اعدام دسته‌جمعی زندانیان عقیدتی-سیاسی ایران در تابستان ۱۳۶۷
اعدام زندانیان عقیدتی-سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ یا کشتار ۶۷، یک رخداد بود که در آن، به فرمان سید روح‌الله خمینی، چند هزار نفر از زندانیان سیاسی و عقیدتی در زندانهای نظام جمهوری اسلامی ایران و در ماه‌های مرداد و شهریور ۱۳۶۷ به گونهٔ مخفیانه، اعدام شده و در گورهای دسته‌جمعی دفن شدند.[1] بیشتر کسانی که اعدام شدند، از اعضای سازمان مجاهدین خلق بودند و گرچه اعضای دیگر گروه‌های چپ‌گرا مانند سازمان فداییان خلق ایران (اکثریت) و حزب توده نیز در میان آنها وجود داشت[2][3] نهادها و سازمان‌های مدافع حقوق بشر، جرم زندانیان را همکاری با سازمان‌های مخالف نظام به‌ویژه سازمان مجاهدین خلق ایران و همچنین طیف‌های گوناگونی از گروه‌های چپ، کمونیست و مارکسیست ذکر کرده‌اند.[4][5] اما مقامات جمهوری اسلامی، اعدام آنها را به دلایلی همچون کشف تشکیلات مرتبط با سازمان مجاهدین خلق در زندان،[6] نتیجه ادامه محاکمه[7] به علت ترور مقامات جمهوری اسلامی[8] توسط آنها ذکر کرده‌اند. تعداد قربانیان این واقعه نزد مراجع گوناگون، متفاوت و بین ۱٬۸۷۹[9] نفر (گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل متحد) تا ۳٬۰۰۰[10] یا ۴٬۴۸۲[11] نفر تخمین زده شده‌است.
مقامات ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران انجام اعدام‌ها را انکار نمی‌کنند، بلکه در قریب به اتفاق موارد از آن دفاع کرده‌اند و آن اعدام‌ها را برای حفظ نظام، لازم و ضروری شمرده‌اند.[12] به گفته خانواده برخی از اعدام شدگان و افرادی که از اعدام‌ها جان سالم به در برده‌اند، بسیاری از بازداشت‌شدگان در دهه ۶۰ جوانانی در دهه ۲۰ زندگی خود بودند که به گفته خود زندانیان عمدتاً به دلیل «داشتن اعلامیه و نه فعالیت مسلحانه بازداشت شده بودند» و در تابستان ۶۷ در حال گذراندن محکومیت خود بودند و یا حتی محکومیتشان تمام شده بود.[13] فرایند اعدام‌ها در بی‌خبری مطلق زندانیان صورت می‌گرفت و هیئت اعدام در تهران به زندانیان اطمینان می‌دادند که چند سؤال برای «اعطای عفو عمومی» می‌پرسند. در صورت عدم رضایت از پاسخ‌ها، هیئت اعدام فوراً دستور انتقال به اتاقی برای نوشتن وصیت‌نامه می‌دادند و سپس زندانیان در دسته‌های شش نفری و با چشمان بسته به دار آویخته می‌شدند.[14] در نهایت، اعدام شدگان بدون اطلاع به خانواده‌ها، در گورهای دسته‌جمعی به خاک سپرده می‌شدند. بیشتر خانواده‌ها نیز پس از چند ماه خبردار شدند که فرزندانشان اعدام شده‌اند.[15] حسینعلی منتظری، بلندپایه‌ترین مخالف اعدام‌ها بود که پس از اعتراض‌های کتبی، در یک جلسه حضوری به تاریخ مرداد ۱۳۶۷ با حضور هیئت اعدام‌ها، یعنی حسینعلی نیری (حاکم شرع وقت)، مرتضی اشراقی (دادستان وقت)، ابراهیم رئیسی (معاون وقت دادستان) و مصطفی پورمحمدی (نماینده وقت وزارت اطلاعات در زندان اوین) به آنها می‌گوید که «شما را در آینده جزء جنایتکاران درتاریخ می‌نویسند.» این موضع و اعتراض‌های منتظری به قیمت برکناری‌اش از جانشینی سید روح‌الله خمینی برای رهبری ایران و به حبس خانگی طولانی مدت وی انجامید.[16][17][13]
در فروردین و اردیبهشت سال ۱۴۰۰ نیز اقداماتی از سوی نظام حاکم بر ایران جهت تخریب و تغییر کاربری این قبرستان انجام شد که با مخالفت مادران داغدار خاوران و مجامع حقوق بشری مواجه شد.
۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ بیش از ۱۵۰ مقام سابق سازمان ملل و کارشناسان مشهور حقوق بشر و حقوق بین‌الملل و ۲۴ سازمان غیردولتی بین‌المللی، در نامه سرگشاده‌ای به میشل باشله، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل، خواهان تشکیل کمیسیون تحقیق بین‌المللی در مورد کشتار هزاران زندانی عقیدتی-سیاسی در ایران در تابستان ۱۳۶۷ شدند.[18][19][20]
پیش‌زمینهٔ تاریخی
در مورد علل وقوع واقعهٔ تابستان ۶۷ و پیش زمینه‌های آن نظرات مختلفی وجود دارد. برخی این را ادامهٔ جدال جمهوری اسلامی با سازمان مجاهدین خلق به‌طور اعم و واکنش به عملیات «فروغ جاویدان» به‌طور اخص می‌دانند.
در کتاب پاسداشت حقیقت-که در دههٔ ۱۳۸۰ و در جمهوری اسلامی و از سوی دفتر تدوین تاریخ ایران به چاپ رسید-روایت رسمی جمهوری اسلامی از این واقعه، بیشتر ادامهٔ درگیری سازمان مجاهدین و جمهوری اسلامی به‌طورکلی تصویر شده‌است.
کشتار زندانیان عقیدتی و سیاسی (چه آنانی که حکمشان پایان یافته بود یا نیافته بود)، از مدت‌ها پیش (از عملیات مرصاد)، برنامه‌ریزی شده بود؛[21] افزون بر اینکه زندانیانِ قتل‌عام شده، فقط جزو سازمان مجاهدین خلق ایران نبودند؛ بلکه از گروه‌های چپ و غیر مسلمان (کمونیست...) هم بودند.[22]
مقامات جمهوری اسلامی گر چه به‌طور صریح در مورد این واقعه و ابعاد آن سخن نمی‌گویند اما در موارد متعدد وجود آن را پذیرفته‌اند.[23]
همچنین در دادگاه‌هایی صحرایی، حکم اعدام اسیران سازمان مجاهدین خلق ایران صادر می‌شد و سپس آنها را از درختان، تیرهای چراغ برق و اسکلت‌های فلزی ساختمان‌های نیمه‌تمام، آویزان می‌کردند.[24]
حکم روح‌الله خمینی به اعدام
به دنبال حمله نیروهای سازمان مجاهدین با حمایت ارتش عراق در غرب ایران در تاریخ۴ مرداد ماه ۱۳۶۷ و به فاصله شش روز بعد از قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت که به نام عملیات عملیات مرصاد نامگذاری شد. روح‌الله خمینی رهبر انقلاب طی حکمی افرادی را مأمور کرد تا با بررسی مجدد پرونده زندانیان سیاسی افرادی را که همچنان بر سر موضع خود مشخص و دربارهٔ آنان با توجه به اینکه ظن شورش در زندان برایشان متصور بود صادر کنند.[27] که متن نامه‌ها در خاطرات حسینعلی منتظری که در آن زمان از مقامات رده بالای جمهوری اسلامی و قائم مقام رهبری بوده‌است، و با اعدام‌ها مخالف بوده‌است، وجود دارند.
خمینی آنها را «محارب» اعلام می‌کند و چنین حکم می‌دهد:
«از آنجا که منافقین خائن به هیچ وجه به اسلام معتقد نبوده و هر چه می‌گویند از روی حیله و نفاق آنهاست و به اقرار سران آنها از اسلام ارتداد پیدا کرده‌اند، با توجه به محارب بودن آنها و جنگ کلاسیک آنها در شمال و غرب و جنوب کشور با همکاری‌های حزب بعث عراق و نیز جاسوسی آنها برای صدام علیه ملت مسلمان ما و با توجه به ارتباط آنان با استکبار جهانی و ضربات ناجوانمردانهٔ آنان از ابتدای تشکیل نظام جمهوری اسلامی تا کنون، کسانی که در زندانهای سراسر کشور بر سر موضع نفاق خود پافشاری کرده و می‌کنند، محارب و محکوم به اعدام می‌باشند و تشخیص موضوع نیز در تهران با رای اکثریت آقایان حجت‌الاسلام نیری دامت افاضاته (قاضی شرع) و جناب آقای اشراقی (دادستان تهران) و نماینده‌ای از وزارت اطلاعات می‌باشد، اگر چه احتیاط در اجماع است، و همین‌طور در زندانهای مراکز استان کشور رای اکثریت آقایان قاضی شرع، دادستان انقلاب یا دادیار و نماینده وزارت اطلاعات لازم الاتباع می‌باشد، رحم بر محاربان ساده‌اندیشی است، قاطعیت اسلام در برابر دشمنان خدا از اصول تردیدناپذیر نظام اسلامی است، امیدوارم با خشم و کینه انقلابی خود نسبت به دشمنان اسلام رضایت خداوند متعال را جلب نمایید، آقایانی که تشخیص موضوع به عهده آنان است وسوسه و شک و تردید نکنند و سعی کنند اشداء علی الکفار باشند. تردید در مسائل قضایی اسلام انقلابی نادیده گرفتن خون پاک و مطهر شهدا می‌باشد. والسلام»[25][28][29]
سید احمد خمینی که در آن زمان رئیس وقت دفتر خمینی بود در نامه‌ای در مورد جزئیات این اعدام‌ها می‌پرسد و تأکید می‌کند آیا این حکم شامل کسانی که محاکمه شده‌اند و دوران زندان‌شان به زودی تمام می‌شود هم هست یا نه؟ و در مورد محکومان از شهرستان‌هایی که استقلال قضایی هم دارند چطور؟ پاسخ سید روح‌الله خمینی بدین‌گونه است که:
بسمه تعالی در تمام موارد فوق هر کس در هر مرحله اگر بر سر نفاق باشد حکمش اعدام است. سریعاً دشمنان اسلام را نابود کنید. در صورت رسیدگی به وضع پرونده‌ها در هر صورت که حکم سریعتر اجرا گردد همان مورد نظر است.[30][31]
تشکیک در دستخط خمینی
منتظری در خاطرات خود که سال‌ها بعد منتشر کرد می‌نویسد که در آن زمان گفته می‌شد که نامه اول به خط سید احمد خمینی نوشته شده‌است.[32] و در مورد نامه دوم هم آشکارا دستخطِ سؤال‌کننده و پاسخ دهنده نامه یکسان است.[33]
اعلام عمومی دستور اعدام
هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود می‌نویسد «با آقای موسوی اردبیلی دربارهٔ مطالب خطبه‌های جمعه (۱۴ مرداد) مذاکره کردیم.» در این روز (یک هفته بعد از شروع اعدام‌ها) موسوی اردبیلی در نماز جمعه گفت: «جمع کثیری از ایران رفته‌اند و آنجا[عراق] برای خودشان بساط و دستگاه و سازمان درست کرده‌اند. یک جمعی هم در ایران در زندانها هستند… مردم علیه اینها آن چنان آتشی هستند، قوه قضایی در فشار بسیار سخت افکار عمومی است که چرا اینها را محاکمه می‌کنید؟ اینها که محاکمه ندارند، حکمش معلوم، موضوعش هم معلوم است و جزایش نیز معلوم می‌باشد. قوه قضایی در فشار است که اینها چرا محاکمه می‌شوند، قوه قضایی در فشار است که چرا تمام اینها اعدام نمی‌شوند و یک دسته‌شان زندانی می‌شوند (شعار: «منافق زندانی اعدام باید گردد» از سوی نمازگزاران)»[23]
اعتراضات از درون حکومت ایران
«خمینی را در آینده، خون‌ریز، سفاک و فتاک، لقب خواهند داد».
حسینعلی منتظری، در جلسهٔ خصوصی با حسینعلی نیری، مصطفی پورمحمدی، سید ابراهیم رئیسی و مرتضی اشراقی در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۶۷.[34]
حسینعلی منتظری در اعتراض به این اعدام‌ها دو بار به تاریخ ۹ و ۱۳ مرداد به خمینی نامه نوشت. در نامه ۹ مرداد ۱۳۶۷ می‌نویسد:
«پس از عرض سلام و تحیت، به عرض می‌رساند راجع به دستور اخیر حضرتعالی مبنی بر اعدام منافقین موجود در زندانها، اعدام بازداشت شدگان حادثه اخیر را ملت و جامعه پذیرا است و ظاهراً اثر سویی ندارد ولی اعدام موجودین از سابق در زندان آنها اولاً در شرایط فعلی حمل بر کینه‌توزی و انتقام جویی می‌شود…»[35]
خمینی در نامه عزل منتظری نوشت: «در همین دفاعیه شما از منافقین تعداد بسیار معدودی که در جنگ مسلحانه علیه اسلام و انقلاب محکوم به اعدام شده بودند را منافقین از دهان و قلم شما به آلاف و الوف رساندند و می‌بینید که چه خدمت ارزنده‌ای به استکبار کرده‌اید.»[36]
میرحسین موسوی در تاریخ ۱۵ شهریور استعفا داد که با مخالفت شدید علی خامنه‌ای و روح‌الله خمینی مواجه گشت. گرچه او در نامه استعفا، اختلاف با مجلس بر سر وزرای پیشنهادی را عامل استعفا دانسته‌است،[37] امیرارجمند سخنگوی موسوی بی‌اطلاع گذاشتن او از موضوع اعدام‌ها را عامل استعفا می‌شمارد و می‌گوید موسوی خواهان تشکیل هیئت تحقیق در این مورد شده بود؛[38] هر چند شخص موسوی هرگز اعلام برائت از آن اعدام‌ها نکرد و همواره در مقابل آن سکوت نموده‌است. موسوی اردبیلی نیز بعدها مدعی شد با این اعدام‌ها مخالف بوده و در مخالفت سه بار به خمینی نامه نوشته‌است، او می‌گوید خمینی گفت: «که اینها دروغ می‌گویند و سر موضع هستند»، من عرض کردم: «من به این مطلب نرسیدم»، فرمودند: «ما رسیده‌ایم»[23]
فرایند اجرای حکم
عملیات فروغ جاویدان روز ۳ مرداد آغاز شد و ۷ مرداد پایان یافت. اعدام‌ها نیز پس از صدور فرمان خمینی در شش مرداد، شروع شدند.[39]
آغاز اعدام‌ها
اکثر مراجع روزهای پنجم تا هفتم مرداد را هنگام آغاز اعدام‌ها می‌دانند (عملیات فروغ جاویدان سوم مرداد آغاز شد)[23] اما یرواند آبراهامیان این روز را ۱۹ ژوئیه (برابر با ۲۸ تیر) نگاشته‌است. به‌هرحال در این روز در سراسر ایران اقدامات خاصی در زندانها صورت گرفت و تلویزیون‌ها و روزنامه‌ها جمع شد و زندانیان محدود شدند.[40]
یرواند آبراهامیان می‌نویسد:" در نخستین ساعات روز جمعه ۲۸ تیرماه ۱۳۶۷ (۱۹ ژوئیه ۱۹۸۸) حصارهای آهنینی بر گرد زندانهای اصلی در سرتاسر ایران کشیده شد. دروازه‌ها بسته و تلفن‌ها قطع شد. تلویزیون‌ها را از برق کشیدند و از توزیع نامه‌ها، روزنامه‌ها و بسته‌های دارویی (در زندانها) خودداری ورزیدند. ساعات ملاقات منحل شد و بستگان زندانیان را از حول و حوش زندانها پراکنده‌ساختند. به زندانیان دستور داده شد که در سلول‌های خود باقی بمانند و از صحبت با نگهبانان و کارگران افغانی خودداری کنند. رفت‌وآمد به مکان‌های عمومی مانند درمانگاه‌ها، کارگاه‌ها، قرائت خانه‌ها، تالارهای تدریس و حیاط‌ها ممنوع شد.".[40]
فرایند احراز مجازات اعدام
به گفته آبراهامیان، هیئت اعدام در تهران به زندانیان اطمینان می‌دادند که چند سؤال برای «اعطای عفو عمومی» می‌پرسند. از نظر او، این سوالات هیئت اعدام، همچون معرفی دوستان در جلوی دوربین، به گونه‌ای طراحی شده بودند که بتوانند شرافت، احترام و عزت نفس زندانیان را به چالش بکشند و از این رو افراد کمی می‌توانستند جان سالم به در ببرند. به عنوان مثال، در مورد مجاهدین سؤال مشخص "آیا حاضر به معرفی یاران سابق خود در برابر دوربین هستید؟"، "آیا حاضر هستید به خط مقدم رفته و از روی مین‌های دشمن عبور کنید؟" و در مورد چپ گرایان، "آیا به قرآن معتقد هستید؟"، "آیا حاضرید علنی ماتریالیسم تاریخی را نفی کنید؟"، "آیا حاضر به نفی اعتقاد گذشته‌تان در مقابل دوربین هستید؟" و "آیا در دوران کودکی، پدر شما نماز میخوانده، قرآن میخوانده و روزه میگرفته است؟" پرسیده شده‌است. بر اساس تحقیقات آبراهامیان، نظر شخصی هیئت مرگ گاهی اوقات متفاوت بوده است و در حالی که نیری تلاش میکرده که عده بیشتری را اعدام کند، اشراقی به دنبال کاهش تعداد اعدامیان بوده است.[41]
با توجه به این که محاکمه‌ها برای این اعدام‌ها شدیداً شخصی و خصوصی صورت می‌گرفته‌است منابع جمهوری اسلامی روایت بازماندگان آن واقعه (که روایت آبراهامیان، تاریخ‌دان، نیز با آن مطابق است) را دارای نواقصی می‌دانند و معتقد به وجود اغراق در آن هستند. در کتاب پاسداشت حقیقت که در دهه ۸۰ شمسی در جمهوری اسلامی منتشر شده‌است، نویسندگان می‌گویند:" «در این‌گونه مدعیات مطرح شده … بسیار می‌توان مناقشه کرد. بر فرض یکی دو نفر به خاطر آنکه نمی‌دانند قضیه از چه قرار است نمی‌گویند حاضریم روی مین برویم یا حاضر به انجام مصاحبه تلویزیونی نمی‌شوند، یا در پاسخ به این سؤال که تو سر موضعی؟ بلافاصله می‌گویند بله و خلاصه به این دلایل فوری او را می‌برند و اعدام می‌کنند. اما مگر بقیه تا این حد ساده لوح و ابلهند که بلافاصله نفهمند قضیه از چه قرار است و مثلاً در مقابل این سؤال که آیا حاضری روی مین بروی یا خیر؟ در حالی که نه اصلاً مینی در آنجا موجود است که فرد مزبور ناچار باشد عملاً هم گفته خود را ثابت کند و نه به دلیل پذیرش قطعنامه از سوی ایران قرار به ادامه جنگ است که او را به جبهه بفرستند و خواستار وفای به عهدش شوند، طبعاً پاسخ مقتضی را برای دچار نشدن به سرنوشت نفر قبلی می‌دهند. به هر حال این‌گونه مدعیات چندان ارزش پاسخ گویی ندارند و با توجه به محتوای خود آنها و همچنین روال پیش گرفته شده … برای دستیابی به اهداف خاص، وضعیت آنها روشن است… در واقع آن گونه که … دربارهٔ این قضیه سخن گفته شده… و با چنان روش‌هایی که به اجرا درآمد قاعدتاً دیگر نمی‌بایست حتی یک‌نفر از زندانیان این سازمان در زندانها باقی بماند.» (رضایی و سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت: ۱۴۹)[42]
احمدی شاهرودی، رئیس وقت دادگاه انقلاب خوزستان در مورد کارهای تربیتی برای زندانیان می‌گوید: «ما در زندانها مخصوصاً برای گروهکی‌ها و منافقین مبلغ داشتیم و حتی برای آنها بحث آزاد می‌گذاشتیم. مواردی بود که حق متهمان اعدام بود ولی ما سعی می‌کردیم که اعدام را تا حد ضرورت کاهش دهیم. از آنها در خواست می‌کردیم که توبه کنید چون پرونده‌ها پس از رسیدگی به دادگاه عالی در قم ارسال می‌شد و پس از تأیید این دادگاه احکام اجرایی می‌شد. نوعاً دادگاه عالی این احکام را تأیید می‌کرد البته تأکید می‌کردند اگر شخصی توبه نکرده باشد حکم اعدام را تأیید می‌کردند لذا ما متهم را می‌خواستیم و سعی می‌کردیم که او به اشتباهاتش پی ببرد و توبه کند. در مقابل نیز بودند منافقینی که اعلام می‌کردند اگر همین الان هم ما را آزاد کنید اسلحه دست می‌گیریم و علیه شما می‌جنگیم.»[43]
پایان اعدام‌ها
بنابر کتاب خاطرات هاشمی رفسنجانی، دو ماه پس از آغاز اعدام‌ها در روز ۵ مهر ۱۳۶۷، روح‌الله خمینی بررسی وضعیت باقی‌مانده زندانیان سیاسی را به مجمع تشخیص مصلحت نظام واگذار نمود با تأکید بر اینکه این رسیدگی مطابق روال معمول و قبل از حوادث اخیر انجام شود. وزارت اطلاعات از این امر استقبال کرد ولی برخی قضات اوین مخالفت کردند و نظر تندتری داشتند.[44]
ادعای شکنجه اعضای مجاهدین
«به این نتیجه رسیدیم که بالآخره بعد [از] سه روز مقاومت، ما را می‌کشند؛ پس، بهتر است [که] صبح، بگوییم ما مسلمان نیستیم تا هر چه زودتر خلاص شویم. صبح که ناصریان (محمد مقیسه) آمد، گفتیم ما مسلمان نیستیم. گفت غلط کردید که نیستید؛ اول [به دلیل نماز نخواندن] حسابی [شلاق] بخورید، بعد بمیرید». (خاطرهٔ یکی از بازماندگان قتل‌عام ۶۷ دربارهٔ شکنجه به دست یکی از حوزویان بازجو)[45]
احمدی شاهرودی، رئیس وقت دادگاه انقلاب خوزستان در مورد ادعای شکنجه اعضای مجاهدین خلق در زندانها می‌گوید: «این بحث که ما شخصی را دستگیر کنیم و برای دریافت اطلاعات او را شکنجه بدنی کنیم به هیچ عنوان صحت ندارد. ما در دادسرا، ابلاغی برای شکنجه نداشتیم. نه در دادسرا و نه در سپاه و نه در اداره اطلاعات. شدیداً مراقبت می‌شد که برخورد فیزیکی با متهمان انجام نشود. گاهی هم ما به مواردی برمی‌خوردیم که خود دستگیرشدگان از منافقین مخصوصاً کسانی که می‌دانستند حکمشان اعدام است در زندان به خودشان لطمه می‌زدند تا نظام را بدنام کنند. موردی بود که به من گزارش شد یک فردی که اتفاقاً محکوم به اعدام هم بود تمام بدن خود را با سیگار سوزانده بود. اول با خودم گفتم شاید یکی دو جا از بدنش را سوزانده باشد ولی وقت که آوردنش و لباسهای او را از تنش درآوردند، دیدم که ده‌ها نقطه از بدنش را با سیگار سوزانده بود. این کار را به طرز فجیعی انجام داده بود و به او گفتم چرا این کار را انجام دادی؟ گفت من می‌دانستم که محکوم به اعدام هستم این کار را انجام دادم تا وقتی که جنازه‌ام را پس از اعدام به خانواده‌ام تحویل دادید از بدن من عکس بگیرند و برای منافقین بفرستند تا آنها هم بگویند که این عکس‌ها سند جنایت جمهوری اسلامی است. بنده پدر و مادر او را خواستم. بر طبق روال کسانی که محکوم به اعدام بودند قبل از اعدام پدر و مادرشان را برای بازگو کردن جرایم مرتکب شده توسط متهم به آنها فرا می‌خواندیم. او گفت من خودم این کار را انجام دادم و نظام از تهمت بری شد.»[43]
علی رازینی از مسؤولان قضایی وقت، در مورد ادعای حسینعلی منتظری مبنی بر شکسته شدن فک ۳۰۰ زندانی در دوره دادستانی لاجوردی می‌گوید: «با تعجب ماندم که در پاسخ به این ادعای بی‌اساس چه بگویم. من به آقای منتظری گفتم کسانی که این حرف‌ها را زدند معنی این حرف را نمی‌دانند، چیست! من به شما توضیح می‌دهم که فک شکستن یعنی چه، کسی که فکش می‌شکند به قدری درد وحشتناکی دارد که یا باید از درد بمیرد یا باید او را درمانش کنی. پس از این اظهارات، گفتم اصلاً ۳۰۰ تا نه، شما اگر توانستید یک‌نفر را اثبات کنید که فکش شکسته شده بنده همه حرف‌هایی که به شما گزارش کرده‌اند را می‌پذیرم.» او می‌گوید: «منشأ این شایعات افراد بی‌صلاحیتی بودند که از طرف مرحوم منتظری برای سرکشی به زندانها انتخاب شده بودند و به دلیل اینکه انسانهای معتقدی نبودند، گزارش‌های خلاف واقعی را به او می‌دادند. در آن جلسه هم پس از اظهارات من، حاج احمد آقا اسامی آن افراد را از مرحوم منتظری خواستند و ایشان گفت نباید آبروی اشخاص را ببریم و بحث را عوض کردند! پس از آن برای هیئت عفو مشخص شد که این‌گونه مسائل صحت ندارد.»[46]
تجاوز جنسی به زنان زندانی
«آیا می‌دانید که جنایاتی در زندانهای جمهوری اسلامی به نام اسلام در حال وقوعند که شبیه آن در رژیم منحوس شاه، هرگز دیده نشد؟! آیا می‌دانید که تعداد زیادی از زندانی‌ها تحت شکنجه توسط بازجویانشان کشته شده‌اند؟! آیا می‌دانید که در زندان [شهر] مشهد، حدود ۲۵ دختر به خاطر آنچه بر آنها رفته بود، مجبور به درآوردن تخمدان یا رحم شدند؟! آیا می‌دانید که در برخی زندانهای جمهوری اسلامی، دختران جوان به زور، مورد تجاوز قرار می‌گیرند!»
گزارشگران ویژه سازمان ملل متحد در گزارش خود دربارهٔ خشونت علیه زنان از تجاوز به دختران باکره جوان زندانی پیش از اعدام بواسطه ازدواج اجباری در دهه ۱۳۶۰ (دهه ۱۹۸۰ میلادی) خبر داد و افزود که حالت‌های دیگری از خشونت جنسی همچنان در ایران ادامه دارد.[48][49][50]
سال ۱۳۹۲ نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها ادعایی را به مخالفان نظام منسوب کرد که «ممنوعیت اعدام دوشیزگان و عقد آنها همه شایعات ساخته و پرداخته منافقین است»[51] و پیرو آن وبگاه پارسینه و ایسنا به نقل از سؤال پرسیده شده از آن نهاد از این شایعه که «امکان اعدام دختران باکره در اسلام وجود ندارد و به این دلیل طی اعدامهای سال ۱۳۶۷ به دختران باکره محکوم به اعدام با عنوان صیغه پیش از اعدام تجاوز شده‌است» خبر دادند.[53] ایسنا به نقل از پارسینه منشأ این موضوع را کتاب خاطرات منتظری مطرح کرد که در آن از جایز نبودن اعدام زنان و دختران مرتد در فتوای فقها گفته شده و اینکه برخی فقها به اعدام نکردن زنان محارب رأی داده‌اند و بر این اساس منتظری با خمینی مشاوره می‌کند و با موافقت وی، دستور لغو اعدام زنان را به نهادهای مربوط ابلاغ می‌کند. اما پس از آن به گفته خود منتظری:
بعد آمدند این طرف و آن طرف این‌طور وانمود کردند که فلانی گفته دخترها را اعدام نکنید اول آنها را صیغه کنید بعد اعدام کنید! در خارج از کشور هم منافقین این را دست گرفته بودند. اصل جریان همین بود که من عرض کردم. ما تلاش داشتیم که زنان و دختران غیر از آنان که مرتکب قتل شده‌اند اعدام نشوند، من در همان زمان هم این دروغ تبلیغاتی مجاهدین خلق را تکذیب کردم.
نقض حقوق کودکان
طبق گفته شاهدان و اسناد به‌دست آمده، طی اعدام دسته‌جمعی زندانیان سیاسی ایران در تابستان ۱۳۶۷، مسئولین اعدام در فرایند نقض حقوق کودکان، در مقابل کودکان زیر ۱۴ سال، اعضای خانواده‌شان را تیرباران و اعدام می‌کردند.[56] کودکان و نوزادان را همراه با خانواده خود، در سلول‌های انفرادی حبس می‌کردند.[57][58] همچنین شواهد و شاهدان نشان می‌دهند که ده‌ها کودک زیر ۱۸ سال که اکثر آنها دختر بودند، اعدام شدند.[56][57][58][59][60][61][62][63][64]
تعداد اعدامیان
تعداد دقیق اعدام‌ها هرگز فاش نشد و بین مراجع مختلف در مورد آنها اختلاف وجود دارد. تعداد قربانیان این واقعه نزد مراجع مختلف متفاوت و بین ۳۰۰۰[10] تا ۴۴۸۴[65] نفر تخمین زده می‌شوند. گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل متحد تعداد زندانیان سیاسی اعدام‌شده را دست‌کم ۱۸۷۹[9] نفر اعلام کرده‌است.
علی اکبر هاشمی رفسنجانی به نقل از آقای علی شوشتری، معاون قضایی و جانشین مسئول سازمان زندانها، تعداد اعدام‌شدگان را حدود ۱۷۰۰ نفر عنوان می‌کند.[66]
لیست کشته شدگان
حسینعلی منتظری در کتاب خاطرات خود، اظهار می‌کند که طبق گزارش‌هایی که به او داده‌اند حدود ۲۸۰۰ یا ۳۸۰۰ نفر را اعدام کرده‌اند.[67]
کامل‌ترین لیست این زمینه لیست سایر عصر نو است که از جمع تمامی لیست‌های یادشده حاصل شده‌است. این لیست که به همت ب. آزاده و ب. آذرکلاه جمع‌آوری شده جمعاً شامل ۴۴۸۱ نفر است.[68]
محل دفن
- بیشتر اعدام‌شدگان چپ‌گرای زندانهای تهران در گورهای دسته‌جمعی در گورستان خاوران به خاک سپرده‌شدند.[69]
۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ در اطلاعیه‌ای برخی از اعضای خانواده‌های اعدام شدگان دهه ۶۰ اعتراض خود را نسبت به حفر قبرهای تازه در گورستان خاوران به عنوان «یکی از بزرگترین گورستان‌های دسته جمعی هزاران زندانی سیاسی اعدام شده در ایران» ابراز داشته و از این اقدام به عنوان تلاش تازه حکومت جمهوری اسلامی برای فراموشی «بقایای جنایاتش در سال‌های دهه ۶۰ و قتل‌عام تابستان ۱۳۶۷» نام برده‌اند.[70][71]
واکنش‌ها
در روز ۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ عفو بین‌الملل از مقامات جمهوری اسلامی خواست تا تخریب محل گورهای جمعی خاوران را متوقف کنند و اجازه دهند تا بهائیان تحت آزار و شکنجه با شرافت دفن شوند.[74]
مسئولان اعدام‌ها
«افتخار می‌کنیم که حکم خدا و رسول را اجرا کردیم».
مصطفی پورمحمدی، از اعضای هیئت چهار نفره اعدام‌ها در ۷ شهریور ۱۳۹۵[75][76] و پس از انتشار نوار صوتی.[77]
در زمان این اعدام‌ها خمینی بالاترین مقام کشور بود و از طرفی بخش عمدهٔ اینها به دستور شخص او (نامه در بالا موجود است) و البته طبق سازوکار مشخصی (محاکمه توسط هیئت سه نفره و صدور رأی بنابر رأی اکثریت که در مورد اعدام توصیه کرده بود، بنا را بر اجماع بگذارند) صورت گرفته بود. حسینعلی منتظری در اینباره نامه‌ای به خمینی نوشت و شخص سید روح‌الله خمینی را مسئول این اعدام‌ها دانست و از او انتقاد کرد.[78][79][80]
از دیگر افراد رده بالای آن زمان که در هنگام قتل‌عام زندانیان دارای مسئولیت‌های مرتبطی بودند می‌توان به این افراد اشاره کرد:[81]
- حسینعلی نیری، حاکم شرع
- مرتضی اشراقی، دادستان تهران[31]
- سید ابراهیم رئیسی، معاون دادستان تهران[82]
- مصطفی پورمحمدی، نمایندهٔ وزارت اطلاعات در کمیسیون مرگ[83]
در فروردین ۹۶ موسوی تبریزی ضمن رد دست داشتن در اعدام‌ها و اعلام اینکه در سال‌های ۶۷ و ۶۸ اصلاً در قوه قضائیه نبوده، گفت «این مسلم است که آقای رئیسی جزو آن دسته افرادی بودند که حکم دربارهٔ زندانی‌های سال ۶۷ به او ابلاغ شده بود. رئیسی بعد از آقای لاجوردی جانشین دادستان انقلاب تهران بود و این موضوع را از خود آقای رئیسی باید بپرسید.»[84]
هیئت مرگ
در منابع گوناگونی، از حسینعلی نیری (حاکم پیشین شرع)، مرتضی اشراقی (دادستان پیشین تهران)، سید ابراهیم رئیسی (معاون پیشین دادستان تهران) و مصطفی پورمحمدی (نمایندهٔ وقت وزارت اطلاعات) به عنوان مسئولان هیئت مرگ یاد شده‌است.[85][86][87][88][89][90][91][92][93][94][95][96][97][98]
اشتباهات دربارهٔ نام مسئولان اعدام‌ها
سید روح‌الله خمینی نام کوچک افراد منصوب را در نامه خود ذکر نکرده‌است و از همین رو اشتباهاتی در بسیاری منابع به وجود آمده‌است. نام حسینعلی نیری در بسیاری منابع خصوصاً در مطالب مجاهدین خلق به اشتباه ایرج نیری ذکر شده‌است.[99] یرواند آبراهامیان، مرتضی اشراقی را رئیس هیئت و آیت‌الله می‌خواند در حالی که او اساساً روحانی نبوده‌است و در نامه خمینی هم، بر خلاف نیری که حجت‌الاسلام خوانده شده، هیچ لقبی ندارد. مسعود انصاری هم، در کتاب خود به نام کشتار، عکسی از شهاب‌الدین اشراقی (داماد خمینی) منتشر و او را مرتضی اشراقی معرفی نموده‌است.[100]
اظهارات مقامات جمهوری اسلامی دربارهٔ اعدام‌ها
«بزرگترین جنایتی که در جمهوری اسلامی شده و در تاریخ، ما را محکوم می‌کند، به دست شما انجام شده و [نام] شما را در آینده، جزو جنایتکاران در تاریخ می‌نویسند!»
حسینعلی منتظری، در آغاز جلسهٔ خصوصی با حسینعلی نیری، مصطفی پورمحمدی، سید ابراهیم رئیسی و مرتضی اشراقی در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۶۷.[101]
سید روح‌الله خمینی در آخرین نامه خود به آقای منتظری در بخشی از نامه چنین می‌نویسد: «مثلاً در همین دفاعیه شما از منافقین تعداد بسیار معدودی که در جنگ مسلحانه علیه اسلام و انقلاب محکوم به اعدام شده بودند را منافقین از دهان و قلم شما به آلاف و الوف رساندند و می‌بینید که چه خدمت ارزنده‌ای به استکبار کرده‌اید.»[102][103]
مجید انصاری رئیس سابق سازمان زندانها، رئیس فراکسیون «اصلاح‌طلب‌ها» در مجلس پنجم و ششم و از گردانندگان مجمع روحانیون مبارز می‌گوید:
«عده‌ای از زندانیان در زندان تشکیلات داشتند که پس از عملیات مرصاد کشف شد؛ لذا اینان که تعداد بسیار کمی بودند پس از عملیات اعدام شدند».[6]
مصطفی پورمحمدی تنها فرد منتسب به حضور در جریان اجرای اعدام هاست که در مورد آن اظهار نظر کرده‌است. او در سال ۱۳۹۲ این امر را تکذیب نمود و گفت: «اینکه من در دهه ۶۰ لیستی از اعدامی‌ها را نزد آیت‌الله منتظری برده‌ام و ایشان مخالفت کرده‌اند قطعاً دروغ است، من در وزارت اطلاعات یک روز پست امنیتی نداشتم… بنابراین درگیر اعدام‌ها نبودم.» با این حال پس از انتشار نوار آیت‌الله منتظری از جلسه‌ای که وی نیز در آن حضور دارد و صحبت می‌کند در اظهار نظر دیگری گفت: «ما افتخار می‌کنیم که دستور خدا را در رابطه با منافقین اجرا کردیم»[104]
علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه، زندانیان اعدامی را افرادی دانست که در تلاش برای پیشروی به خاک ایران یا قتل شخصیت‌های سیاسی بودند، او خاطر نشان کرد:
«در این کشور کسانی که (اقدام به مبارزهٔ مسلحانه می‌کنند) باید کشته شوند و این قانون است… زندانیانی که در این ماه‌های اخیر اعدام شده‌اند مجاهدین خلق بوده‌اند که سعی داشتند به داخل ایران پیشروی کنند. سایر اعدام شدگان نیز به قتل شخصیت‌های سیاسی اعتراف کرده بودند.»[8]
نظر محمدجواد لاریجانی معاون سابق وزیر خارجه، در مصاحبه با کانال ۲ بی‌بی‌سی چنین بود:
خبرنگار: «چند اعدام از این نوع (قتل‌عام پس از آتش‌بس) وجود داشته‌است؟»
لاریجانی: «من دقیقاً نمی‌دانم. فکر نمی‌کنم تعداد زیادی باشد… هزار نفر دو هزار نفر چیز زیادی نیست. ما دو میلیون افغانی و بیش از نیم میلیون عراقی را غذا می‌دهیم.»
خبرنگار: «آیا شما می‌خواهید بگویید که از زمان آتش‌بس هیچ گونه اعدام سیاسی در ایران انجام نگرفته‌است؟»
لاریجانی: «من نمی‌توانم آن را بگویم. چون ما افرادی را در زندان داشتیم که متهم به فعالیت مسلحانه علیه کشور بوده‌اند. آنها در انتظار بوده‌اند و هنوز هم هستند تا به درستی محاکمه شوند و ممکن است که مجازاتشان اعدام باشد.» (۲۴ بهمن ۱۳۶۷)
با این وجود، منتظری، قائم مقام سابق بیت رهبری، ضمن انتقاد از نحوه محاکمات در خاطرات خود چنین نوشت:
«بالاخره این مطالب را من برایشان (نیری- اشراقی- پورمحمدی و رئیسی) خواندم بعد یک نسخه از آن را هم به آنها دادم و شفاهی به آنها گفتم:
الان دهه محرم است، یک مقدار دست نگه دارید»، بعد به آنها گفتم: «اگر امام اصرار دارند شما یک عده از آنها را که در زندان شیطنت می‌کنند و تبلیغ و فعالیت دارند مجدداً با روش صحیح بازجویی کنید و آنها را درست محاکمه کنید و پس از محاکمه اگر محکوم به اعدام شدند اعدام‌شان کنید، در این صورت لااقل کسی نمی‌گوید کسی را که به پنج سال زندان محکوم شده‌است جمهوری اسلامی اعدام کرده‌است».[105]
سید محمد موسوی خوئینی‌ها دادستان وقت کل کشور در تأیید اعدامهای انجام گرفته در کشور اعم از سیاسی و غیرسیاسی گفت:
«ما از بالا رفتن آمار اعدام‌ها واهمه‌ای نداریم.»[106]
سید علی خامنه‌ای ریاست جمهوری وقت با ادعای همکاری افراد دربند با افرادی که اقدام مسلحانه در تجاوز به مرزهای جمهوری اسلامی نمودند، در دیدار با دانشجویان گفت:
«مگر ما مجازات اعدام را لغو کردیم؟ نه! ما در جمهوری اسلامی مجازات اعدام را داریم برای کسانی که مستحق اعدامند… این آدمی که توی زندان، از داخل زندان با حرکات منافقین که حملهٔ مسلحانه کردند به داخل مرزهای جمهوری اسلامی … ارتباط دارد، او را به نظر شما باید برایش نقل و نبات ببرند؟ اگر ارتباطش با آن دستگاه مشخص شده، باید چه کارش کرد؟ او محکوم به اعدام است و اعدامش هم می‌کنیم. با این مسئله شوخی که نمی‌کنیم»[107]
به گفته علی فلاحیان با توجه به اینکه سازمان مجاهدین خلق یک گروه محارب محسوب می‌شده‌اند، حکم قضایی اعضای آن اعدام بوده و این مسئله که برخی از آنها در زندان نگه داشته شده بودند به نوعی تخفیف محسوب می‌شده‌است؛ لذا وی اعدام آنها در سال ۶۷ را بازگشت به حکم اولیه می‌داند.[7]
بازتاب واقعه در بیرون از ایران
ایران تریبونال
در روزهای ۲۵، ۲۶ و ۲۷ اکتبر ۲۰۱۲، کاخ صلح در لاهه میزبان بازماندگان اعدامهای دهه شصت در ایران بود. این کارزار جهانی از سوی یک نهاد مستقل به نام ایران تریبونال تشکیل شده‌است. هدف، تحت پیگرد قرار دادن عاملان کشتار گسترده زندانیان سیاسی در ایران است. شماری از وکیلان و فعالان جهانی حقوق بشر با این نهاد همکاری دارند. پس از نخستین جلسه شنود بازماندگان در لندن در ژوئیه ۲۰۱۲، دومین جلسه شنود در کاخ صلح لاهه در هلند برگزار شد. به گزارش شبکه ایرانیان هلند صدها نفر در جلسات شنود در لاهه شرکت کردند.[108] این تشکیلات در معرفی خود هسته نخست شکل‌گیری‌اش را از اردوی تابستانی تشکیل شده در یکی از جزایر اطراف استکهلم سوئد در اواخر شهریور ۸۶ اعلام کرده‌است که "با حضور جمعی از اعضای خانواده‌های جان سپردگان دهه شصت و زندانیان سیاسی جان به‌دربرده از کشتار زندانیان سیاسی در این دهه، تشکیل شده و این گروه کارزاری را برای رسیدگی به کشتار زندانیان سیاسی در دهه شصت، با یاری و همراهی فعالان عرصه‌های سیاسی و اجتماعی آغاز کردند. دست اندرکاران ایران تریبونال می‌گویند که "همگامان" این گروه در تورنتو و کالیفرنیا"به صورت خودجوش با تشکیل دو شبکه اجتماعی، اقدام به جمع‌آوری کمک مالی مردمی برای برگزاری مرحله دوم دادگاه کردند.[109]
این دادگاه موسوم به دادگاه مردمی به تقاضای عده‌ای از ایرانیان، علیه حکومت جمهوری اسلامی در لاهه تشکیل شده و براساس خبری که از سوی دست‌اندرکاران دادگاه انتشار یافته، قضات دادگاه، در رای مقدماتی خود، در تاریخ ششم آبانماه ۱۳۹۱ خورشیدی، ۲۷ اکتبر ۲۰۱۲ میلادی، حکومت ایران را به جنایت علیه بشریت متهم کرده‌اند.
در اعلامیه‌ای که به همین مناسبت از سوی برگزارکنندگان دادگاه انتشار یافته، گفته می‌شود:
این نخستین بار است که جمهوری اسلامی، در یک دادگاه بی‌طرف و به اتفاق آرای قضات مستقل آن، به جنایت علیه بشریت، محکوم شده‌است.
در این اعلامیه اضافه شده که دادگاه لاهه، از دولت ایران نیز دعوت کرده بود که برای پاسخگویی به اتهام‌های وارده، در جلسه‌های دادرسی حضور یابد ولی جمهوری اسلامی از شرکت در دادگاه خودداری کرد.[110]
گفتگوهای زندان
گروهی از زندانیان سیاسی سابق که با انتشار نشریه، یادِ زندانیان جان باخته را زنده نگه می‌داشتند، در سال ۱۳۸۴ یک گروه از این زندانیان سابق که خاطرات هَم بندان خود را با نام گفتگوهای زندان منتشر می‌کردند با فراخوانی، نخستین سمینار را با نامِ «کشتار زندانیان سیاسی درایران» در شهر کلن آلمان برپا کردند. از آن تاریخ به بعد هر دو سال یک بار این گروه، گردهمایی برگزار می‌کنند. در کنار سمینار برای نخستین بار نمایشگاهی از نام و مشخصات و عکس حدود ۳۰۰۰ تن از اعدام‌شدگان سال ۱۳۶۷ و نمونه‌هایی از نامه‌های اعدام‌شدگان و کارهای دستی شان به نمایش گذاشته شد. این گروه از زندانیان سیاسی سابق دریافت هرگونه کمک از نهادهای حقوق بشری یا دیگر سازمان‌های بین‌المللی را رد می‌کنند و هزینه‌های برگزاری گردهمایی‌ها و نشریه و کتاب را تنها از کمک‌های اعضا تأمین می‌کنند.[109]
بنیاد عبدالرحمان
بنیاد عبدالرحمان برومند در تارنمایی رسمیِ خود، بنیاد را نهادی برای پیشبرد حقوق بشر و دموکراسی (مردم سالاری) در ایران معرفی می‌کند که «غیرانتفاعی و غیردولتی می‌باشد و به یاد دکتر عبدالرحمان برومند، وکیل دادگستری پایه‌گذاری شده‌است.» این بنیاد در مورد امور مالی فعالیت‌های خود می‌نویسد که از حمایت مالی افراد و سازمان‌های خیریهٔ متعددی برخوردار است. ۴۵درصد بودجهٔ سالیانهٔ بنیاد برومند از سازمان‌های خیریهٔ خصوصی آمریکایی، ۴۵ درصد آن از سازمان‌های خیریهٔ خصوصی اروپایی، و ۹درصد بودجه‌اش از بنیاد ملّی برای دموکراسی (ند) تأمین می‌شود. ند سازمانی است غیردولتی و غیرانتفاعی، که بودجه‌اش از طرف کنگره ایالات متحدهٔ آمریکا تأمین می‌شود اما از دولت مستقل است و تحت نظارت هیئت مدیره‌ای مستقل و غیر حکومتی اداره می‌شود.[109]
عدالت برای ایران
این سازمان پس از انتخابات بحث‌برانگیز سال ۱۳۸۸ ایران آغاز به کار کرد؛ و فعالیتشان را "ثبت و مستندسازی موارد نقض حقوق بشر با رعایت استانداردهای حقوقی بین‌المللی از سویی و تلاش برای پاسخگو کردن ناقضان حقوق بشر در عرصه بین‌المللی " عنوان می‌کند. این سازمان از دو پروژه نام می‌برد که هم‌زمان در دست دارد پروژه "جنایت بی‌عقوبت" با هدف مستندسازی موارد شکنجه جنسی علیه زندانیان سیاسی زن پس از انقلاب ۵۷ و دومین پروژه که در دست دارند "پرونده‌سازی برای ناقضان حقوق بشر" است. در تارنمای این تشکل از کمک‌های شبکه زنان تحت قوانین مسلمانی (WLUML)، بنیاد هیوس و نیز مبتکران و مجریان جایزه لاله مدافعان حقوق بشر هلند قدردانی شده‌است.[109]
سالگرد
روز جمعه ۷ شهریور ۱۳۹۹ تعدادی از خانواده‌های اعدام‌شدگان قتل‌عام ۶۷ در گورستان خاوران در سی و دومین سالگرد اعدامهای سیاسی ۶۷ در حالی که هنوز محل دقیق دفن آنها مشخص نیست، گرد هم آمدند تا این روز را گرامی دارند که بعد از ساعاتی توسط نیروهای امنیتی و انتظامی متفرق شدند.[111]
واکنش‌های بین‌المللی
- در روز دوشنبه ۸ مرداد ۱۳۹۸ بعد از اظهارات مصطفی پورمحمدی، مشاور رئیس قوه قضائیه و وزیر سابق دادگستری ایران در دفاع از اعدامهای گسترده سال ۶۷، سازمان عفو بین‌الملل بیانیه‌ای منتشر کرد که در آن آمده‌است: «این اظهارات بار دیگر به شکل برجسته نشان می‌دهد که مقام‌های ارشد درگیر در آن کشتارها خود را مصون از محاکمه و مجازات می‌بینند.» همچنین در این بیانیه عفو بین‌الملل، اظهارات پورمحمدی در دفاع از اعدامهای دسته‌جمعی زندانیان سیاسی و گسترده را، گویای مصونیت آمران این کشتار دانست و خواستار اجرای عدالت در مورد آنها شد.[112][113]
- روز چهارشنبه ۱۹ آذر ۱۳۹۹ عفو بین‌الملل با منتشر کردن بیانیه‌ای از طرف گروهی از کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل به حکومت جمهوری اسلامی هشدار داد که «تخلفات حقوق بشری پیشین و ادامه‌دار این کشور در مورد پرونده کشتار زندانیان در تابستان ۱۳۶۷ می‌تواند جنایت علیه بشریت محسوب شود و اگر این تخلفات ادامه یابد، تقاضای تحقیقات بین‌المللی خواهند کرد.»[114][115][116]
- روز دوشنبه ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ بیش از ۱۵۰ مقام سابق سازمان ملل و کارشناسان مشهور حقوق بشر و حقوق بین‌الملل و ۲۴ سازمان غیردولتی بین‌المللی، نامه سرگشاده‌ای به میشل باشله، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل، ارسال کرده و خواستار تشکیل کمیسیون تحقیق بین‌المللی در مورد کشتار هزاران زندانی عقیدتی-سیاسی در ایران در تابستان ۱۳۶۷ شدند. امضاکنندگان این نامه سرگشاده شامل مری رابینسون، رئیس‌جمهور سابق ایرلند و کمیسر عالی سابق سازمان ملل، یکی از معاونان دبیرکل سابق سازمان ملل، ۲۸ گزارشگر ویژه پیشین سازمان ملل در زمینه حقوق بشر و روسای کمیسیون‌های تحقیقاتی قبلی سازمان ملل در مورد نقض حقوق بشر در اریتره و کره شمالی و ۲۴ سازمان غیردولتی بین‌المللی از جمله نهاد «عدالت برای قربانیان کشتار ۱۳۶۷» (JVMI)، مرکز بین‌المللی عدالت انتقالی (ICTJ)، سازمان جهانی علیه شکنجه (OMCT) و مرکز حقوق بشر رائول والنبرگ می‌باشند.[18][19][20]
بازداشت حمید نوری
در آبان ۱۳۹۸ یکی از دادیاران سابق قوهٔ قضاییه در زمان اعدامهای سال ۶۷ در کشور سوئد بازداشت شد. در اسناد و مدارک موجود از حمید نوری (با نام مستعار حمید عباسی) به عنوان یکی از اعضای هیئت اعدام در گوهردشت کرج یاد شده‌است.[117] ایرج مصداقی و کاوه موسوی (حقوقدان) پیگیر بازداشت نوری در خارج از ایران بوده‌اند. موسوی اعلام کرد که نوری به جنایت جنگی، جنایت علیه بشریت، شکنجه و مشارکت در جرم مستمر (با استناد به بازنگرداندن جنازه‌های قربانیان) متهم است.[118] در ۲۲ آبان ۹۸ دادگاهی در سوئد حکم به بازداشت ۱ ماههٔ حمید نوری داد تا شاکیان پرونده بتوانند در این زمان مدارک کامل برای محکوم کردن او ارائه کنند.[119]
فیلم مستند
دربارهٔ واقعه کشتار زندانیان سیاسی در دهه ۶۰ فیلم‌های مستند فراوانی ساخته شده و همچنین نمایشنامه‌های مختلفی به روی صحنه رفته‌است.
سرگذشتهای ناتمام
این فیلم مستند، روایت خانواده‌های اعدامیان تابستان ۶۷ است که توسط بنیاد برومند ساخته شده‌است.[120]
رؤیای آزادی
در سال ۲۰۱۳ تلویزیون فارسی‌زبان من و تو در بیست و پنجمین سالگرد کشتار زندانیان سیاسی سال ۶۷ مستند رؤیای آزادی را پخش کرد که روایت زنانی است که دههٔ ۶۰ را به عنوان زندانیان سیاسی سپری کرده‌اند. این مستند برای اولین بار با مصاحبه با این زنان زندانی از شرایط و اتفاقات آن دوران پرده برداشت.
آنها در این مدت بسیاری از هم بندان خود را از دست می‌دهند. برخی از آنان خودکشی می‌کنند، برخی زیر شکنجه‌های جسمی و روحی طاقت‌فرسا جان می‌بازند، تعدادی دیگر مجنون شده و بسیاری دیگر از آنها اعدام می‌شوند. این فیلم از زبان این زنان نشان می‌دهد چگونه شکنجه گران جمهوری اسلامی با زیر پا گذاشتن عواطف و احساسات انسانی و همچنین نابود کردن روح و روان زندانیان سیاسی و تفتیش عقاید از آنها، تلاش می‌کنند تا آنها در رویه فکری خود وادار به تجدید نظر شوند.[121]
آنها که گفتند نه
در سال ۲۰۱۴ نیما سروستانی، فیلمساز ایرانی مقیم سوئد فیلمی با عنوان آنها که گفتند نه، دربارهٔ کشتارهای سال ۶۷ ساخت. ایرج مصداقی یکی از شخصیت‌های فیلم است. او یکی از جان به در بُردگان کشتارهاست که اکنون به عنوان پناهنده سیاسی در سوئد زندگی می‌کند. او که هنوز درگیر آثار شکنجه‌های دوران زندان است، زندگی خود را وقف آگاهی‌رسانی جهانی دربارهٔ وضعیت حقوق بشر در ایران کرده‌است.
فریده آرمان دیگر شخصیتِ حاضر در فیلم است که تصویر وی در حالی که عکس دو همسرِ اعدامی و ترور شده‌اش را در دست دارد، پوستر اصلی فیلم است. همسرِ اول فریده آرمان، مهدی میرشاهزاده، زمستان ۱۳۶۲ در زندان اوین اعدام، و همسر دومش غلام کشاورز از چهره‌های اصلی رهبری دهه ۱۳۶۰ حزب کمونیست ایران، در حالیکه برای ملاقات اعضای خانواده‌اش در قبرس به‌سر می‌برد، در خیابان ترور شد.[122] فریده آرمان مقیم سوئد و از اعضای رهبری حزب کمونیست کارگری ایران است.[123]
این فیلمِ مستند در جشنواره آمستردام شرکت کرد و از میان صدها فیلم جزو ۱۵ فیلمِ برتر مرحله نیمه نهایی جشنواره قرار گرفت. آنها که گفتند نه، دربارهٔ دهه ۶۰ و کشتار زندانیان سیاسی است.[124]
جستارهای وابسته
منابع
- «دفاع مجلس خبرگان رهبری از اعدامهای سال ۶۷». رادیو فردا. ۷ شهریور ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۰ خرداد ۱۴۰۰.
- .World Combined Sources (11 September 2004). "Iranian party demands end to repression". People's Weekly World. Archived from the original on 24 September 2005. Retrieved 10 June 2021.
- Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999, 209-228
- فهرست ۱۴۳۲ نفر از قربانیان کشتار سال ١٣۶٧ در زندانهای جمهوری اسلامی (جنایت مقدس)
- گورستان خاوران؛ مدفن بی‌نام و نشان اعدامیان، بی‌بی‌سی فارسی
- کیهان ۲۸ اردیبهشت ۶۸
- «ناگفته‌های خواندنی حجت‌الاسلام علی فلاحیان دربارهٔ اعدامهای ۶۷». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۹.
- روزنامه فرانسوی لوپوئن ۱۷ بهمن ۶۷
- انتشار فایل اظهارات آیت‌الله منتظری درباره اعدامهای تابستان ۶۷ در دیدار با مسئولان قضایی، رادیو فردا
- پس‌لرزه‌های انتشار فایل صوتی آیت‌الله منتظری، رادیو فردا
- صد فعال و دانشگاهی خواستار شناسایی اعدامهای ۶۷ به عنوان جنایت علیه بشریت شدند، بی‌بی‌سی فارسی
- احمد خاتمی: امام خمینی با اعدامهای ۶۷ خدمت بزرگی به ملت کرد، دویچه وله
- «۳۰ سالگی اعدامهای تابستان ۶۷؛ سکوت حاکمان، چشم انتظاری بازماندگان». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
- آبراهامیان، اعتراف شکنجه شدگان، مترجم رضا شریفها، نشر باران، 1382، سوئد، ص 329-30.
- آبراهامیان، اعتراف شکنجه شدگان، مترجم رضا شریفها، نشر باران، 1382، سوئد، ص 336-7.
- اعدامهای ۶۷؛ یک فایل صوتی، چندین صدا و یک نام ماندگار، دویچه وله
- «روایتی منتشر نشده از جلسه دی ۶۷ آیت‌الله منتظری با 'هیات مرگ'». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
- بیش از ۱۵۰ مقام سابق سازمان ملل و کارشناسان حقوق بشر خواستار تحقیق در مورد کشتار سال ۱۳۶۷ در ایران شدند
- درخواست از سازمان ملل برای تشکیل کمیته تحقیق اعدامهای سال ۶۷
- ده‌ها مقام سابق سازمان ملل خواستار تشکیل کمیسیون تحقیق در مورد کشتار ۶۷ در ایران شدند
- «تابستان ۶۷ و کشتار از پیش سازماندهی‌شده». radiofarda.
- «اعدام زندانیان چپ‌گرا در سال ۶۷ چگونه آغاز و انجام شد؟». radiofarda.
- بی‌بی‌سی
- «نامه سرگشاده». mesdaghi.
- «تصویر نامه اسکن شده منسوب به روح‌الله خمینی در ارتباط با اعدام منافقین سرموضع در زندانها». جلد اول کتاب خاطرات منتظری حسینعلی منتظری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۲. نشانی جدید : صفحه ۶۲۶
- «تصویر اسکن‌شده نامه استفسار و پاسخ روح‌الله خمینی روی وبگاه آیت‌الله منتظری». جلد اول کتاب خاطرات حسینعلی منتظری. ص. ۶۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۰۸. نشانی جدید : صفحه ۶۲۷
- رضایی و سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت:۱۴۲
- (محسن رضایی و عباس سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت، صفحه 147)
- .متن نامه خمینی در ارتباط با اعدام منافقین سرموضع در زندانها (خاطرات آیت‌الله منتظری صفحه ۶۲۴ بایگانی‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine در (سایت آیت‌الله العظمی منتظری)
- .ذیل متن نامه خمینی در ارتباط با اعدام منافقین سرموضع در زندانها (خاطرات آیت‌الله منتظری صفحه ۶۲۵ بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine در (سایت آیت‌الله العظمی منتظری)
- .اسکن ذیل متن نامه خمینی در ارتباط با اعدام منافقین سرموضع در زندانها (خاطرات آیت‌الله منتظری صفحه ۶۲۷ بایگانی‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۲ توسط Archive.today در (سایت آیت‌الله العظمی منتظری)
- «خاطرات آیت‌الله منتظری». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۰.
- «کپی نامه در خاطرات آیت‌الله منتظری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۰۸.
- در ضرورت تعیین تکلیف با آیت‌الله خمینی، بی‌بی‌سی فارسی
- متن کامل خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری به‌همراه پیوست‌ها صفحه ۵۲۰ چاپ اتحاد ناشران ایرانی در اروپا
- صحیفه نور
- رجا نیوز
- بی‌بی‌سی
- ، مجموعه سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت‌الله خمینی. صحیفه نور. صص. جلد ۲۱ - صفحه ۱۰۲.
- اعترافات شکنجه شدگان- یرواند ابراهامیان- سوئد- نشر باران-2003- ص 327 تا ص 357
- آبراهامیان، اعتراف شکنجه شدگان، مترجم رضا شریفها، نشر باران، 1382، سوئد، 329 و 331.
- (رضایی و سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت: ۱۴۹)
- «احمدی شاهرودی: منافقین گفتند آزاد شویم دست به اسلحه می‌بریم/ رد ادعای آیت‌الله منتظری در نوار حاشیه‌ساز/ از حکم ۶۷ امام دفاع می‌کنم». تسنیم.
- http://www.bbc.com/persian/iran/2011/06/110629_l13_hashemi_memoirs_ganji
- «روزی که هیئت مرگ را دیدیم». دویچه وله فارسی آلمان.
- «اعدام تروریست‌های منافق در سال ۶۷ عادلانه و قانونی بود/ ماجرای فریب منتظری دربارهٔ "شکستن فک ۳۰۰ نفر"». تسنیم.
- «موضع‌گیری مقامات وقت دربارهٔ اعدامهای دهه ۶۰». بی‌بی‌سی. ۲۱ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۵ فروردین ۱۳۹۹.
- «Pathways to, conditions and consequences of incarceration for women» (PDF). United Nations. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳۱ اوت ۲۰۱۳.
- «Pathways to, conditions and consequences of incarceration for women, Report of the Special Rapporteur on violence against women, its causes and consequences». United Nations.
A recent study uncovered cases of rape of female political prisoners in the Islamic Republic of Iran throughout the 1980s, including the rape of young virgin girls before execution, forced marriages and other forms of sexual violence, some of which continues today.
- «Pathways to, conditions and consequences of incarceration for women: note / by the Secretary-General». سازمان ملل متحد. ۲۰۱۳-۰۸-۳۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۷.
- «اعدام منافقین -اعدامهای سال 67». معاونت آموزشی و پژوهشی استادان و دروس معارف اسلامی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۶.
- «آیا ازدواج اجباری دختران باکره برای اعدام صحت دارد؟». پارسینه. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲ مه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۹.
- تاکید بر پرهیز از اعدام زنان و دختران محارب. وبگاه آیت‌الله حسینعلی منتظری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶.
- «فصل دهم». کتاب خاطرات آیت‌الله منتظری. اتحادیه ناشران ایرانی در اروپا، نشر باران، نشر خاوران و نشر نیما. چاپ دوم ۱۳۷۹. شابک ۳۴۵–۳۴۴ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). تاریخ وارد شده در|سال=را بررسی کنید (کمک) - «قتل‌عام 1988 و سازمان عفو بین‌الملل». (English) radio farda.
- ««اسرار به خون آغشته؛ کشتار ۶۷ جنایت ادامه‌دار علیه بشریت»». رادیوفردا. دریافت‌شده در ۱۳ آذر ۱۳۹۷.
- «چرا تابستان ۶۷ تاریخی سپری شده نیست». دویچه‌وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۴ اوت ۲۰۱۸.
- «کشتار ۶۷ و مقام‌های ارشد نظام جمهوری اسلامی». ایران‌اینترنشنال. دریافت‌شده در پنجشنبه ۸ شهریور ۱۳۹۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=را بررسی کنید (کمک) - «قتل‌عام چند کودک زیر ۱۵ سال به چه جرمی؟». خبرگزاری نیویورک تایمز. پارامتر
|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - «کشتار ۶۷ و شکنجه کودکان». خبرگزاری رویترز. پارامتر
|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - «کشتار تابستان ۶۷ و افکار عمومی آلمان». دویچه‌وله فارسی. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۱۸.
- «کشتار ۶۷؛ از زبان آنهایی که کمتر گفته‌اند». دویچه‌وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۹ اوت ۲۰۱۸.
- «گفته‌های روح‌الله حسینیان دربارهٔ اعدام‌ها ۶۷ در بوته نقد». رادیوفردا. دریافت‌شده در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- http://asre-nou.net/1381/bahman/13/koshtare67.pdf
- علی اکبر هاشمی رفسنجانی، «پایان دفاع، آغاز بازسازی» (1367)، نشر معارف انقلاب اسلامی، خاطرات روز ۱٨ مرداد ۱۳۶۷
- https://web.archive.org/web/20150429010222/http://www.amontazeri.com/farsi/khaterat/html/0574.htm
- اسامی قربانیان کشتار زندانیان سیاسی در سال ۶۷ در وبگاه عصر نو
- بیداران
- خانواده‌های اعدام شدگان دهه ۶۰: اقدامات حکومت ایران در خاوران تلاش برای فراموشی بقایای جنایات است
- نامه اعتراضی خانواده‌های اعدامیان دهه شصت به مقامات جمهوری اسلامی
- «تخریب کامل گورهای جمعی اهواز توسط شهرداری»، رادیو فردا
- گورهای جمعی اهواز توسط شهرداری به‌طور کامل تخریب شدند، دویچه وله
- Iran: Stop destruction of mass grave site and allow dignified burials of persecuted Baha’is
- پورمحمدی درباره اعدامهای ۶۷: افتخار می‌کنیم حکم خدا را اجرا کردیم، بی‌بی‌سی فارسی
- اظهار نظر صریح پورمحمدی در مورد اعدامهای ۶۷: به اجرای حکم خدا افتخار می‌کنم، رادیو فردا
- چرا کاندیداتوری رئیسی اتفاق خجسته‌ای است؟، بی‌بی‌سی فارسی
- نامه به حضرت امام در اعتراض به اعدام محکومین در زندانها، (خاطرات منتظری صفحه 629) بایگانی‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine در سایت آیت‌الله العظمی منتظری
- BBC Persian
- BBCPersian.com
- «تعقیب قضایی و فهرست عاملان کشتار زندانیان سیاسی در دهه ۶۰». irantribunal.
- مخاطبان هشدارهای منتظری کجا هستند؟، بی‌بی‌سی فارسی
- «میهن». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ فوریه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۰.
- «www.ensafnews.com/57554/حکم‌های-۶۷-به-رییسی-ابلاغ-شده-بود».
- «اعضای هیئت مرگ در سال ۶٠و۶٧ چه کسانی بودند؟». tribunezamaneh.
- «انتخابات ۱۴۰۰؛ برخی نهادهای زیرنظر قوه قضائیه، خبرنگاران را برای انتقاد احتمالی از ابراهیم رئیسی، تهدید کرده‌اند». voanews.
- «رئیسی؛ از هیئت مرگ تا سودای رهبری». radiofarda.
- «خانواده‌های اعدام‌شدگان سال ۶۷ خواستار روشن‌شدن تمامی حقیقت شدند». independentpersian.
- «از بایگانی زمانه: دربارهٔ ابراهیم رئیسی، عضو هیئت مرگ، که دوباره می‌کوشد رئیس‌جمهوری شود». radiozamaneh.
- «ابراهیم رییسی، از اعضای "هیئت مرگ" رئیس قوه قضاییه شد». هرانا.
- «آینده رهبری ابراهیم رئیسی، عضو کمیته «هیئت مرگ» در جمهوری اسلامی». iranglobal.
- «جلسه حسینعلی منتظری با هیئت مرگ؛ کسی را که به کمتر از اعدام محکوم کرده‌اید به چه ملاک اعدام می‌کنید؟». negaam.
- «کشتار ۶۷؛ «هیئت مرگ» چه هیئتی داشت؟». بی‌بی‌سی فارسی.
- «اعضای هیئت مرگ در سال ۱۳۶۰ و ۱۳۶۷ چه کسانی بودند؟». zagrospost.
- «روزی که هیئت مرگ را دیدیم». دویچه وله فارسی آلمان.
- «کشتار ۶۷ و سایه سی ساله‌اش بر مخالفان حکومت». bbc.
- «احتمال ریاست عضو «هیئت مرگ» اعدامهای ۶۷ بر دستگاه قضایی جمهوری اسلامی، قوت گرفت». voanews.
- «تابستان ۶۷؛ پی‌جویی حقیقت (پرونده ویژه قتل‌عام زندانیان سیاسی در ایران)». radiozamaneh.
- «تصحیح یک اشتباه بزرگ و پوزش از روح بزرگ قتل‌عام شدگان تابستان ۶۷- کانون خاوران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۰.
- «کانون خاوران». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۰.
- «مخاطبان هشدارهای منتظری کجا هستند؟». bbc.
- (جلد 21 صحیفه نور - صفحه 330)
- «مرکز اسناد انقلاب اسلامی - جناب آقای منتظری!». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۰۹.
- بی‌بی‌سی
- متن کامل خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری به همراه پیوست‌ها صفحه ۳۴۷ چاپ اتحاد ناشران ایرانی در اروپا
- ۲۰ دیماه ۱۳۶۷
- رادیو سراسری ۱۵ آذر و روزنامه رسالت ۱۶ آذر
- «Court Hearing in The Hague for 1980s Massacre in Persia».
- لیست تعداد اعدام‌شدگان دهه ۶۰ و سال ۶۷ به تفکیک شهرهای ایران بی‌بی‌سی فارسی
- [www.radiofarda.com/articleprintview/24752903.html «جمهوری اسلامی در دادگاه مردمی لاهه، به جنایت علیه بشریت محکوم شد»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - سی و دومین سالگرد قربانیان اعدامهای ۶۷ در خاوران برگزار شد
- «بیانیه عفو بین‌الملل دربارهٔ اظهارات مصطفی پورمحمدی؛ عوامل کشتار ۶۷ خود را مصون از مجازات می‌دانند». صدای آمریکا. ۱۱ مرداد ۱۳۹۸.
- «عفو بین‌الملل: سخنان پورمحمدی گویای مصونیت مسئولان اعدامهای ۶۷ است». رادیو فردا. ۱۱ مرداد ۱۳۹۸.
- عفو بین‌الملل: نامه سازمان ملل به ایران درباره اعدامهای ۶۷ یک نقطه عطف است
- عفو بین‌الملل: نامه سازمان ملل به ایران درباره کشتار ۶۷ یک دستاورد است
- کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل متحد درباره پرونده کشتار ۶۷ به ایران هشدار دادند
- «دادیار سابق قوه قضاییه در ارتباط با اعدامهای ۶۷ در سوئد دستگیر شد». radiofarda.com. رادیو فردا. ۲۲ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۲ آبان ۱۳۹۸.
- «حمید نوری از متهمان اعدامهای ۱۳۶۷ در دادگاهی در سوئد حاضر شد». iranintl.com. ایران اینترنشنال. ۲۲ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۲ آبان ۱۳۹۸.
- «بازداشت یک شهروند ایرانی در سوئد به ظن دست داشتن در کشتار ۶۷». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. ۲۲ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۲ آبان ۱۳۹۸.
- مستند سینمایی سرگذشتهای ناتمام
- مستند تلویزیونی رؤیای آزادی
- http://www.azadi-b.com/arshiw/?p=9793
- نمایش فیلمی درباره کشتارهای 67 در آمستردام (تارنمای "شبکه ایرانیان هلند")
- فیلم مستندی درباره "آنها که گفتند نه"
- همنشین بهار: یکبار دیگر قتل‌عام سال ۶۷، هرچه را که از آن چشم بپوشیم حمایت کرده‌ایم
- پروژه قتل‌عام در تابستان ۶۷، حسن پویا
- کشتار تابستان ۱۳۶۷، یرواند آبراهامیان
- «پایان دفاع، آغاز بازسازی» (۱۳۶۷)، علی اکبر هاشمی رفسنجانی
- کشتار تابستان ۶۷، مصاحبهٔ تلویزیون کانال جدید با بابک یزدی
- کتاب زندان، به ویراستاری ناصر مهاجر
- خاطرات آیت‌الله منتظری، اتحاد ناشرین ایرانی در اروپا
- فصل طناب‌کشی، حسن پویا
- کابوس وحشت، سازمان راه کارگر
- اعدامهای جمعی به روایت شاهد عینی، راه توده
- رضایی، مسعود و عباس سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت، تهران:دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران، ۱۳۸۱
پیوند به بیرون
- نمایشگاه شرح چهار دهه نقض حقوق بشر در ایران
- ویدیوی مصاحبه آیت‌الله منتظری با رادیو زمانه
- سکوت روشنفکران داخل کشور در برابر کشتار ۶۷ مقاله تحلیلی از فرج سرکوهی (وبگاه گذار)
- آیت‌الله منتظری نقش پورمحمدی در اعدامهای سال ۶۷ را تأیید کرد
- راه توده در مورد اعدامهای زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷
- گزارش سازمان عفو بین‌الملل در مورد اعدامهای زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷
- خاطرات آیت‌الله منتظری: قتل‌عام زندانیان سیاسی در شهریور ۱۳۶۷ بدستور شخص خمینی
- خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی و حذف روایت کشتار ۶۷ نوشته اکبر گنجی
- کتاب «فتوای مرگبار» تألیف «مرکز اسناد حقوق بشر ایران» درباره کشتار ۱۳۶۷
- لیست تعداد اعدام‌شدگان دهه ۶۰ و سال ۶۷ به تفکیک شهرهای ایران
- صفحه ویژه بی‌بی‌سی فارسی: اعدامهای دهه ۶۰ در ایران
- موضع‌گیری مقامات وقت درباره اعدامهای دهه ۶۰
- «عدالت انقلابی - مستند». بی‌بی‌سی فارسی.
- فایل صوتی آیت‌الله منتظری در مورد اعدامهای سال ۱۳۶۷
نماینده مجلس خبرگان رهبری (اکنون–۱۳۸۵) • رئیس قوه قضائیه (اکنون–۱۳۹۷) | ||
| دوران زندگی | اعدامهای تابستان ۱۳۶۷ • مجلهٔ فاراد • تولیت آستان قدس رضوی • تاریخچه انتخاباتی • انتخابات مجلس خبرگان رهبری ۱۳۸۵ • انتخابات مجلس خبرگان رهبری ۱۳۹۴ • انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۹۶ (در انتخابات؛ حامیان) • انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ (در انتخابات؛ حامیان) |  |
| احزاب سیاسی | جامعه روحانیت مبارز (اکنون–۱۳۷۶) • حزب جمهوری اسلامی (۱۳۶۶–۱۳۵۸) | |
| کتاب‌شناسی | ارث بی‌وارث • تعارض اصل و ظاهر در فقه و قانون • قواعد فقه: بخش اقتصادی • قواعد فقه: بخش عبادی • قواعد فقه: بخش قضایی • تقریرات وقف | |
| خانواده | جمیله علم‌الهدی (همسر؛ دختر سید احمد علم‌الهدی) | |
