌های زیادی را بر جای گذاشته بود و نیاز بود در اسرع وقت بازسازی شوند. به همین منظور هاشمی در وزارتخانه‌های اقتصادی دولت از وزیران با گرایش تکنوکراتی بهره جست. همچنین هاشمی تصمیم گرفت سهم بودجهٔ پروژه‌های عمرانی را به‌طور چشمگیری نسبت به سایر فعالیت‌های دولت بیشتر در نظر بگیرد.

وی در دوران ریاست جمهوری خود نیز سه بار در تاریخ‌های ۲ تیر ۱۳۶۹، ۲۱ بهمن ۱۳۷۱ و ۱۲ بهمن ۱۳۷۲ هدف ترور قرار گرفته‌است.[56][57][58]

دوره اول

بدون تردید، این هاشمی بود که راه را برای رهبری سیدعلی خامنه‌ای در خبرگان هموار کرد.[59] هاشمی در مجلس خبرگان خاطره‌ای تعریف کرد که بر اساس آن روح‌الله خمینی در زمان حیات خود جانشینی خامنه‌ای بر منصب رهبری را تأیید کرده‌بود.[60] او با کمک خامنه‌ای، تغییرات لازم در قانون اساسی را به‌گونه‌ای اعمال کرد تا با شرایط علی خامنه‌ای تطابق داشته‌باشد.[61] برای نمونه شرط مرجعیت برای رهبر با تلاش او از قانون اساسی ۱۳۵۸ حذف شد.[62] رهبر شدن خامنه‌ای از دید او «یک خبر خوب برای مردم» بود.[63] هم‌زمان با آغاز دوران رهبری علی خامنه‌ای، هاشمی نیز به ریاست مجمع تشخیص مصلت نظام منصوب شد.[64] رشد قدرت هاشمی در سال‌های پس از مرگ روح‌الله خمینی حداقل تا سال ۱۳۷۴ ادامه یافت. در واقع او خود را به عنوان معمار و مجری ایران نوین معرفی کرد و لقب «سردار سازندگی» را از آن خود ساخت. قدرت اجرایی کشور منحصراً در دست او بود و خامنه‌ای ضعیف‌تر از آن بود تا بتواند نقشی که پیش از او روح‌الله خمینی بازی می‌کرد را ایفا کند.[65] خامنه‌ای به وضوح از نظر فره و مقبولیت نسبت به هاشمی ضعیف‌تر بود.[66] در طول سال‌های بعد و دوره اول ریاست‌جمهوری هاشمی، رهبر واقعی کشور او بود. در واقع این هاشمی بود که در آن دوره سیاست‌های کلی نظام را تعیین می‌کرد.[67]

دوره اول ریاست جمهوری هاشمی یکی از دوره‌های تاریک کشور از نظر نقض حقوق بشر بود.[68] ولی برخی تحلیلگران معتقدند حضور یک روحانی فرصت‌طلب و با دیدگاه‌های کمتر سنتی در راس هرم قدرت در ایران، باعث شد تا حکومت مشروعیت بیشتری کسب کند.[69]

دوره دوم
نوشتار‌های اصلی: انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۷۲) و ترور میکونوس

ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ۱۲۸ داوطلب داشت که چهار نفر از آنان یعنی علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد توکلی، عبدالله جاسبی و رجبعلی طاهری تأیید صلاحیت شدند.

در دور دوم ریاست جمهوری و در طول دهه هفتاد، او بارها نشانه‌هایی از تمایل دولت خود به ایجاد نوعی از رابطه با ایالات متحده را نشان داد؛ ولی همواره با شکست مواجه شد.[70] سرانجام در اواخر دور دوم ریاست جمهوری او، دادگاهی در آلمان که به پرونده ترور میکونوس رسیدگی می‌کرد، طی حکمی علی خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی را به دادن دستور این ترور متهم کرد. این حکم موجب بحرانی میان ایران و اروپا شد. بحرانی که تا دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی ادامه یافت.[71]

همزمان کارگزاران حکومتی هاشمی، (راست مدرن) نگرش جدیدی از اسلام را به مردم معرفی کردند. این دوران، دوره تقابل دو چهره کاملاً متفاوت از اسلامگرایان بود.[72] با آغاز دور دوم ریاست جمهوری هاشمی، او از تمام انرژی و ظرفیت سیاسی خود استفاده کرد تا میان این دو چهره متفاوت آشتی برقرار کند. او از نفوذ خود بر روحانیون سنتی نیز برای برقراری این تعادل استفاده می‌کرد.[73] در برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی نیز هاشمی به‌دنبال تغییر ساختار حکومت دینی به قالبی کارآمدتر بود.[74] او تلاش کرد تا به حاکمیت حکومت بر افکار و زندگی عمومی مردم خاتمه داده و تغییرات اقتصادی-اجتماعی زیادی را نسبت به دوران جنگ با عراق به‌وجود آورد.[75]

در این میان، جناح راست سنتی به رهبری خامنه‌ای با آن‌که بازسازی اقتصاد کشور با سیاست هاشمی را تأیید می‌کرد، ولی سیاست فرهنگی و تمایل او به ظواهر غربی را تحمل نمی‌کرد. به‌تدریج محافظه‌کاران در جهت‌گیری‌های سیاست خارجی با هاشمی اختلافات پیچیده‌ای پیدا کردند. از یک سو از دید آنان آرامش و بازسازی پس از جنگ و توسعه اقتصادی دوره هاشمی قابل قدردانی بود، ولی از سوی دیگر، آنان نگران عادی‌سازی روابط با غرب و تهاجم فرهنگی به کشور بودند.[76] به گمان آنان، سیاست‌های هاشمی در جهت آرمان‌های خمینی و تشیع نبود.[77]

در این ساختار پیچیده جناح چپ که برخلاف سایر جناح‌ها از داشتن یک رهبر قدرتمند (مانند هاشمی و خامنه‌ای) در راس خود محروم بود، قدرت خود را از دست داده[78] و به تدریج صحنه سیاسی کشور را واگذار کرده بود.[79] با این‌حال در دوران ریاست جمهوری هاشمی، او تأکید داشت که «هر کسی در خط امام است با ما اختلافی ندارد». به استناد همین اندیشه وزرایی از جناح چپ نیز در کابینه او حضور داشتند.[80]

هاشمی به عنوان رئیس مجلس در مراسم تحلیف محمدعلی رجایی

در چنین شرایطی بود که گروه شبه نظامی انصار حزب‌الله به‌تدریج شکل گرفت.[81] گروهی که با جناح راست و سیدعلی خامنه‌ای ارتباط داشت.[82] خامنه‌ای که از تابستان ۱۳۷۱ و هم‌زمان با طرح مبحث تهاجم فرهنگی، در تلاش بود تا از قدرت هاشمی به نفع خود بکاهد،[83] در اختلافات میان هاشمی با محافظه‌کاران، طرف محافظه‌کاران را گرفت و مهره‌های نزدیک به هاشمی را یکی‌یکی برکنار کرد.[84]

محکومیت در دادگاه میکونوس
نوشتار اصلی: ترور میکونوس

به دنبال قتل‌های مرموز مخالفان ایران در اروپا و آلمان و در نهایت پس از واقعه موسوم به ترور میکونوس در سال ۱۹۹۲، دادگاه آلمان پس از پنج سال در بیست و یکم فروردین ماه سال ۱۳۷۶ حکمی صادر کرد که به موجب آن تعدادی از شهروندان ایرانی و لبنانی آلمان و چهارتن از مقام‌های جمهوری اسلامی نیز به دلیل دست داشتن در طرح ترورها محکوم شدند: سید علی خامنه‌ای (رهبر وقت جمهوری اسلامی)، اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس‌جمهور وقت ایران)، علی‌اکبر ولایتی (وزیر امور خارجه وقت) و علی فلاحیان (وزیر اطلاعات وقت).[85] پس از این حکم آلمان و ایران سفرای خود در دو کشور را فرا خواندند و آلمان چهار دیپلمات ایرانی را از این کشور اخراج کرد. تمامی کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز سفرای خود را از ایران فراخواندند. ایران نیز در پاسخ به این حرکت اتحادیه اروپا سفیران خود را از کشورهای عضو این اتحادیه فرا خواند و روابط دو طرف دچار بحران شد که تا سه ماه بعد و پیروزی محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری ادامه داشت.[86][87]

دوران اصلاحات
دیدار هاشمی رفسنجانی با عبدالله بن عبدالعزیز آل سعود

با نزدیک شدن به پایان دور دوم ریاست جمهوری، کمیسیون فرهنگ و ارشاد مجلس شورای اسلامی تلاش کرد تا اصلاحیه‌ای را به تصویب برساند که بر اساس آن، هاشمی بتواند برای سومین بار پیاپی در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند. این اقدام بی‌درنگ مورد اعتراض قرار گرفت.[88] هاشمی نیز تصمیم گرفت ابتکار عمل را از دست ندهد و همگام با اصلاح‌طلبان مسیر اصلاحات را انتخاب کرد.[89] او ابتدا برای مدت چند ماه تلاش کرد تا میرحسین موسوی را ترغیب به شرکت در انتخابات کند؛ ولی پس از این‌که او نامزدی در انتخابات را نپذیرفت، هاشمی از نامزدی سید محمد خاتمی (که پس از خروج از کابینه در سال ۱۳۷۰ همواره مشاور او بود) حمایت کرد.[90] هاشمی در واکنش به محافظه‌کاران تندروتر مانند محمدتقی مصباح یزدی هشدار می‌داد که «ازبین رفتن اعتماد مردم، از ایدز خطرناک‌تر است»[91]

او دو سال پس از اتمام دوران ریاست جمهور خود و در سال ۱۳۷۸ در انتخابات مجلس ششم برای بدست آوردن نمایندگی تهران شرکت کرد. حضور او در مجلس می‌توانست باعث شود تا از نگرانی محافظه‌کاران نسبت به ریاست جمهوری خاتمی کاسته شده و خطوط ایدئولوژیک میان آنان با جبهه دوم خرداد کم‌رنگ‌تر شود. در این انتخابات او به سختی توانست آخرین نفر پذیرفته شده باشد.[92] علی‌رغم این پیروزی، هاشمی رفسنجانی قبل از تحلیف به عنوان نماینده از این پست استعفا داد.[93]

اگرچه خاتمی در مقام یک رئیس‌جمهور، محمد هاشمی رفسنجانی (برادر علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی) را به سمت معاونت اجرائی خود منصوب نموده بود،[94] ولی قدرت اکبر هاشمی در این دوره رو به افول بود و هدف حمله تندروهای هر دو جناح قرار داشت. سقوط هاشمی دقیقاً از زمانی آغاز شد که در اذهان عمومی به «اکبرشاه» شهرت یافت، یعنی در اوج قدرتش.[95] در جریان قتل‌های زنجیره‌ای، اکبر گنجی در مقاله عالیجناب سرخپوش و عالیجنابان خاکستری به بررسی نقش او در این قتل‌ها پرداخت.[96] غلامحسین کرباسچی، شهردار تهران و یکی از متحدان کلیدی او به زندان محکوم شد.[97] با این‌حال علی‌رغم کاهش چشمگیر قدرت وی، همچنان ریاست مجمع تشخیص نظام را که ارگانی مهم بود برعهده داشت.[98]

دورهٔ پس از اصلاحات
رفسنجانی پس از نماز عید فطر با محمد خاتمی، رئیس‌جمهور پیشین دیدار می‌کند، ۲ آبان ۱۳۸۵.

هاشمی بار دیگر در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ شرکت کرد. با وجود آن‌که او در مرحلهٔ اول انتخابات آرایی بیش از محمود احمدی‌نژاد کسب کرده‌بود، ولی در مرحلهٔ دوم نتوانست بیش از ۳۶ درصد از آرا را کسب کند. در واقع، رأی‌دهندگان ترجیح دادند از میان دو فردی که یکی را می‌شناختند و دیگری را نمی‌شناختند، ناشناخته را انتخاب کنند.[99][100] کیت کرین ثروت هاشمی را یکی از دلایل شکست او در این انتخابات می‌داند.[101] او همانند مهدی کروبی و مصطفی معین به نتایج انتخابات اعتراض کرد.[102] هاشمی پس از انتخابات با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد پاره‌ای اقدامات و دخالت‌های سازمان یافته، انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ را آلوده کرده‌است.[103]

پیروزی او در انتخابات مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۸۶، فرصتی برای جبران شکست‌های جدی پیشین از جناح تندرو محافظه‌کار فراهم آورد.[104] هاشمی در تهران آرای بیشتری نسبت به سایر نامزدها کسب کرده‌بود و نمایندهٔ اول پایتخت محسوب می‌شد. اندکی بعد او در رقابت با احمد جنتی، ریاست مجلس خبرگان را نیز به‌دست‌آورد.[105] مجلسی که در صورت لزوم می‌توانست با دو سوم آرا، خامنه‌ای را از رهبری برکنار کند.[106]

انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ و پیامدها
نوشتار‌های اصلی: احتمال تقلب در انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۸۸) و نماز جمعه تهران (۲۶ تیر ۱۳۸۸)
هاشمی رفسنجانی در آذر ۱۳۹۵ در مراسم ختم موسوی اردبیلی
” من البته در موارد متعددی با آقای هاشمی اختلاف‌نظر داریم، که طبیعی هم هست … البته بین ایشان و بین آقای رئیس‌جمهور از همان انتخاب سال ۸۴ تا امروز اختلاف‌نظر بود،... و نظر آقای رئیس‌جمهور[احمدی‌نژاد] به نظر بنده نزدیک‌تر است. “

—سید علی خامنه‌ای در نماز جمعهٔ ۲۹ خرداد ۱۳۸۸

تنش بین هاشمی و احمدی‌نژاد در جریان انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ به صورت علنی خود را نشان داد، در مناظره تلویزیونی محمود احمدی‌نژاد و میرحسین موسوی در تاریخ ۱۳ خرداد ۱۳۸۸، احمدی‌نژاد اتهاماتی را به خانوادهٔ هاشمی رفسنجانی وارد ساخت. هاشمی نیز تنها سه روز قبل از انتخابات و در یک نامه سرگشاده به خامنه‌ای، ادعاهای احمدی‌نژاد را «دروغ، تهمت و خلاف‌گویی» خواند.[107] خامنه‌ای نیز ده روز بعد در نماز جمعهٔ ۲۹ خرداد گفت:[108]

من از سال ۱۳۳۶ - یعنی ۵۲ سال قبل - ایشان [هاشمی رفسنجانی] را از نزدیک می‌شناسم. آقای هاشمی از اصلی‌ترین افراد نهضت در دوران مبارزات بود؛ از مبارزین جدی و پیگیرِ قبل از انقلاب بود؛ بعد از پیروزی انقلاب از مؤثرترین شخصیت‌های جمهوری اسلامی در کنار امام بود؛ بعد از رحلت امام هم در کنار رهبری تا امروز. این مرد بارها تا مرز شهادت پیش رفته. قبل از انقلاب اموال خودش را صرف انقلاب می‌کرد و به مبارزین می‌داد … در طول این مدت هیچ موردی را سراغ نداریم که ایشان برای خودش از انقلاب یک اندوخته‌ای درست کرده باشد.

در روز ۲۶ تیرماه ۱۳۸۸، هاشمی سکوت غیرمعمول خود پس از انتخابات را شکست. او در خطبه‌های نماز جمعه تهران (۲۶ تیر ۱۳۸۸) شورای نگهبان را به ازدست دادن فرصت متهم کرد. نتایج انتخابات را از دید مردم مشکوک و تردیدآمیز خواند و از حاکمیت خواست تا با آزاد کردن زندانیان سیاسی، اعتماد را به مردم بازگرداند.[109] اجتماع دو و نیم میلیون نفر از نمازگزاران و معترضان حاضر (پرازدحام‌ترین نماز جمعه تاریخ ایران)،[110] با دخالت حکومت به درگیری کشیده شد.[111] هاشمی که از ۱۲ تیرماه ۱۳۶۰ امام جمعه موقت تهران بود و با بیش از ۴۰۰ بار اقامه، رکورددار امامت جمعه تهران بود،[112] پس از این روز این سمت را ترک گفت.[113]

خیابان انقلاب (تهران) در جریان نماز جمعه تهران (۲۶ تیر ۱۳۸۸)

هاشمی پس از آن در مناسبت دیگری گفت:[114]

اگر مردم ما را بخواهند حکومت می‌کنیم و اگر نخواهند می‌رویم. حکومت پول دارد. نیرو دارد می‌تواند در خیابان آدم جمع کند ولی گروه مقابل یک عده استاد، دانشجو کارگر، مدیر، صنعت‌گر هستند و درست نبود که بسیج و سپاه در مقابل مردم قرار داده شوند… چطور می‌شود میلیون‌ها نفر در خیابان بیانند و بگویند در انتخابات تقلب شده‌است و به انتخابات تردید نکرد؟

از آن پس هاشمی همسو با سران فتنه خوانده‌شد.[115] نزدیکانش به ویژه فائزه هاشمی و مهدی هاشمی دستگیر یا تهدید به دستگیری شدند[116] و کنترل او بر دانشگاه آزاد اسلامی به چالش کشیده شد[117] از سوی دیگر با اعلام کاندیداتوری مهدوی کنی برای ریاست خبرگان در سال ۱۳۸۹، هاشمی از کاندیداتوری برای این سمت نیز استعفا داد و ریاست مجلس خبرگان را به مهدوی کنی واگذار کرد.[118] وب سایت وی نیز در دی ماه ۱۳۹۰ مسدود شد و تا مدت شش ماه خارج از دسترس بود.[119]

در شهریور ۱۳۹۳، مصطفی تاجزاده، معاون سیاسی سابق وزارت کشور و از بازداشت‌شدگان حوادث پس از انتخابات دهم، با انتشار نامه‌ای ادعا کرد که در طول مدت بازداشت، بارها از جانب مأموران بازداشتگاه دو الف سپاه پاسداران تحت فشار قرار گرفته تا علیه علی اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی و میرحسین موسوی، شهادت دهد که این افراد، در پی انجام انقلاب مخملی در ایران بودند. وی همچنین تلاش برای بازداشت فرزندان هاشمی رفسنجانی را اعمال فشار بر شخص اکبر هاشمی رفسنجانی برای تغییر مواضعش دانسته.[120]

انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در سال ۱۳۹۲
نوشتار اصلی: انتخابات ریاست‌جمهوری ایران (۱۳۹۲)
هاشمی رفسنجانی و حسن روحانی

اکبر هاشمی رفسنجانی در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۲ و در واپسین دقایق ثبت نام در انتخابات ریاست‌جمهوری نام‌نویسی کرد، اما در کمال ناباوری صلاحیت وی از سوی شورای نگهبان احراز نشد.[121] هاشمی در سن ۷۹ سالگی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲ ایران کاندیدا شده بود، اما شورای نگهبان صلاحیت او را به دلیل عدم توانایی جسمی رد کرد.[122] در واکنش به این تصمیم شورای نگهبان، پایگاه اطلاع‌رسانی اکبر هاشمی رفسنجانی فیلمی منتشر کرد که در آن، هاشمی با چند نفر از همراهانش از کوه بالا می‌رود و در نهایت، با رسیدن به آبشاری به نام چال مگس نام خود را بر روی سنگ به یادگار می‌نویسد. این فیلم بعدها از پایگاه رسمی هاشمی رفسنجانی حذف شد اما هنوز در برخی پایگاه‌های خبری ایران و نیز شبکه یوتیوب در دسترس است.[123] بعد از این رد صلاحیت تحلیلگران گمان می‌کردند حضور سیاسی رفسنجانی در سیاست داخلی ایران به اتمام رسیده‌است و صحنه برای حضور قدرتمندتر سپاه پاسداران فراهم آمده‌است.[124]

هاشمی رفسنجانی در مجمع ایمیدرو

دو روز قبل از انتخابات وبگاه هاشمی خبر از دیدار وی با «جمعی از جوانان فعال دانشجویی از تهران، قم و دیگر استان‌ها» داد. در این دیدار او در مورد عدم احراز صلاحیتش گفت:

یک مقام ارشد امنیتی، برخلاف عرف و قانون، شخصاً در جلسه بررسی صلاحیت‌ها در شورای نگهبان حضور یافت که ابتدا مورد اعتراض برخی از اعضای شورای نگهبان نیز قرار گرفت و نهایتاً به اعضای شورای نگهبان گفت: که حضور هاشمی در انتخابات می‌تواند موجب پیروزی قاطع و با رای بالای مردم شود که با راه و رسم آن‌ها سازگار نیست و لذا این شورا را متقاعد کرد که به بهانه شرایط جسمی رای به عدم احراز صلاحیت بنده دهند.

وبگاه کلمه وابسته به میرحسین موسوی مقام امنیتی مورد اشاره هاشمی را حیدر مصلحی وزیر اطلاعات اعلام کرد.[125][126]

هاشمی رفسنجانی همراهِ حسین کمالی در پلّه‌های هواپیما

اما شرایط در نهایت به گونه‌ای پیش رفت که انتخابات به نفع هاشمی تمام شد. دو روز قبل از انتخابات هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی، سید حسن خمینی و علی اکبر ناطق نوری در بیانیه‌ای از حسن روحانی، نزدیک‌ترین کاندیدای انتخابات به هاشمی و اصلاح طلبان حمایت کردند. حسن روحانی در جریان این انتخابات به عنوان یازدهمین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد.[127]

انتخابات مجلس خبرگان رهبری در سال ۱۳۹۴
نوشتار اصلی: انتخابات مجلس خبرگان رهبری (۱۳۹۴)
دیدار کوفی عنان و هاشمی رفسنجانی

در ۳۰ آذر ۱۳۹۴، و هم‌زمان با حضور چشمگیر و گستردهٔ اصلاح طلبان و اعتدال گرایان برای ثبت نام در پنجمین دورهٔ انتخابات مجلس خبرگان رهبری، اکبر هاشمی رفسنجانی نیز با حضور در وزارت کشور برای شرکت در این دور از انتخابات خبرگان ثبت نام نمود.[128] پس از این ثبت نام با توجه به سابقهٔ رد صلاحیت اکبر هاشمی رفسنجانی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ سؤالات زیادی در رابطه با نتیجه بررسی صلاحیت وی توسط شورای نگهبان در محافل سیاسی مطرح گردید، اما در نهایت در ۶ بهمن ۱۳۹۴، و هم‌زمان با اعلام نتایج بررسی صلاحیتهای نامزدان خبرگان توسط شورای نگهبان، و در حالیکه صلاحیت چهره‌های اصلاح طلب و اعتدالگرای فراوانی همچون سید حسن خمینی، مجید انصاری، محمود امجد و سید محمد موسوی بجنوردی، احراز نگردیده بود، این شورا اعلام کرد که صلاحیت اکبر هاشمی رفسنجانی احراز شده‌است.[129] کمی بعد وی پس از شش سال برای اولین بار از صدا و سیمای جمهوری اسلامی و از شبکه تهران، در یک برنامه تبلیغاتی مستقیماً با مردم سخن گفت و متذکر شد که جمهوریت و اسلامیت نظام دچار ضعف شده‌است.[130] در همان روز لیست نامزدان خبرگان مورد حمایت هاشمی رفسنجانی برای انتخابات مجلس خبرگان با عنوان خبرگان مردم، در رسانه‌ها منتشر گردید. در این لیست از تهران، علاوه بر خود هاشمی رفسنجانی، حسن روحانی، قربانعلی دری نجف آبادی، سید محمد سجادی عطاآبادی، سید محمود علوی، محمدعلی موحدی کرمانی، محمد محمدی ری‌شهری، ابراهیم امینی، محمد امامی کاشانی، هاشم بطحایی گلپایگانی، محسن قمی، محسن اسماعیلی، نصرالله شاه‌آبادی، سید ابوالفضل میرمحمدی، محمدعلی تسخیری و محمدحسن زالی قرار داشتند که ۱۵ نفر از فهرست ۱۶ نفره فوق به مجلس خبرگان راه یافتند. شخص اکبر هاشمی رفسنجانی نیز با کسب ۲٬۳۰۱٬۴۹۲ رای در استان تهران، بالاترین میزان رای یک نامزد انتخابات خبرگان را در تمام ادوار این مجلس کسب نمود. در این دوره محمد یزدی، رئیس مجلس خبرگان و محمدتقی مصباح یزدی رای لازم را برای حضور در خبرگان به دست نیاوردند و احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان شانزدهم شد.[131][132] در ۲۰ اسفند ۱۳۹۴، علی خامنه‌ای، رهبر ایران که پیش از انتخابات نیز دربارهٔ برنامه‌ریزی برای حذف برخی چهره‌ها از مجلس خبرگان هشدار داده بود در حمایتی آشکار از رای نیاوردن محمد یزدی و محمدتقی مصباح ابراز نارضایتی کرده و نبودن آن‌ها در مجلس خبرگان پنجم را مایهٔ خسارت دانست.[133]

مرگ و خاک‌سپاری
نوشتار اصلی: مرگ و تشییع اکبر هاشمی رفسنجانی

هاشمی رفسنجانی در حال شنا در استخر کوشک متعلق به مجمع تشخیص مصلحت نظام واقع در نزدیکی مجموعه سعدآباد در روز یکشنبه ۱۹ دی ۱۳۹۵ دچار عارضه قلبی شد.[134] و عملیات احیا توسط محافظان حاصلی نداشت و[135] وی در ساعت ۱۸:۲۰ آن روز با علائم ایست قلبی و در شرایطی که علائم حیاتی نداشت، به بیمارستان شهدای تجریش منتقل شد. مراحل احیای قلبی برای وی انجام شد؛ اما تلاش بیش از یک ساعته احیای وی ناموفق ماند و ساعت ۱۹:۳۰ دقیقه همان روز در ۸۲ سالگی مرگ وی اعلام گردید.[136][137][138][139][140] پیکر او پس از اقامه نماز میت توسط سید علی خامنه‌ای رهبر ایران در دانشگاه تهران در ۲۱ دی ۱۳۹۵، از خیابان انقلاب تهران تا حرم سید روح‌الله خمینی تشییع و در آنجا به خاک سپرده شد.[141]

مراسم چهلمین روز مرگ وی در عصر پنجشنبه ۲۸ بهمن ۱۳۹۵ در آرامگاه سید روح‌الله خمینی برگزار شد.

برخی از فرزندان هاشمی مرگ وی را مشکوک دانسته‌اند[142] اما محسن هاشمی فرزند ارشد وی، ادعای آلوده بودن به رادیواکتیو را عددسازی خواند.[143] بررسی شورای عالی امنیت ملی ایران علت مرگ وی را مشکوک ندانست اما روحانی (رئیس‌جمهور وقت) دستور به بازگشایی پرونده داد.[144][145]

اقدامات

از رویدادهای مهم دوران ریاست جمهوری رفسنجانی ترور مخالفین سیاسی جمهوری اسلامی در خارج از کشور و قتل و اقدام به قتل دگراندیشان و روشنفکران در داخل کشور بوده‌است. به نوشته ماهنامه خط صلح که به صاحب‌امتیازی مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران منتشر می‌شود، تعداد قربانیان ترورهای جمهوری اسلامی در خارج از کشور به چیزی بین ۹۰ تا بیش از ۲۰۰ نفر می‌رسد.[146] بیش از ۸۰ تن از روشنفکران، نویسندگان، فعالان سیاسی و شهروندان عادی نیز در داخل کشور ترور شده‌اند. تعداد قابل توجهی ازین قتلها در دوران زمامداری اکبر رفسنجانی اتفاق افتاد.

ترور عبدالرحمان قاسملو، عبدالله قادری آذر، و فاضل رسول

عبدالرحمان قاسملو دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران، عبدالله قادری آذر (عضو کمیته مرکزی حزب) و فاضل رسول (از استادان کرد دانشگاه وین) در تاریخ ۲۲ تیر ۱۳۶۸ در حالی که برای رسیدن به راه‌حل مسالمت آمیز در ایران با تنی چند از نمایندگان حکومت جمهوری اسلامی در وین بر سر میز گفتگو برای مذاکرات صلح نشسته بودند، توسط فرستادگان جمهوری اسلامی که با پوشش دیپلماتیک و با همکاری سفارت ایران اعزام شده بودند، کشته شدند. اکبر رفسنجانی شخصاً از برخی چهره‌های بین‌المللی از جمله رئیس‌جمهور وقت الجزایر برای وساطت و برقراری ارتباط برای ملاقات استفاده کرده بود.[147][148][149][150]

ترور عبدالرحمن برومند

عبدالرحمان برومند رئیس هیئت اجرائی نهضت مقاومت ملی ایران در روز پنجشنبه ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۰ (۱۸ آوریل ۱۹۹۱)، در دوره اول ریاست جمهوری اکبر رفسنجانی در مقابل آسانسور منزل مسکونی خود در پاریس با ضربات کارد به قتل رسید.[151]

ترور کاظم رجوی

کاظم رجوی عضو شورای ملی مقاومت ایران و برادر مسعود رجوی بود که در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۹۰ در سوئیس به ضرب ۶ گلوله ترور شد. مقامات دادگستری سوئیس حکم جلب بین‌المللی برای علی فلاحیان وزیر اطلاعات اکبر رفسنجانی به اتهام صدور دستور ترور کاظم رجوی صادر کرده‌اند. در حکم جلب آمده که تیم ترور ۱۳ نفره با پاسپورت خدمت جمهوری اسلامی به عنوان اعضای هیئت نمایندگی ایران در ژنو به سوئیس اعزام شده بودند.[152][153]

ترور شاپور بختیار و سروش کتیبه

شاپور بختیار آخرین نخست‌وزیر ایران پیش از انقلاب به همراه منشی خود سروش کتیبه در تاریخ ۱۵ مرداد ۱۳۷۰ برابر با ۶ اوت ۱۹۹۱ در دوره اول ریاست جمهوری اکبر رفسنجانی در منزل بختیار در حومه پاریس به طرز فجیعی با ضربات کارد به قتل رسیدند. این ترور توسط گروهی ۳ نفره شامل فریدون بویر احمدی، محمد آزادی و علی وکیلی‌راد انجام شد. علی وکیلی‌راد توسط پلیس فرانسه بازداشت شد و در جریان محاکمه اعلام کرد ترور با دستور مقامات جمهوری اسلامی انجام شده‌است.[154]

ترور فریدون فرخزاد

فریدون فرخزاد مجری، برنامه‌ساز، و خواننده ایرانی و برادر فروغ فرخزاد بود که در تاریخ ۱۶ مرداد ۱۳۷۱ (۷ اوت سال ۱۹۹۲) در دوره اول ریاست‌جمهوری اکبر رفسنجانی در محل سکونتش در شهر بن به طرز فجیعی با ضربات چاقو به قتل رسید. قاتلان فرخزاد «شکمش را دریدند و زبان و گوش و دماغش را بریدند».[155] علی فلاحیان وزیر اطلاعات اکبر رفسنجانی طراح ترور فرخزاد بود.[156][157][158]

ترورهای میکونوس
نوشتار اصلی: ترور میکونوس

صادق شرفکندی دبیرکل وقت حزب دموکرات کردستان ایران، نوری دهکردی یکی از فعالان سیاسی اپوزیسیون در برلین، و دو تن از رهبری حزب دموکرات به نامهای همایون اردلان، و فاتح عبدلی در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ در رستوران میکونوس برلین با شلیک مسلسل به قتل رسیدند. به دنبال صدور حکم دادگاهی که برای چهار تن از عوامل این ترور تشکیل شد در تاریخ ۱۰ آوریل ۱۹۹۷ حکم جلب بین‌المللی برای علی فلاحیان وزیر وقت اطلاعات جمهوری اسلامی صادر شد. همچنین دادگاه حکم داد که ترور با اطلاع مستقیم علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی و اکبر رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت انجام شده‌است.[159][160][161][162]

دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی

از بعد اقتصادی، برخلاف محافظه‌کاران راست سنتی که طرفدار دیدگاه بازار آزاد هستند، رفسنجانی به یک اقتصاد ترکیبی معتقد بود. برای نمونه او به ملی کردن صنایع بزرگ و مالیات‌های سنگین باور داشت. همین امر باعث شده بود که از حمایت طیف‌های چپ نیز برخوردار باشد. در حقیقت در طول دهه اول پس از انقلاب ۱۳۵۷، رفسنجانی با همین دیدگاه، اتحاد خود را به جناح چپ حفظ کرد؛ ولی پس از مرگ روح‌الله خمینی در سال ۱۳۶۸ او تلاش کرد تا به محافظه‌کاران نزدیک‌تر شود؛ بنابراین در مناسبات میان دو جناح، او یک نقطه مشترک بوده‌است.[163]

با وجود تمایلات راست در اندیشه اقتصادی هاشمی، نوع نگاه او به اقتصاد با محافظه‌کاران جناح راست سنتی تفاوت اساسی داشت. جناح راست سنتی طالب حاکمیت اقتصادی بازار است. درحالی که رفسنجانی به اقتصادی مبتنی بر صنایع مدرن باور داشت. اندیشه‌ای که باعث پدیدار شدن جناح راست مدرن در ساختار سیاسی ایران شد.[164]

از دیدگاه سیاسی، کسانی که دنباله‌رو هاشمی هستند در ساختار سیاسی ایران جزء اصلاح‌طلبان محسوب می‌شوند.[165] بخش مهمی از کارگزاران سازندگی تحت رهبری معنوی او قرار داشتند.[166] از بعد عمرانی، برنامه‌های سازندگی هاشمی با سیاست‌های اقتصادی محمدرضا شاه پهلوی مشابهت داشت.[167]

وی مطرح‌کننده ایده شورای فقهی است. عده‌ای اصل فقاهت هاشمی جهت اظهارنظر را محل تأمل دانسته و این ایده را بدنبال تزلزل در جایگاه ولی فقیه می‌دانند.[168]

دانشگاه آزاد اسلامی
نوشتار اصلی: دانشگاه آزاد اسلامی
ثبت نام هاشمی رفسنجانی

هاشمی رفسنجانی از بنیان‌گذاران و رئیس هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی است. در جریان انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ دانشگاه آزاد اسلامی با ریاست عبدالله جاسبی یکی از پایگاه‌های مخالفت با احمدی‌نژاد بود و احمدی‌نژاد تلاش داشت تا نفوذ دولت را بر این مؤسسه غیردولتی گسترش داده و از نفوذ هاشمی در آن بکاهد. هیئت مؤسسان برای جلوگیری از این اقدام، دانشگاه را وقف نمود[169] و این وقف به تأیید مجلس رسید؛ ولی تحت فشار لباس شخصی‌ها مجلس مصوبه خود را لغو کرد.[170] سرانجام در سال ۱۳۹۰ عبدالله جاسبی جای خود را به فرهاد دانشجو از حامیان محمود احمدی‌نژاد داد؛ ولی هاشمی رفسنجانی این اقدام را غیرقانونی دانست و به عنوان رئیس هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی از امضای حکم دانشجو خودداری کرد.[171] چندی پس از آغاز به کار دولت حسن روحانی، که به هاشمی نزدیک بود، فرهاد دانشجو، برکنار شده و حمید میرزاده، عضو سابق کابینهٔ هاشمی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی گردید.

دارایی

خانواده هاشمی نام خانوادگی خود را از یکی اجداد خود به نام هاشم که از ملاک‌های منطقه نوق بود، گرفته‌اند.[30] زمانی که علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی زاده شد، پدرش باغدار و تاجر پسته نسبتاً پولداری بود.[172]

با گذشت سی سال از انقلاب مجید انور او را یک میلیونر معرفی می‌کند.[173] نام او همچنین در مجله فوربز زیر عنوان «ملاهای میلیونر» منتشر شده‌است.[174] بر اساس یک گزارش کنگره آمریکا، تنها تجارت پسته تعاونی پسته‌کاران رفسنجان که باغ‌های پسته او را زیر نظر پسرعموی او اداره می‌کند.[175] امروزه خانواده او، کنترل میلیاردها دلار دارایی را در دست دارند.[176]

بر اساس یک تحقیق ژورنالیستی، منشأ ثروت او آشنایی با سید ابوالفضل تولیت، میلیاردر ایرانی است که سال‌ها پیش از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، ثروت خود را از طریق هاشمی وقف انقلاب کرد. هاشمی با شراکت محمدجواد باهنر و محمدرضا مهدوی کنی شرکتی به نام دژساز تأسیس نمود و با فعالیت‌های عمرانی بر روی زمین‌های موقوفه تولیت موفق شد سرمایه خود را زیاد کند.[177]

اتهام فساد اقتصادی

عباس پالیزدار، دبیر کمیته تحقیق و تفحص از قوه قضاییه در دو سخنرانی جنجالی خود، افشا کرد که ۵۰ تن از مقامات و روحانیان بلندپایه نظام جمهوری اسلامی در فساد اقتصادی، از جمله، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و برخی از فرزندانش (مانند مهدی هاشمی) دست دارند.[178]

تألیفات

هاشمی رفسنجانی تعدادی کتاب با عنوان مجموعه خاطرات روزانه دارد. او انگیزه‌اش را از نوشتن خاطرات روزانه علاقه به نویسندگی عنوان کرده‌است.[179] بااین‌حال بخشی از خاطرات او به دلیل مسائل امنیتی منتشر نمی‌شود.[180] بر اساس خاطرات و دیدگاه‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های او چندین کتاب مستقل نوشته شده‌است.[181]

علاوه براین، متن کامل خطبه‌های نماز جمعه، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و نطق‌های پیش از دستورش در مجلس به صورت کتاب‌های جداگانه منتشر شده‌است.[182]

دوران مبارزه عنوان کتاب خاطرات پیش از پیروزی انقلاب اوست. برخی مطالب این کتاب، برای آشنایی با دیدگاه‌های او بسیار مفید بوده و گاهی تعجب‌آور است. برای نمونه ازخودگذشتگی او نسبت به روح‌الله خمینی و افکار او، شیفتگی او نسبت به نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری محمد مصدق و حتی به نهضت آزادی از این موارد است. در واقع او به نهضت آزادی و مهدی بازرگان تمایل داشت. در این کتاب رفسنجانی خود را به دموکراسی غربی نیز متمایل نشان می‌دهد. نکته غیرمنتظره دیگر، حمایت ضمنی هاشمی از تفکری است که اساس انقلاب سفید محمدرضا پهلوی را تشکیل می‌داد. او در خاطرات خود، مخالفتش را با محافظه‌کاران و به‌شکل خاص با موتلفه پنهان نمی‌کند.[183]

از تألیفات هاشمی رفسنجانی کتابی است با عنوان «امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار» که به زندگی و وقایع دوران امیرکبیر می‌پردازد و در سال ۱۳۴۶ منتشر شد و در آن از امیرکبیر تجلیل شده‌است.[184] دیگر اثر وی، تفسیر راهنما است که از تفاسیر موضوعی قرآن بوده و بخشی از آن از مجموعهٔ فیش‌های تهیه شده در زندان دوره پهلوی فراهم آمده‌است.[185]

عنوان آثار
  • سرگذشت فلسطین، اکبر هاشمی رفسنجانی، اکرم زعیتر، ناشر: بوستان کتاب قم
  • کارنامه و خاطرات، اکبر هاشمی رفسنجانی، عباس بشیری، محسن هاشمی رفسنجانی، ناشر: دفتر نشر معارف انقلاب
  • آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، ناشر: برد
  • جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن، اکبر هاشمی رفسنجانی، ناشر: زینی
  • فرهنگ قرآن، اکبر هاشمی رفسنجانی، ناشر: بوستان کتاب قم
  • تفسیر راهنما، اکبر هاشمی رفسنجانی، ناشر: بوستان کتاب قم
  • جهان در عصر بعثت، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدجواد باهنر، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
  • امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار، اکبر هاشمی رفسنجانی، ناشر: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی
  • همبستگی امت اسلامی (مجموعه سخنرانی‌ها در کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی)، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدجلال میرآقایی (گردآورنده)، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
  • سماحه الشیخ الهاشمی الرفسنجانی فی عصر المجابهه: مذاکرات المخاض السیاسی، عبدالرحیم حمرانی، اکبر هاشمی رفسنجانی

جستارهای وابسته

یادداشت

  1. در سال‌های دهۀ ۱۳۶۰ به صورت علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی نیز نام برده می‌شد.

پانویس
  1. «نامه به حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی و استعفا از سمت ریاست جمهوری». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲۵ مرداد ۱۳۶۸. دریافت‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۷.
  2. "Final Results, Combination of Experts Assembly Elections". Tehran Times. 26 October 1998. 19359.
  3. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۳ جلسه ۵» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۱۷ خرداد ۱۳۶۷. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۷.
  4. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۳ جلسه ۲» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۸ خرداد ۱۳۶۷. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۷.
  5. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۲ جلسه ۶» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۲۷ خرداد ۱۳۶۳. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۷.
  6. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۲ جلسه ۲» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۸ خرداد ۱۳۶۳. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۷.
  7. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۱ جلسه ۱۹» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۲۹ تیر ۱۳۵۹. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ مه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۷.
  8. «هاشمی رفسنجانی: امیدوارم مجلس ششم سنگر عزت، اقتدار و همدلی نیروهای وفادار به نظام و انقلاب باشد». روزنامه همشهری. تهران: مؤسسه همشهری. سال هشتم (۲۱۲۷): ص ۲. ۷ خرداد ۱۳۷۹. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۳۹۷.
  9. «علیرضا محجوب نماینده مردم تهران در مجلس شد». روزنامه همشهری. تهران: مؤسسه همشهری. سال نهم (۲۴۲۱): ص ۲. ۲۱ خرداد ۱۳۸۰. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۳۹۷.
  10. «نمایندگان مردم تهران در ششمین مجلس شورای اسلامی مشخص شدند». روزنامه همشهری. تهران: مؤسسه همشهری. سال هشتم (۲۰۶۳): ص ۲. ۸ اسفند ۱۳۷۸. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۳۹۷.
  11. «آیت الله مهدوی کنی سرپرست وزارت کشور شد». روزنامه اطلاعات. تهران: مؤسسه اطلاعات: ۱۲. ۸ اسفند ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۷.
  12. تفسیر راهنما از آغاز تا کنون
  13. 99 درصد مردم نمی‌دانند هاشمی مفسر قرآن است!
  14. «هاشمی رفسنجانی، رازدار اسرار جمهوری اسلامی ایران». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۹ دی ۱۳۹۵.
  15. «دوران سازندگی /تحلیلی بر تحولات اجتماعی ـ سیاسی پس از انقلاب اسلامی (1376ـ1368)». پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  16. علی رنجی‌پور (۱۹ دی ۱۳۹۵). «مرگ هاشمی رفسنجانی؛ پایان یک دوران». بی‌بی‌سی فارسی.
  17. امیر پایور (۲۰ دی ۱۳۹۵). «دو شاخصی که رکورد شکست؛ نگاهی به کارنامه اقتصادی دولت هاشمی». بی‌بی‌سی فارسی.
  18. «زندگینامه: اکبر هاشمی رفسنجانی (۱۳۱۳–۱۳۹۵)». www.hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۰.
  19. محمد رهبر (۱۹ دی ۱۳۹۵). «مرگ هاشمی رفسنجانی؛ پایان یک دوران». بی‌بی‌سی فارسی.
  20. «ریشه و تبار خانوادگی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی». rafsanjani.ir. دریافت‌شده در ۱۸ ژانویه ۲۰۲۱.
  21. «عکس: شجره نامه هاشمی رفسنجانی». پارسینه. ۱۲ اسفند ۱۳۸۷.
  22. Yossi Melman و Meir Javedanfar، ۲۵.
  23. Yossi Melman و Meir Javedanfar، ۲۶.
  24. Yossi Melman و Meir Javedanfar، ۲۵.
  25. نازی عظیما، رادیو فردا.
  26. اکبرین، بی‌بی‌سی فارسی.
  27. Dore Gold، ۹۴.
  28. Baktiari، ۸۳.
  29. John Jessup، ۶۰۹.
  30. زندگینامه: اکبر هاشمی رفسنجانی.
  31. Thomas R. Mattair، ۱۵۸.
  32. Manouchehr Ganji، ۸۴.
  33. «آشنایی با امام/ روایت آیت‌الله هاشمی از اولین روزهای شناخت امام خمینی». پایگاه خبری جماران. ۱۹ دی ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۳ دی ۱۳۹۷.
  34. Baktiari، ۶۵.
  35. Moslem، ۵۱.
  36. Baktiari، ۵۵.
  37. Moslem، ۶۸.
  38. Ray Takeyh، ۱۲۷.
  39. Moslem، ۸۹&۹۰.
  40. Dore Gold، ۹۴.
  41. Baktiari، ۶۵.
  42. Baktiari، ۶۴.
  43. Baktiari، ۶۹.
  44. Baktiari، ۷۰.
  45. Baktiari، ۷۴–۷۶.
  46. Scott Appleby، ۵۶.
  47. Moslem، ۶۴.
  48. Baktiari، ۱۳۴–۱۳۷.
  49. Baktiari، ۸۰.
  50. Moslem، ۶۲.
  51. Baktiari، xi.
  52. «حکم انتصاب آقای هاشمی رفسنجانی به نمایندگی امام در شورای عالی دفاع». سایت جامع امام خمینی.
  53. Saskia Maria Gieling، ۳.
  54. Daniel Brumberg، ۱۲۳.
  55. The Middle East and North Africa، ۳۷۲.
  56. "Global Terrorism Database [Data file]". National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism. 90-06-23. 199006230006. Check date values in: |تاریخ= (help)
  57. Haeri, Safa (1993). "Five 'commandos' die in attempt to kill Rafsanjani". Independent: 12. Unknown parameter |ماه= ignored (help)
  58. O'Ballance, Edgar (1997). Islamic Fundamentalist Terrorism, 1979–95: The Iranian Connection. Palgrave Macmillan. p. 140. doi:10.1057/9780230376069. ISBN 9781857431155.
  59. Moslem، ۸۳.
  60. Ray Takeyh، ۱۱۸.
  61. Baktiari، ۱۸۵&۱۸۶.
  62. Scott Appleby، ۱۷.
  63. Baktiari، ۱۸۵&۱۸۶.
  64. Reza Afshari، ۲۰.
  65. Moslem، ۱۴۲.
  66. Ray Takeyh، ۱۱۸.
  67. Moslem، ۸۸.
  68. Reza Afshari، xxi.
  69. Reza Afshari، ۲۴.
  70. Saīd Amir Arjomand، ۱۴۴.
  71. Barbara Allen Roberson، ۱۴۳–۱۴۵.
  72. Reza Afshari، ۲۴–۲۸.
  73. Reza Afshari، ۳۰.
  74. Ray Takeyh، ۱۱۲.
  75. Güneş Murat Tezcür، ۱۷.
  76. Ray Takeyh، ۱۱۹.
  77. Scott Appleby، ۱۸.
  78. Ray Takeyh، ۱۲۰&۱۲۲.
  79. Güneş Murat Tezcür، ۱۱۸.
  80. Scott Appleby، ۶۲.
  81. Reza Afshari، ۲۴–۲۸.
  82. The Middle East and North Africa، ۱۰۷.
  83. Stephen M. Walt، ۲۲۱.
  84. Moslem، ۸۸.
  85. Hakakian, Roya (10 April 2007). "Looking Back at the Mykonos Trial: The End of the Dispensable Iranian". Spiegel Online. Retrieved 16 July 2013.
  86. "German court implicates Iran leaders in '92 killings". وبگاه CNN. April 10, 1997. Retrieved 26 November 2008.
  87. ALAN COWELL (April 11, 1997). "BERLIN COURT SAYS TOP IRAN LEADERS ORDERED KILLINGS". وبگاه The New York Times. Retrieved 26 November 2008.
  88. Bruce Maddy-Weitzman، ۲۴۶.
  89. Ray Takeyh، ۱۲۷.
  90. Daniel Brumberg، ۲۱۹.
  91. Bruce Maddy-Weitzman، ۲۳۸.
  92. Daniel Brumberg، ۲۴۵.
  93. اکبرین، بی‌بی‌سی فارسی.
  94. Daniel Brumberg، ۲۳۵.
  95. امید منتظری (۲۰ دی ۱۳۹۵). «چرا نباید هاشمی رفسنجانی را جدی گرفت؟». بی‌بی‌سی فارسی.
  96. Scott Peterson، ۲۳۶.
  97. Güneş Murat Tezcür، ۱۲۸.
  98. Bruce Maddy-Weitzman، ۲۴۰.
  99. Yossi Melman و Meir Javedanfar، ۲۰–۲۷.
  100. Güneş Murat Tezcür، ۱۳۷.
  101. Keith Crane و Rollie Lal، ۳۰&۳۱.
  102. BBCPersian.com
  103. BBCPersian.com
  104. Saīd Amir Arjomand، ۱۳۹.
  105. Güneş Murat Tezcür، ۱۹۶.
  106. Casey L. Addis، ۱.
  107. Casey L. Addis، ۳.
  108. «خطبه‌های نماز جمعهٔ تهران - ۲۹ خرداد ۸۸». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای. ۲۹ خرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ژوئن ۱۹, ۲۰۰۹.
  109. Elton L. Daniel، ۲۸۹.
  110. میترا شجاعی، دویچه‌وله.
  111. Alistair Lyon.
  112. محمدمهدی اسلامی، نقد نیوز.
  113. حیدر مصلحی، بی‌بی‌سی فارسی.
  114. علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، رادیو فردا.
  115. حیدر مصلحی، بی‌بی‌سی فارسی.
  116. رضا الفت، رادیو فردا.
  117. Elton L. Daniel، ۲۹۲.
  118. «مهدوی کنی به ریاست خبرگان انتخاب شد»، بی‌بی‌سی فارسی.
  119. محمد هاشمی، بی‌بی‌سی فارسی.
  120. فشار بازجویان بر تاجزاده برای اعتراف علیه هاشمی رفسنجانی دویچه‌وله فارسی
  121. ثبت‌نام هم‌زمان هاشمی و مشایی در دقیقه ۹۰ خبرگزاری الف
  122. بی‌بی‌سی فارسی. «هاشمی رفسنجانی و مشایی رد صلاحیت شدند».
  123. نامه نیوز. «فیلمی از یک روز کوهنوردی متفاوت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی».
  124. Manafzadeh, Alireza (22 mai 2013). "La République islamique écarte l'un de ses pères fondateurs" (به فرانسوی). rfi. Retrieved 17 juin 2013. Check date values in: |بازبینی=, |تاریخ= (help)
  125. «رأیم زیاد بود، مانع شدند!/به روحانی رأی می‌دهم». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹.
  126. «هاشمی رفسنجانی از نقش مستقیم وزیر اطلاعات در رد صلاحیت خود گفت».
  127. رجائی، غلامعلی (۲۴ تیر ۱۳۹۲). «روایت شاهد عینی از روزی که آیت‌الله هاشمی رد صلاحیت شد». خبرگزاری انتخاب. دریافت‌شده در ۲۵ تیر ۱۳۹۲.
  128. «مناسب‌ترین کسی که مجلس خبرگان پس از رحلت امام انتخاب کرد هنوز با طراوات و با شادابی دارد کارش را انجام می‌دهد». خبرگزاری انتخاب. ۳۰ آذر ۱۳۹۴.
  129. «همه نامزدهای تأیید صلاحیت شده خبرگان در تهران + جدول». ایلنا. ۱۳۹۴/۱۱/۰۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ انتشار= را بررسی کنید (کمک)
  130. «این انتخابات بسیار سرنوشت ساز است؛ همه بیایند / نظرات من همان‌هایی است که جمهوری اسلامی برای آن شکل گرفت / بگذارید مردم هر که را تشخیص دادند، رأی‌شان را بدهند / در سال‌های اخیر دو بعد اسلامیت و جمهوریت تضعیف شده‌است». انتخاب. ۱۳۹۴/۱۱/۲۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ انتشار= را بررسی کنید (کمک)
  131. «فهرست «خبرگان مردم»، مورد حمایت آیت‌الله هاشمی منتشر شد». انتخاب. ۱۳۹۴/۱۱/۲۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ انتشار= را بررسی کنید (کمک)
  132. «نتایج انتخابات «خبرگان» + جدول گرایش‌ها». ایسنا. ۱۰ اسفند ۱۳۹۴.
  133. «نبودن آقایان مصباح و یزدی برای خبرگان خسارت است / کسانی که رای نیاوردند، رفتار کاملاً نجیبانه‌ای داشتند / هرگونه تخریب شورای نگهبان غیرقانونی و غیرشرعی است / رفت‌وآمد غربی‌ها به ایران تاکنون هیچ اثر مثبتی نداشته‌است». خبرگزاری انتخاب.
  134. جم، جام (۲۰۱۷-۰۱-۱۴). «جزئیات درگذشت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی». Jamejam Online. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۴.
  135. امیرشاهی، فرنوش (۲۰۱۷-۰۱-۱۰). «تیم پزشکی و 'ابهام یک ایست قلبی'». BBC Persian. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۴.
  136. جزئیات رحلت آیت‌الله در مصاحبه با وکیل خانواده هاشمی
  137. «علت درگذشت هاشمی رفسنجانی «ایست قلبی» اعلام شد». دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۷.
  138. «آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی دار فانی را وداع گفت». فارس نیوز. ۱۹ دی ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۵.
  139. «راوی صادق تاریخ انقلاب به امام پیوست». ایلنا. ۱۹ دی ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۵.
  140. «آیت‌الله هاشمی رفسنجانی یاردیرین امام و انقلاب به ملکوت اعلی پیوست». ایران آنلاین. دریافت‌شده در ۱۹ دی ماه ۱۳۹۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  141. «اقامه نماز بر پیکر آیت‌الله/وداع رهبر و ایران با یار امام/هاشمی ساعتی دیگر در کنار امام خواهد بود». خبرگزاری ایلنا. ۲۰۱۷-۰۱-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۰.
  142. «فائزه هاشمی: در بدن پدرم ۱۰ برابر حد مجاز رادیواکتیو بود» (به انگلیسی). BBC Persian. ۲۰۱۷-۱۲-۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۵-۱۳.
  143. محسن هاشمی: رادیواکتیو عددسازی بوده!
  144. «دلیل مرگ هاشمی رفسنجانی رد شد؛ روحانی خواستار تحقیق دوباره شد». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۵-۱۳.
  145. «پرونده مرگ هاشمی رفسنجانی 'به شورای‌عالی امنیت ملی بازگشت'» (به انگلیسی). BBC Persian. ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۵-۱۴.
  146. «ماهنامه خط صلح – نگاهی به ترورهای خارج کشور مخالفین جمهوری اسلامی ۲». دریافت‌شده در 2018-12-05T02:06:36Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  147. ««ترور قاسملو، هدف‌گرفتن قلبی که برای صلح می‌تپید»». رادیو زمانه. 2016-07-12. دریافت‌شده در 2018-12-05T02:45:17Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  148. قریشی، کاوه (2017-01-17). «سایه هاشمی رفسنجانی بر فراز کردستان ایران» (به انگلیسی). BBC News فارسی. دریافت‌شده در 2018-12-05T02:46:02Z. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  149. «gooya news :: politics: چگونه هاشمی، قاسملو را به مذاکره دعوت کرد، اما جوخه ترور را به محل ملاقات فرستاد! علی کشتگر». news.gooya.com. دریافت‌شده در 2018-12-05T02:47:45Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  150. جیحون، علی (2018-11-24). «گزارش چند قتل؛ از توماج و اویسی تا فریدون فرخزاد و کاظم رجوی» (به انگلیسی). BBC News فارسی. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:01:43Z. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  151. Abdorrahman Boroumand Center, مصاحبه بی‌بی‌سی فارسی با رؤیا برومند در ارتباط با درگذشت رفسنجانی, retrieved 2018-12-05T03:03:10Z Check date values in: |accessdate= (help)
  152. «صدور حکم دستگیری فلاحیان در سوییس». news.iran-emrooz.net. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:11:41Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  153. VOA Lastpage, قاتلان کاظم رجوی، اعضای هیئت نمایندگی ایران در ژنو, retrieved 2018-12-05T03:14:47Z Check date values in: |accessdate= (help)
  154. «ماجرای قتل بختیار به روایت پلیس ایرانی‌تبار پرونده». رادیو فردا. دریافت‌شده در 2018-12-05T02:23:22Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  155. موسیقی، محمود خوشنام پژوهشگر. «یادی از فریدون فرخزاد در بیستمین سال ترور این شومن ایرانی». BBC News فارسی. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:22:38Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  156. «فریدون فرخزاد چگونه به قتل رسید؟». رادیو زمانه. 2015-08-06. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:26:20Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  157. «بازگشایی پرونده قتل خلبان ایرانی در آلمان پس از 17 سال، از دید برادر مقتول». رادیو فردا. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:27:44Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  158. Tavaana (2015-10-07). «یادی از فریدون فرخزاد». توانا. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:30:40Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  159. Federal Research Division. "Iran's Ministry of Intelligence: A Profile" (PDF). p. 18. Archived from the original (PDF) on 16 February 2017. Retrieved 5 December 2018.
  160. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «۲۰ سال پس از ترور میکونوس و محکومیت رهبران ایران | DW | 16.09.2012». DW.COM. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:49:33Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  161. Roya Hakakian. "Looking Back at the Mykonos Trial: The End of the Dispensable Iranian".
  162. «بیست سال گذشت؛ بازخوانی پرونده قتل در میکونوس». رادیو فردا. دریافت‌شده در 2018-12-05T03:52:16Z. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  163. Moslem، ۴۸&۴۹.
  164. Moslem، ۱۲۸.
  165. Moslem، ۹۱.
  166. Moslem، ۱۲۸.
  167. Moslem، ۱۲۸.
  168. مشایی سکوت چند ماهه را شکست - Tabnak.IR | تابناک
  169. Elton L. Daniel، ۲۹۲.
  170. علی خامنه‌ای، بی‌بی‌سی فارسی.
  171. اکبر هاشمی رفسنجانی، بی‌بی‌سی فارسی.
  172. Yossi Melman و Meir Javedanfar، ۲۶.
  173. Revathi Krishnaswamy و majid anouar، ۱۴۰.
  174. Paul Klebnikov، forbes.
  175. Energy and the Iranian economy، ۱۸.
  176. David Thaler، ۵۰.
  177. رضا رادمنش، خبرنگاران سبز.
  178. «دو سخنرانی جنجالی؛ «سران نظام در فساد اقتصادی دست دارند»». radiofarda.
  179. دفترچه خاطرات محرمانه هاشمی رفسنجانی کجاست؟.
  180. علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، مردمسالاری.
  181. کتاب‌های جدید هاشمی‌رفسنجانی در راه است.
  182. اکبر گنجی، بی‌بی‌سی فارسی.
  183. Moslem، ۱۲۹&۱۳۰.
  184. نیلگون دریایی، روزنامه شرق.
  185. تفسیر راهنما.

منابع

پیوند به بیرون
انقلاب ۱۳۵۷ ایران
پیش‌زمینه و علل
شعارها
نام‌ها
روابط خمینی و آمریکا
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.