گورستان خاوران

گورستان خاوران، پس از سه‌راه افسریه در جنوب‌شرق تهران، کیلومتر ۱۵ بلوار امام رضا که در واقع سرآغاز جادهٔ تهران-مشهد است، قرار دارد.[2]

این گورستان از چند بخش که متعلق به اقلیت‌های مذهبی است، تشکیل شده‌است. به ترتیب از شرق ابتدا گورستان هندوها و بعد گورستان ارامنهٔ تهران واقع است و سپس گورستان بهاییان و در کنار آن محل دفن زندانیان سیاسی قرار دارد. گورستان بهاییان دارای امکاناتی مانند محل پارک اتومبیل و غسالخانه و سرویس بهداشتی است، اما قطعهٔ زندانیان سیاسی زمینی بایر و فاقد هر گونه امکاناتی است.[12]

پیش از دفن زندانیان سیاسی برخی این گورستان را لعنت‌آباد لقب داده بودند.[13][14][15]

آیت‌الله حسین‌علی منتظری، که هنگام اعدام‌ها از مقامات رده بالای جمهوری اسلامی و قائم مقام رهبری بوده‌است، بعدها در خاطرات خود مطالبی دربارهٔ اعدام‌های سال ۶۷ نوشته‌است که نشان می‌دهد اعدام تمامی زندانیان سیاسی که تا آن زمان بر عقیدهٔ خود پابرجا بودند، به دستور روح‌الله خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی چند روز پس از پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ شورای امنیت توسط ایران، در اواخر تابستان سال ۱۳۶۷ انجام شده‌است.[16][17] و از مصطفی پورمحمدی وزیر کشور سابق دولت محمود احمدی‌نژاد و وزیر دادگستری دولت حسن روحانی به عنوان عضو هیئت سه نفره‌ای نام برده‌است که آن‌زمان هزاران تن از زندانیان سیاسی شامل اعضای سازمان مجاهدین خلق را که در حال گذراندن دوران محکومیت خود بودند مورد بازجویی قرار داده و به تشخیص خود دستور اعدام شمار زیادی از آنان را صادر کردند.[18]

نام و تعداد دقیق اعدام‌شدگان آن سال هنوز کاملاً مشخص نشده‌است. گزارشگر ویژهٔ حقوق بشر سازمان ملل متحد شمار زندانیان سیاسی را که بدین شیوه و به صورت دسته‌جمعی اعدام شدند، ۱٬۸۷۹ نفر اعلام کرده‌است، هرچند آیت‌الله منتظری این رقم را در خاطرات خود بین ۲٬۸۰۰ یا ۳٬۸۰۰ نفر دانسته و تأیید می‌کند که رقم دقیق را به‌خاطر ندارد.[19] گروه‌های مخالف جمهوری اسلامی نیز فهرستی از نام‌های ۴٬۴۸۱ نفر که به گفته آن‌ها به صورت دسته‌جمعی اعدام و دفن شده‌اند منتشر نموده‌اند.[20]

پروانه میلانی یکی از اولین کسانی بود که در سطح بین‌المللی از طریق مصاحبه با رسانه‌های خارج از ایران و با نوشتن شکواییه‌های متعدد به سران جمهوری اسلامی نسبت به مسئلهٔ اعدام‌های دههٔ ۶۰ افشاگری کرد و در سطح بین‌المللی کشتار زندانیان سیاسی در ایران را مطرح نمود.[21]

تا چند سال کسی از محل دفن اعدام‌شدگان خبر نداشت و کسانی هم که خبر داشتند اجازه نداشتند در این محل حضور یابند اما از اواخر دههٔ ۷۰ هر سال در ماه شهریور خانواده‌ها و دوستان اعدام‌شدگان، و برخی از فعالان سیاسی و دانشجویی و کارگری برای گرامی‌داشت یاد اعدام‌شدگان در گورستان خاوران جمع می‌شوند و به سخنرانی و خواندن سرود می‌پردازند.

خانواده‌های دفن‌شدگان با تخریب و بازسازی این گورستان مخالف هستند. اما برخی نیز پیگیر ساخت مرقدی برای مردگان خود هستند.

روز جمعه ۷ شهریور ۱۳۹۹ تعدادی از خانواده‌های اعدام‌شدگان قتل‌عام ۶۷ در گورستان خاوران در سی و دومین سالگرد اعدام‌های سیاسی ۶۷ در حالی که هنوز محل دقیق دفن آن‌ها مشخص نیست، گرد هم آمدند تا این روز را گرامی دارند که بعد از ساعاتی توسط نیروهای امنیتی و انتظامی متفرق شدند.[9]

در سال ۱۳۸۴ تعدادی از خانواده‌های اعدام‌شدگان به شهرداری تهران اجازه دادند که اقدام به ساماندهی گورستان خاوران کند، اما شماری دیگر اعلام کرده‌اند که تنها در صورتی با ساماندهی موافقت خواهند کرد که چگونگی و زمان اعدام مدفون‌شدگان و محل دفن تک تک اعدام‌شدگان مشخص شود.[22]

در سال ۱۳۸۷ عده‌ای از اعضای خانواده‌های دفن‌شدگان در گورستان خاوران از خاکبرداری گسترده با بولدوزر و کاشت درخت در محوطهٔ گورستان خبر دادند. سازمان عفو بین‌الملل از مقام‌های ایران خواست که فوراً به تخریب گورهای بی‌نام و نشان انفرادی و دسته‌جمعی در گورستان خاوران پایان دهند. کانون مدافعان حقوق بشر نیز از دولت ایران خواست تا نسبت به بازسازی گورستان خاوران اقدام کند.[23] آیت‌الله منتظری در اینباره گفت: «در رژیم سابق با مرده‌ها دیگر کاری نداشتند. آیا این قبرستان‌هایی که خراب می‌کنند قبرستان کفار بوده‌است؟ حتی در مورد کفار هم اهانت بر میت جایز نیست»[24]

در فیلم مستند «خاوران» جمعی از خانواده‌های بازماندگان اعدام‌های سیاسی دههٔ ۶۰ به روایت سیر چگونگی کشتارهای آن دهه و وضعیت تدفین و نگهداری از گورستان خاوران می‌پردازند.<refYouTube - مستند خاوران در یوتیوب</ref>

در روز ۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ عفو بین‌الملل از مقامات جمهوری اسلامی خواست تا تخریب محل گورهای جمعی خاوران را متوقف کنند و اجازه دهند تا بهائیان تحت آزار و شکنجه با شرافت دفن شوند.[25]

• نقض حقوق بشر توسط جمهوری اسلامی ایران
• متهمان نقض حقوق بشر در نظام جمهوری اسلامی ایران
• فهرست گورستان‌های ایران
• فهرست گورستان‌های تهران

• https://web.archive.org/web/20070310164701/http://us.geocities.com/rozgaran2/no65/65goristan.htm
• راه توده در مورد اعدامهای زندانیان سیاسی ۱۳۶۷
• گزارش سازمان عفو بین‌الملل در مورد اعدامهای زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷
• درباره کشتارهای آغاز انقلاب