مصادره اموال و دارایی‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران

مصادره اموال و دارایی‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران به یک مجموعه اقدامات قانونی گفته می‌شود که پس از انقلاب ۱۳۵۷[1] به فرمان سید روح‌الله خمینی یا به دستور دادگاه انقلاب صورت گرفت و موجب مصادره گستردهٔ اموال و دارایی‌های بسیاری از وابستگان به حکومت پهلوی، برخی کارمندان عالی‌رتبه دولتی و نظامی، کارآفرینان، سرمایه‌داران و تجار، اقلیت‌های دینی، افرادی که پس از انقلاب به خارج از کشور رفته بودند، و هنرمندان سرشناس و پردرآمد به دست دادگاه انقلاب شد. نهادی نو نیز به نام بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی برای امور مربوط به مصادره ایجاد شد. در میان اموال و دارایی‌های مصادره شده، نام بزرگترین کارآفرینان چندین دهه قبل از انقلاب، از جمله برادران خیامی، محمدتقی برخوردار، اصغر قندچی، محمدرحیم متقی ایروانی، محسن آزمایش، حبیب‌الله القانیان، جعفر اخوان، حسین خداداد، حبیب‌الله ثابت، برادران لاجوردی، خانواده رضایی، خاندان خسروشاهی، برادران ارجمند و محمدتقی توکلی دیده می‌شود.[2][3][4][5] برخی از کارآفرینان و سرمایه‌داران مجبور به تَرک کشور شدند، و برخی نیز همچون حبیب‌الله القانیان به جوخهٔ دار سپرده شدند.[6][3][7]

در طی این مصادره‌ها، به ویژه با تصویب «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران»، بخش مهمی از اقتصاد خصوصی ایران شامل اموال، کارخانجات و صنایع بزرگ مربوط به ۵۳ صاحب سرمایه و صنعت مصادره شد و اقتصاد ایران وارد مرحله جدیدی به نام «دولتی‌سازی» شد.[2][8][3] پی‌آمد این مصادره‌ها، از یک‌سو، فرار بسیاری از کارآفرینان، سرمایه‌داران و تجار ایرانی به خارج کشور بود، و از سوی دیگر، شکل‌گیری نهادِ بنیاد مستضعفان بر پایه املاک مصادره‌ای به عنوان یکی از مهم‌ترین و پردرآمدترین نهادهای اقتصادی ایران بود. در سال ۱۳۹۸ درآمد این بنیاد ۳۶ هزار میلیارد تومان بوده‌است.[9][7] در سال‌های بعد، بخش‌هایی از اموال مصادره شده نیز به بنیاد شهید و ستاد اجرایی فرمان امام رسیده‌است.[10][11][12] مصادره‌ها اگر چه به دست دادگاه انقلاب انجام می‌شد، اما در جامعه نیز مورد حمایت و دارای نظریه‌پردازانی در میان گروه‌ها و روشنفکران به‌ویژه مارکسیستی و سوسیالیستی تحت عناوین «عدالت‌خواه» بود که نگاه منفی به سرمایه‌داران و کارآفرینان داشتند و به دنبال سلب مدیریت خصوصی بودند.[13][14]

سرنوشت و علت مصادره‌های صورت گرفته یکی از موضوعات مورد بحث در سال‌های اخیر بوده‌است. گزارش‌های منتشرشده پس از فروکشیدن جو اوایل انقلاب، نشان می‌دهند که بسیاری از صاحبان کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی مصادره‌شده، هیچ «روابط غیرقانونی با رژیم گذشته» نداشته‌اند و به اشتباه اموال آنها مصادره شده‌است. پیش از مصادره، اگرچه انقلابیون عدالت‌خواه تصور می‌کردند که صنعت و تولید عبارت است از «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر»، اما پس از مصادره با وجود داشتن این موارد، بسیاری از صنایع مهم ایران به سرعت رو به ورشکستگی نهاده و از بین رفتند و نقش «مدیریتی» که بتواند «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر» را گردآوری و مدیریت کند، مشخص شد. تجربه مصادره اموال سرمایه‌داران در ایران، در برخی دیگر از کشورهای مشابه در طول سده گذشته توسط گروه‌های چپ‌گرا تکرار شده بود.[8][15][14]

در حال حاضر، مصادره اموال که جزئی از قانون مجازات اسلامی است به ستاد اجرایی فرمان امام می‌رسد. مصادره اموال و دارایی‌ها توسط این ستاد تا اکنون در مورد برخی از زندانیان سیاسی و عقیدتی ادامه داشته‌است.[16][5][17] به علاوه، روح‌الله خمینی به ستاد اجرایی فرمان امام اختیار تام برای مصادره یا فروش کلیهٔ وجوه و اموال مجهول المالک بلاصاحب و ارث بلا وارث داده‌است.[12]

گفته شده‌است که در سالهای دهه ۷۰ برخی از اموال مصادره شده بازگشت داده شد.[18]

زمینه تاریخی و صدور فرمان مصادره

قبل از انقلاب، به ویژه در دهه‌های چهل و پنجاه، با نفوذ ایدئولوژی‌های چپ و غرب‌ستیزانه از سمت شوروی، روشنفکران چپ ایرانی در یک دوقطبی شرقی و غربی، مسیر صنعتی شدن ایران را بخشی نقشهٔ امپریالیسم غربی برای وابسته‌سازی مردم شرق می‌دیدند. از این رو، آنها مبارزه با سرمایه‌داری در ایران را مبارزه با غرب می‌دانستند.[13][8][19] یک گروه از آنها، یعنی سازمان فدائیان خلق، در سال ۱۳۵۳ نیز توانست یکی از مهم‌ترین سرمایه‌داران و کارآفرینان ایرانی، یعنی محمدصادق فاتح یزدی را ترور کنند.[20] تلویزیون ایران نیز گاهی با پخش برنامه‌های غرب‌ستیزانه از افرادی همچون نراقی و فردید نیز به این برداشت‌ها دامن می‌زد.[21][22][23] در دولت هویدا نیز گاهی رفتارهایی منفی با سرمایه‌داران خصوصی بوجود آمده بود.[24]

همچنین در این دوران، ترکیبی از ایدئولوژی‌های اسلامی و سوسیالیستی که به سوسیالیسم اسلامی معروف است، همچون در نهضت خداپرستان سوسیالیست، شکل گرفت که بعداً تأثیر زیادی بر روی اندیشه مصادره‌ها گذاشت. به گفته سعیدی «از جنبش خداپرستان سوسیالیست که همان گروهی بود که محمد نخشب به راه انداخته بود تا طرفداران شریعتی، راه سومی‌ها، خلیل ملکی، آل‌احمد و دانشور و گروهی که حول مجله «علم و زندگی» فعالیت می‌کردند، به غیر از سوسیالیسم به چیز دیگری فکر نمی‌کردند و از دید آنها هر سیاست اقتصادی محکوم به شکست بود حتی اصلاحات ارضی.»[25] در هنگام انقلاب ۱۳۵۷ و پس از پیروزی آن، با تشدید نگاه چپ و ضدسرمایه‌داری و تبدیل شدن مبارزه با سرمایه‌داری همچون یک هدف، بخشی از انقلابیون، چپ گرایان و بازاریانِ حامی انقلاب، صاحبان صنعت را پایگاه امپریالیسم و دشمن می‌شمردند و به دنبال سلب مالکیت خصوصی و به گفته خودشان برقراری «عدالت» و مبارزه با امپریالیسم بودند. از نظر بسیاری از این احزاب چپ‌گرا، مدیر کارخانه شخصی «زالوصفت» بوده که حاصل دسترنج کارکنان را غضب کرده و باید کارگران با «مدیریت شورایی» کارخانه را اداره کنند.[8][13][26][27][3][28][19] به گفته غلامرضا سعیدی «جذابیتی که شعارهای این گروه‌ها داشت قشرها جوان را به خودش جذب می‌کرد و موجب تأثیرگذاری بیشتر آنها می‌شد.»[13] در این دوران انقلابیون عدالت‌خواه القابی مانند «زالوصفت»، «وابسته به دربار» و «کمپرادور» را به بسیاری از سرمایه‌داران و کارآفرینان نثار می‌کردند. در این فضا، بنا به فرمان سید روح‌الله خمینی خطاب به شورای انقلاب، در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۷، این شورا می‌توانست به «حکم حاکم شرع» مصادره اموال را انجام دهد.[29] از این رو بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی یک ماه پس از وقوع انقلاب ۱۳۵۷، به فرمان سید روح‌الله خمینی، با هدف تجمیع اموال و دارایی‌های مصادره شده و با شعار تخصیص این دارایی‌ها همچون «غنائم» به مستضعفان، تأسیس شد.[29][30] پس از این نیز، با اشغال سفارت آمریکا و افزوده شدن آمریکا ستیزی به مبارزه با سرمایه‌داری و اقتصاد آزاد و لیبرال، فضای انقلابی تشدید و عرصه بر روی منتقدان مصادره‌ها تنگ‌تر شد و نگاه منفی به صنایع ایران که در آن زمان بخشی از نظام تولید جهانی در صادرات و واردات بودند، هر روز بیشتر می‌شد.[13][8]

بنیاد مستضعفان از لحاظ حقوقی نه جزو شرکت‌های دولتی در ایران است و نه یک شرکت سهامی خاص (خصوصی)، بلکه ادعا می‌شود یک مؤسسه ناسودبر است، دولت اجازه دخالت در امور آن را ندارد و در قبال عملکردش تنها می‌بایست به رهبر جمهوری اسلامی پاسخ‌گو باشد.[31] در سال مالی ۱۳۹۸ درآمد آن ۳۶ هزار میلیارد تومان بوده‌است.[9][32]

شروع مصادره‌ها

مصادره اموال افراد

در اوایل انقلاب، اموال وابستگان به حکومت پهلوی، برخی کارمندان عالی‌رتبه دولتی و نظامی، کارآفرینان، سرمایه‌داران و تجار، اقلیت‌های دینی و هنرمندان سرشناس و پرآوازه به حکم دادگاه‌های انقلاب مصادره شد.[33][34] احکام دادگاه‌های انقلاب به اشکال گوناگون و بنابر تشخیص قاضی صادر می‌شد، در برخی از احکام تمامی اموال منقول و غیرمنقول فرد مصادره می‌شد و در برخی دیگر حتی اموال همسر و فرزندان و در برخی از احکام اموال پدر، مادر، برادر و خواهران متهم، مصادره می‌شد. در بسیاری از موارد قبل از صدور حکمی از دادگاه انقلاب، برخی اموال و مکان‌ها توسط ارگان‌ها و مردم تصرف شده بود. همچنین گزارش‌هایی موجود است که در ابتدای انقلاب برخی انقلابیون شبانه برخی از خانه‌های مجلل را تصرف می‌کردند. گزارش‌هایی نیز از تاراج اموال در این تصرف‌ها موجود است.[35][36][37] در اصفهان، پس از آنکه رئیس دادگاه انقلاب اسلامی اصفهان حکم مصادره برخی از هتل‌های سرمایه داران اصفهانی را صادر کرد، برخی از انقلابیون خودشان به داخل هتل‌ها می‌رفتند و آنها را تصرف می‌کردند.[38]

هاشمی رفسنجانی در این مورد می‌گوید که «دادگاه‌ها دست قاضی‌های جوان و کم‌سابقه افتاده بود و احکام مصادره نادرستی هم صادر می‌کردند و گاهی هم انسان‌های ناباب در کمیته‌ها یا دادگاه‌های انقلاب نفوذ کرده بودند و مسائل شخصی را با مسائل انقلاب مخلوط می‌کردند.»[39] همچنین پس از انقلاب، قانونی تصویب شد که اموال افرادی که در خارج از کشور به سر می‌بردند را به عنوان اموال بلاصاحب محسوب کرده و به نهادهای تأسیس شده اجازه می‌داد که این اموال را مصادره کنند.[5]

مصادره بانک‌های خصوصی

در دهه‌های سی تا پنجاه، بر اساس احساس نیاز کشور در حوزه تجارت و صنعت، تعدادی بانک خصوصی توسط برخی سرمایه‌داران و کارآفرینان تأسیس شدند.[40][2] پنج ماه از وقوع انقلاب اسلامی، در زیر نگاه منفی به سرمایه‌داران و بانک‌داری، شورای انقلاب در یکی از مصوبه‌های مهم خود در حوزه اقتصاد، فرمان به دولتی‌سازی بانک‌های داد. پس از فرمان مصادره، ۲۴ بانک خصوصی و مختلط از تملک صاحبان حقیقی خارج شده و به تملک دولت درآمدند. اگرچه به گفته برخی بر اساس پیشنهادِ دولت تصمیم بر ادامه کار این بانک‌ها را می‌دهند، اما در نهایت با تصمیم شورای انقلاب بانک‌های خصوصی منحل می‌شوند. از جمله بانک‌های مصادره شده می‌توان به «بانک صنعت و معدن»، «بانک شهریار»، «بانک ایرانیان»، «بانک داریوش»، «بانک اعتبارات»، «بانک بین‌المللی ایران و ژاپن»، «بانک شاهنشاهی انگلیس و ایران» اشاره کرد. با توجه به نیاز، بانک‌هایی همچون «بانک صنعت و معدن» پس از چند سال دوباره تأسیس شدند.[2][40][41]

مصادره کارخانجات و صنایع بزرگ مربوط به ۵۳ صاحب سرمایه و صنعت

نگاهِ منفی به صاحبان سرمایه و تجار، موجب تصویبِ «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران» شد که ادعای جلوگیری از وابستگی به «سرمایه‌داری غارتگر جهانی» و «جهت احیاء و ادارهٔ صحیح» اقتصاد و صنایع بود.[42] «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران» در تیر ۱۳۵۸، یعنی پنج ماه پس از «پیروزی انقلاب» و کمی پس از فرمان دولتی‌سازی بانک‌های خصوصی، در «شورای انقلاب» تصویب شد. طبق ماده دوم این قانون، «صنایع و معادن بزرگی که صاحبان آن از طریق روابط غیرقانونی با رژیم گذشته، استفاده نامشروع از امکانات و تضییع حقوق عمومی به ثروت‌های کلان دست یافته‌اند» مصادره شدند و در تملک دولت قرار گرفتند. در پی این مصوبه، شورای انقلاب در اواخر بهار ۱۳۵۸ یک فهرست متشکل از ۵۳ صاحب سرمایه و صنعت، تهیه کرد و دارایی‌های آن‌ها مصادره شد. گفته می‌شود بیش از ۵۰۰ واحد تولیدی در سراسر کشور مشمول مصوبه شورای انقلاب شدند.[3] در مقابل، چندین نفر از این ۵۳ نفر تلاش کردند تا اموال خود را پس بگیرند. آنها حتی توانستند با چهره‌های مهم سیاسی نیز دیدار داشته‌باشند و بی‌دلیل بودن مصادره‌ها را توضیح دهند. اما در نهایت تلاش آنها بی‌نتیجه ماند.[3]

همچنین، به موجب بند «ب» قانون حفاظت و توسعه صنایع، تمام شرکت‌ها و کارخانه‌های بین‌المللی که با آمریکا در ارتباط بودند، مشمول مصادره می‌شدند. در میان آنها، مجموعه‌ای از بزرگترین هتل‌های بین‌المللی در ایران که توسط شرکت‌های بین‌المللی آمریکایی یا با مشارکت و سرمایه‌گذاری سرمایه‌داران ایرانی ساخته شده بود نیز وجود دارد. از جمله آنها مجموعه‌هایت، شرایتون، هیلتون و اینترکنتیننتال در شهرهای مختلف ایران بود.[43][44] همچنین، شانزده کارخانه دارویی چند ملیتی و آمریکایی مانند فایزر (رازک)، پارک دیویس (الحاوی) و هورس، و کارخانه جنرال موتورز (پارس خودرو) را می‌توان نام برد.[45][3]

موج دوم مصادره

بعد از مصادره اموال افراد مورد نظر در «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران»، با اشغال سفارت آمریکا و افزوده شدن آمریکا ستیزی به مبارزه با سرمایه‌داری، فضای انقلابی تشدید و عرصه بر روی منتقدان مصادره‌ها تنگ‌تر شد. نگاه منفی به صنایع ایران که در آن زمان بخشی از نظام تولید جهانی در صادرات و واردات بودند، هر روز بیشتر می‌شد. با افزایش فشار نیروهای سیاسی چپ و سوسیالیستیِ اسلامی که به دنبال سلب مالکیت خصوصی بودند، برخی دیگر از کارخانه‌های خصوصی مصادره شدند. کارخانه‌هایی همچون همچون ارج و مینو شامل این موج جدید مصادره شدند که به «موج دوم مصادره» مشهور شد. در این مصادره‌های جدید، معمولاً صاحب اموال زیر فشار احزاب کارگری که به دنبال «مدیریت شورایی» بودند، مجبور به تحویل اموالش می‌شد. خسروشاهی پس از چند روز گروگان‌گیری و تهدید مجبور می‌شود که کارخانه مینو را تحویل دهد.[13][28][3][46][47] همچنین، در سال ۱۳۶۲، همه دارایی‌های عبدالرحیم جعفری پس از آزادی از زندان، با امضای یک صلح‌نامه در دادگاهی به ریاست محمدی گیلانی، به سازمان تبلیغات اسلامی واگذار شد. جعفری در کتاب خاطرات خود، «در جستجوی صبح»، دربارهٔ دادگاهی که برگزار شد چنین نوشته‌است: «جنتی و محمدی گیلانی وارد اتاق شدند و گیلانی با لگد بر سر و صورتم می‌زد تا انتشارات امیرکبیر را به تشکیلات جنتی هدیه کنم و من به‌خاطر حفظ جانم چنین کردم!» جعفری تا آخر عمر تلاش‌های خود برای بازپس‌گیری امیرکبیر و دیگر دارایی‌هایش را ادامه داد، ولی با وجود صدور مکرر رای اعاده اموال در دادگاه‌های مختلف، او سرانجام موفق به پس گرفتن امیرکبیر از سازمان تبلیغات نشد.[48][49]

اصلاحات، مصادره و تقسیم اراضی

در اسفند ۱۳۵۸، برای دومین بار پس از اصلاحات ارضی در دوره پهلوی دوم، طرحی منتشر شد که از برخی مالکان زمین، سلب مالکیت می‌شد. یکی از بندهای موجود در این طرح مربوط به «اراضی زیر کشت که توسط نهادهای اسلامی مصادره شده» بود. در این مورد، ذکر شده که با توجه به مصلحت جامعه و نیاز و توانایی اشخاص، اراضی به افراد واجد شرایط واگذار می‌شود یا برای کارهای عام‌المنفعه اختصاص می‌یابد. بند سوم آن مربوط به حکم مصادرهٔ اراضی مربوط به دستهٔ مقابل است: «اراضی بزرگ که در دست زمین‌داران بزرگ است و ظاهراً با ملاک‌های رژیم قبلی مجوز قانونی هم دارند.» در این مورد، هیئت هفت نفره اجازه داشت که بر اساس تبصره‌ها، تا تمام زمین را مصادره کند یا بخشی از آنرا تقسیم و به فرد دیگر واجد شرایطی بدهد.[50] در همان ابتدا، شیوهٔ مصادره و تقسیم زمین‌ها و باغ‌های افراد، مورد انتقاد عبدالکریم موسوی اردبیلی قرار گرفت.[51]

تقسیم اموال مصادره شده در نهادهای مختلف

به علاوه بنیاد مستضعفان که وظیفه نخستین و اصلی را در ارتباط با اموال مصادره‌ای را داشته و دارد، در سال‌های نخستین انقلاب، بخشی از بودجه بنیاد شهید (سازمان اقتصادی کوثر) نیز از محل اموال مصادره‌ای تأمین می‌شد. سپس در سال ۱۳۶۴ با درخواست سرپرست وقت بنیاد شهید و موافقت روح‌الله خمینی، بخشی از اموال مصادره‌ای برای تأمین هزینه‌های مالی به شکل رسمی در اختیار بنیاد شهید قرار گرفت.[11]

با شکل‌گیری ستاد اجرایی فرمان امام در سال ۱۳۶۸ نیز، برخی از اموال و دارایی‌های مصادره شده به این ستاد تحویل داده شد.[10] در برآوردی توسط رویترز، ارزش دارایی‌های این ستاد در سال ۱۳۹۲، رقم ۹۵ میلیارد دلار تخمین زده شده‌است.[52]

هر سه نهاد بنیاد مستضعفان، بنیاد شهید و ستاد اجرایی فرمان امام، نه خصوصی هستند و نه دولتی، بلکه زیر مجموعه نهادهای رهبر جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرند. دولت نیز اجازه دخالت در امور آنها را ندارد.[53][54][31]

پی‌آمد و سرنوشت مصادره‌ها

مصادره اموال و دارایی‌های سرمایه‌داران ایرانی موجب فرار صدها نفر از آنها به خارج کشور شد.[7] برخی از این سرمایه‌داران، در خارج از کشور نیز توانستند بار دیگر به موفقیت‌های اقتصادی برسند.[55][56] گزارش‌های منتشرشده پس از فروکشیدن جو اوایل انقلاب، نشان می‌دهند که بسیاری از صاحبان این کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی، هیچ «روابط غیرقانونی با رژیم گذشته» نداشته‌اند و قاضی‌ها احکام نادرستی صادر کرده‌اند.[8][15][14] پیش از مصادره، اگرچه انقلابیون عدالت‌خواه تصور می‌کردند که صنعت و تولید عبارت است از «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر»، اما پس از مصادره با وجود داشتن این موارد، بسیاری از صنایع مهم ایران به سرعت رو به ورشکستگی نهاده و از بین رفتند و نقش «مدیریتی» دلسوز و آگاه که بتواند «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر» را گردآوری و مدیریت کند، مشخص شد.[14] قبل از مصادره‌ها، اغلب کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی فعال در این بخش و در حوزه‌های کاری خود بسیار موفق و سودآور در ایران و منطقه بودند و نقش مهمی در اشتغال و تولید ملی داشتند. پس از مصادرهٔ آنها، به مرور زمان، برخی از کارخانه‌ها و صنایع مهم همچون کفش ملی، ارج، تولی‌پرس، پارس‌الکتریک و کارخانهٔ شرکت آزمایش توان تولید خود را از دست داده، متروک شده و امکانات آنها فروخته شده‌اند، و برخی دیگر مانند صنایع خودروسازی با ضررهای سنگین مواجه شدند.[55][14] در این مورد محسن رفیقدوست رئیس سابق بنیاد مستضعفین می‌گوید که «وقتی بنده وارد بنیاد شدم، ۸۰۰ و اندی شرکت بود که ما آن را تبدیل کردیم به چهارصد شرکت بقیه را منحل کردیم چرا که موضوعیت و ضرورت نداشتند البته بعد از بنده بیش از ۲۰۰ شرکت دیگر نیز واگذار یا منحل شد چرا که فقط بحث ضرردهی نبود و استدلال این بود که بنیاد کارهای کوچکی که مردم می‌توانند انجام دهد را ورود پیدا نکند لذا برخی فروخته شد.»[57]

در مورد املاک مصادره شده، سرلشکر سید حسن فیروزآبادی مشاور عالی نظامی علی خامنه‌ای دربارهٔ ویلای ۱۰ هزار متری لواسان گفته که این ویلا ۲۲ سال پیش با دستور آقای خامنه‌ای به او تحویل داده شده‌است.[58] سید پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد که بعضی از املاک خوب این بنیاد در اختیار شماری از مقامات سابق و فعلی، مجلس و نهادهای نظامی است که آنها را پس نمی‌دهند. او گفته‌است که بنیاد مستضعفان در بازپس‌گیری املاک حریف نیروهای مسلح نمی‌شود، از جمله سپاه پاسداران ملک ۲۰۰ میلیاردی در جماران را که هیچ استفاده‌ای هم نمی‌کند پس نمی‌دهد.[59] غلامعلی حداد عادل در پاسخ به انتقادها گفت که ملک مربوط با توصیه سید علی خامنه‌ای داده شده‌است.[60]

حسن شماعی‌زاده موسیقی‌دان، آهنگساز و خواننده ایرانی گفته‌است که حسینعلی نیری ملک وی را در شمال تهران به جرم آنچه «شغل کثیف خوانندگی» خوانده برای خود مصادره کرده و با «جعل سند» آن را برای فروش در بازار مسکن گذاشته‌است.[61][33]

بنیاد برکت

گروه دارویی برکت یکی از زیر مجموعه‌های ستاد فرمان امام است که با بودجه و اموال و برخی از کارخانه‌های مصادره‌ای شکل گرفته‌است. از جمله آنها تولید دارو و پخش البرز از شرکت‌های مصادره شدهٔ متعلق به خانواده خسروشاهی هستند که از مهم‌ترین شرکت‌های دارویی ایران محسوب می‌شوند.[62][63]

انتقال به آموزش و پروش

حسین مظفر وزیر آموزش و پرورش در سال ۱۳۷۷ در نامه ای به سید علی خامنه ای درخواست نمود سه دسته از املاک در اختیار بنیاد مستضعفان به آموزش و پروش داده شود:

  1. مالکیت کلیه ساختمانها و املاکی که از قبل از انقلاب فضای آموزشی و پرورشی بوده و بعد از انقلاب به نفع بنیاد مستضعفان و جانبازان مصادره گردیده‌است و هم‌اکنون نیز به عنوان فضای آموزشی و پرورشی مورد استفاده دانش آموزان قرار دارد.
  2. مالکیت عرصه کلیه اراضی که بعد از انقلاب به نفع بنیاد مستضعفان و جانبازان مصادره گردیده و آموزش و پرورش از اوایل انقلاب در این عرصه‌ها اقدام به احداث اعیانی مدرسه نموده‌است و هم‌اکنون به عنوان فضای آموزشی و پرورشی مورد استفاده دانش آموزان می‌باشد.
  3. مالکیت ساختمانها و املاکی که قبل از انقلاب مدرسه نبوده و بعد از انقلاب به نفع بنیاد مستضعفان و جانبازان مصادره گردیده‌است لیکن از سالها قبل تاکنون به عنوان فضای آموزشی و پرورشی مورد استفاده دانش آموزان قرار دارد.

سید علی خامنه ای در پاسخ با این درخواست موافقت کرد.[64]

برخی شرکت‌ها، صنایع و اموال مصادره شده
این فهرست، کامل نیست. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.

مصادره اموال قاچاقچیان مواد مخدر

بر اساس قانون مبارزه با مواد مخدر پس از انقلاب اموال قاچاقچیان مصادره می‌گردد. در ارتباط با این قانون سه مرحله مختلف روی داد. «از سال۶۷ تا سال ۸۹، هر کس به مجازات اعدام یا حبس ابد محکوم می‌شد، اموالش هم مصادره می‌شد و دستگاه قضایی باید کل اموال این فرد و حتی اموالی که به نام دیگران سند زده را هم، شناسایی و مصادره می‌کرد. از سال ۸۹ تا ۹۶، قانون مقرر کرد که اموال به دست آمده از ارتکاب جرم، مشمول مصادره است اما اینجا، اثبات تحصیل مال از محل ارتکاب جرم بر عهده قاضی بود. از سال ۹۶ تا امروز، قانون به ضبط اموال ناشی از مواد مخدر و روانگردان حکم داده که ضبط هم، استثناهای مصادره را شامل نمی‌شود. اما تأکید قانون این است که خودروهای توقیفی از قاچاقچیان مواد مخدر، باید به سرعت تعیین تکلیف شده و به‌خصوص دستگاه قضا یا عوامل مقابله باید اثبات کنند که خودروهای توقیفی حامل مواد مخدر، متعلق به متهم است.» تغییرات سالهای اخیر سبب شده‌است که قاچاقچیان با پولشویی اموال خود را از مصادره خارج کنند.[83]

بازپس دادن املاک مصادره شده پس از انقلاب

اسدالله عسگراولادی از اعضای اتاق بازرگانی می‌گوید:[84]

خیلی از مصادره‌ها برگشته است. ستاد فرمان هشت ماده‌ای امام اموالی را تصرف کرده که صاحبان آن در ایران نیستند. اگر این افراد برگردند، می‌توانند پیگیری کنند؛ مثلاً من یک یهودی را می‌شناسم که چند مرتبه این موضوع را به من گفت اما من گفتم که دخالتی نمی‌کنم و برای این کار وکیلی بگیرد. او به ایران آمد و وکیل گرفت و ساختمانی را که متعلق به مادرش بود پس گرفت. موردهایی بوده که به ایران آمده‌اند و توانسته‌اند اموال خود را پس بگیرند.

این در حالی است که عسگراولادی گفته بود که پرونده مصادره‌ها بسته شده‌است.[85] عسگراولادی همچنین در مصاحبه با فصلنامه مهرنامه گفت:[86]

«ما خیلی سعی کردیم که اموال کسانی که به ناحق مصادره شده بود، بازگردانده شود، مانند آقای ایروانی، لاجوردی و برخوردارها. ما برای این افراد اقدام می‌کردیم، ولی برای کسان دیگری مانند هژبر یزدانی کاری نکردیم. در دههٔ ۶۰ شمسی چند سالی پس از انقلاب و در شرایطی که کشور در شرایط جنگی قرار داشت دولت اعلام کرد که سرمایه‌دارانی که از ایران رفته‌اند در صورت تمایل می‌توانند به ایران بازگردند و اینچنین بود که تلاش‌هایی برای احیای فعالیت‌های اقتصادی گروهی از این افراد آغاز شد. همان زمان برای آقای قاسمیه که کارخانهٔ روغن نباتی قو را داشتند هم اقدام کردیم، برای افرادی مانند آقای لاجوردی اقدام کردیم، چرا که اعتقاد داشتیم اموال این افراد به اشتباه مصادره شده‌است. این‌ها افرادی متدین بودند که برای کسب مالشان تلاش کرده بودند و ارتباطی هم با دربار نداشتند، ولی به ناحق اموال آن‌ها مصادره شده بود. افرادی هم مانند آقای مجد فوت شده بودند، نیازی به پیگیری آنان نبود. البته آقای قاسمیه مذهبی نبود، ولی فردی بسیار سالم بود»

در سال ۱۳۶۹ کارخانه کبریت توکلی به مالک آن بازگردانده شد.[87]

بازپس دادن املاک مصادره شده در دوران پهلوی

همچنین زمین‌هایی که از افراد در دوران پهلوی مصادره شده بود به صاحبانشان بازگردانده شد. از جمله یک میلیون و ۲۰۰ هزار متر مربع از زمین‌های مصادره شده توسط خاندان پهلوی در استان مازندران به مالکان واقعی‌شان پس داده شد.[88]

مصادره از دیدگاه فقهی

سید روح‌الله خمینی در فتوایی پیرامون حکم خواندن نماز در املاک مصادره شده که دارای حاکم شرع نیست بدین شرح که «به طوری که استحضار دارند صاحبان بعضی از ابنیه پس از انقلاب مخفی شده یا از ایران خارج گردیده‌اند و دادستان جمهوری اسلامی عمدتاً به علت بدهی‌های فراوانی که این قبیل افراد داشته‌اند ساختمان‌های مذکور را توقیف می‌کند و اخیراً مجاناً یا در مقابل دریافت مال الاجاره در اختیار افراد یا مؤسسات قرار می‌دهد. با توجه به این که در این قبیل موارد هنوز حکمی از دادگاه شرعی صادر نگردیده، مستدعی است ذیلاً مرقوم دارند: نماز خواندن و دیگر تصرفات در این قبیل ساختمان‌ها چه حکمی دارد؟ ادام الله ظلّکم» پاسخ می‌دهد: «بسمه تعالی، اگر برای متصرّف محرز باشد که واگذاری ملک غیر به وی بر اساس ضوابط شرعی انجام نگرفته، تصرفات او محکوم به حرمت و موجب ضمان است.»[89]

وی همچنین در مورد سرقت از کارخانه‌های مصادره شده در پاسخ بخ استفتائی که پرسیده شده: «معروض می‌دارد این جانب قبل از انقلاب در کارخانه ای مشغول کار بوده‌ام و مبلغی پول و ابزار بدون اذن کارفرما از این کارخانه برداشتم، اکنون قصد دارم که پول و ابزار را به صاحبانش عودت دهم لکن کارفرمایان از کشور فراری شده‌اند و کارخانه ملی شده‌است، آیا اکنون می‌توانم پول و ابزار را در اختیار این کارخانه که در حال حاضر ملّی شده‌است بگذارم؟ ضمناً مقداری از ابزار مفقود شده آیا می‌توانم قیمت آن را مسترد نمایم؟ و من الله التوفیق» پاسخ می‌دهد: «بسمه تعالی، شما ضامن هستید و لازم است به کارخانه مسترد نمایید.»[90]

سید روح‌الله خمینی در باره مصادره اموال در دیدار با مقامات قضایی در اردیبهشت ۱۳۵۸ می‌گوید: «اگر کسی فرض کنید ساواکی بوده یا کسی فرض کنید وکیل مجلس بوده متحمل است که خودش مال داشته‌است این را نباید مصادره کرد زیرا اینها زن و بچه دارند، اینها زندگی دارند. همین چند روز اخیر نامه‌ای آمده‌است از عیال علامه وحید کرمانشاهی (که او را کشته‌اند) که اموال ما را مصادره کرده‌اند و ما چیزی نداریم؛ و من گفته‌ام که تماس بگیرند که آخر نمی‌شود همچو چیزی. حالا ما فرض می‌کنیم که فلان آدم، آدم خائنی بوده و مستحق قتل هم بوده (همه اینها را ما فرض می‌کنیم) اما خوب خانواده‌اش و عیالش و بچه‌های کوچکش چه تقصیری دارند. بله، این آقایان می‌گویند که ما راجع به این مصادرات اینطور نیست که مصادره همه اموال بکنیم به آن معنی، بلکه به‌اندازه کفافشان اموال می‌گذاریم. لکن این زن که کاغذ نوشته بود خیلی الحاح کرده بود که برای ما چیزی نگذاشتند و ما نمی‌توانیم زندگی کنیم؛ که باید به او توجه بکنید.»[91]

سید علی خامنه ای نیز در پاسخ به استفتائی بدین شرح که: «آپارتمانی خریده و ۸۰٪ قیمت آن را پرداخته و در آن سکونت کرده‌ام فروشنده مصادره‌ای بودن زمین آپارتمان مورد معامله را در موقع تنظیم مبایعه نامه مخفی کرده و آپارتمان را به عنوان و قیمت غیر مصادره‌ای فروخته‌است. نظر به اینکه در موقع تنظیم بیع‌نامه موضوع مصادره‌ای بودن زمین آپارتمان را از فروشنده سؤال کرده‌ام، آیا می‌توانم معامله را فسخ نمایم؟ حکم چنین معامله‌ای چیست؟» پاسخ داده‌است: «در فرض سؤال، هم از باب عیب (اگر مصادره ای بودن عرفاً عیب محسوب شود) و هم از باب غبن (اگر مغبون شده باشید)، حق فسخ دارید.»[92]

جستارهای وابسته

منابع
  1. «کدام اموال مصادره‌ای قابل برگشت‌اند؟». خبرآنلاین. ۲۰۱۷-۰۹-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  2. «داستان ۵۳ نفر». هفته نامه تجارت فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  3. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران | DW | 19.02.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  4. «اموال مصادره شده ایرانیان مقیم خارج در صورت نداشتن جرم بازگردانده می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۴-۰۵-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۹.
  5. «تکنیک‌های رایج و عجیب حکومت ایران برای مصادره اموال شهروندانش». IranWire | خانه. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۹.
  6. «53 نفری که بعد انقلاب اموالشان مصادره شد | اقتصاد آنلاین». www.eghtesadonline.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  7. «چگونه ایران آینده خود را کشت؟». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  8. نیوز، اخبار روز ایران و جهان | آفتاب (۱۳۹۷/۱۱/۲۳–۰۹:۴۷). «پشت‌پرده «مصادره اموال» در زمان انقلاب| سرنوشت آن همه سرمایه چه شد؟». fa. دریافت‌شده در 2020-08-21. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  9. «درآمد ۳۶ هزار میلیارد تومانی بنیاد مستضعفان در سال ۹۸». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  10. TABNAK، تابناک | (۱۳۹۲/۱۱/۱۳–۱۵:۲۰). «روایت رفیقدوست از جزئیات مصادره اموال پهلوی». fa. دریافت‌شده در 2020-08-29. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  11. «اهمیّت تداوم مقولهٔ شهادت و شهیدپروری در نظام جمهوری اسلامی». انقلاب اسلامی.
  12. «امام خمینی (س) - حکم به آقایان کروبی، صانعی و عسگر اولادی (رسیدگی به اموال مجهول المالک)». www.imam-khomeini.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  13. «نظریه‌پردازان مصادره». هفته نامه تجارت فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  14. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران | DW | 19.02.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  15. «سرنوشت مصادره‌های پس از انقلاب». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۶-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  16. ««ستاد اجرایی فرمان امام» خانه دو زندانی سیاسی را مصادره کرد». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۹.
  17. «دیدگاه». ایران اینترنشنال. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۹.
  18. http://www.tejaratefarda.com/بخش-ایران-اقتصاد-سیاسی-14/23631-خیلی-از-اموال-مصادره-ای-بازگردانده-می-شوند
  19. «چهار افسانه دربارهٔ انقلاب ۵۷». amp.dw.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  20. افسریان، علی (۲۰۱۵-۰۸-۱۲). «محمدصادق فاتح یزدی». گنجینه‌های مدیریت. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  21. https://www.radiofarda.com/a/commentary-shah-and-his-relation-with-the-west/30236849.html
  22. http://farhikhtegandaily.com/news/44657/خواص-ما-شیفته-غرب‌اند-و-نمی‌دانند/
  23. ماهنامه بنیاد- بنیاد اضرف پهلوی - شمارهٔ 14
  24. http://paydarymelli.ir/fa/news/43888/برشی-از-اقتصاد-پهلوی-دوم-به-روایت-ولی-نصر-سرگذشت-وزارت-اقتصاد-پهلویوقتی-شاه-به-تحریک-هویدا-پوسته-تحول-را-هم-به-زمین-زد
  25. «نظریه‌پردازان مصادره». هفته نامه تجارت فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۳.
  26. بهنود، مسعود (۲۰۲۰-۰۳-۰۲). «درگذشت محمود خیامی؛ همچنان در رؤیای 'ماشین ایرانی'». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
  27. 10 (۲۰۱۹-۰۲-۱۲). «پشت پرده «مصادره»». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
  28. «کارخانه ارج از ظهور تا سقوط». هفته نامه تجارت فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۴.
  29. «سرنوشت مصادره‌های پس از انقلاب». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۶-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  30. «تاریخچه، نحوه شکل‌گیری و اهداف بنیاد مستضعفان». snn.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۳.
  31. امیدوار، کاوه (۴ تیر ۱۳۸۷). «بنیاد مستضعفان، تاجر جدید نفت». وبگاه. بی‌بی‌سی فارسی.
  32. «صورت‌های مالی بنیاد مستضعفان از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۵». ایرنا. ۳۰ آبان ۱۳۹۶.
  33. «حسن شماعی‌زاده: دادستان انقلاب، خانه فرزندانم را مصادره کرده‌است». BBC News فارسی. ۲۰۱۸-۰۴-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  34. «انقلاب ۵۷؛ مصادره اموال و دارایی‌ها». BBC News فارسی. ۲۰۱۹-۰۲-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  35. «حکم 208 و اموال آن 109 نفر». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  36. «نتیجه مصادره ها». www.ireconomy.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  37. «انقلاب ۵۷؛ مصادره اموال و دارایی‌ها». BBC News فارسی. ۲۰۱۹-۰۲-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  38. nesfejahan.net (۱۳۹۵/۱۱/۱۳–۲۱:۵۰). «تذکر امام (ره) به تسخیرکنندگان هتل ها». fa. دریافت‌شده در 2020-10-13. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  39. «تارنگاشت عدالت - دومینوی املاک مصادره‌ای و پاسخ ولایتی». www.edalat.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  40. «BBC فارسی - ایران - انقلاب و سرمایه‌داری؛ آسیب‌های ملی شدن صنایع بخش خصوصی». www.bbc.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  41. «دولتی‌سازی اقتصاد در دولت موقت». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  42. «مرکز پژوهشها - قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران». rc.majlis.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
  43. «سرنوشت هتل‌های تهران که مصادره شدند». عصر ایران.
  44. «گروه هتل‌های هما در یک نگاه» (PDF).
  45. آینده نگر (مجله اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی استان تهران)، شماره سی و سوم، دی ۱۳۹۳، صفحهٔ ۶۰ (PDF).
  46. «وصل شدن ایران به ارابه پیشرفت غرب». www.iran-emrooz.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  47. «دارا خسروشاهی، مدیرعامل جدید اوبر شد/ از ناکامی در بردن سهم از گروه صنعتی مینو تا رسیدن به بزرگ‌ترین اپ تلفن تاکسی جهان». خبرگزاری ایانا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۱.
  48. «سازمان تبلیغات اسلامی و تصرف انتشارات خوارزمی». BBC News فارسی. ۲۰۱۵-۰۶-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  49. «BBCPersian.com | فرهنگ و هنر | ۲۵ سال از 'تصرف' بزرگترین ناشر خاورمیانه گذشت». www.bbc.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  50. https://dhrd.maj.ir/Index.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=9&PageId=11922&codeV=1&tempname=kbmain
  51. «دیدگاه موسوی اردبیلی به مصادره اموال». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۹.
  52. «بنیادمستضعفان، آستان قدس، قرارگاه خاتم و ستاداجرایی چنددرصد از اقتصاد کشور را در اختیار دارند؟ | اقتصاد آنلاین». www.eghtesadonline.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۴.
  53. «نهادهای اقتصادی زیر نظر دفتر خامنه‌ای وارد بورس می‌شوند». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  54. «شبه دولتی‌های قدرتمند و نظارت ناپذیر در اقتصاد ایران». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  55. «53 نفری که بعد انقلاب اموالشان مصادره شد | اقتصاد آنلاین». www.eghtesadonline.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  56. «مشمولان بند مصادره/ سرمایه‌دارانی که اموالشان توقیف شد چه فرجامی پیدا کردند؟». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  57. www.entekhab.ir https://www.entekhab.ir/fa/news/144260/روایت-رفیق-دوست-از-مصادره-اموال-پهلوی-ها. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  58. «فیروزآبادی: تحویل ویلای لواسان با دستور آیت‌الله خامنه‌ای بود و حکمی برای تخلیه نگرفته‌ام». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  59. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «بنیاد مستضعفان: در بازپس‌گیری املاک حریف نیروهای مسلح نمی‌شویم | DW | 09.08.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  60. «واکنش تند حداد به فتاح؛ می‌خواهی خود را فرشته نجات نشان دهی | برای خوشنام کردن خودتان ما را بدنام می‌کنید؟! | پسرت در این مدرسه تحصیل نکرد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۰۸-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  61. شماعی زاده بار دیگر نسبت به مصادره و فروش خانه‌اش واکنش نشان داد، بی‌بی‌سی فارسی
  62. «ستاد اجرایی فرمان امام در حوزه دارو چه می‌کند؟». IranWire | خانه. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
  63. «مشارکت گروه دارویی برکت در توسعهٔ شرکت‌های دارویی دانش بنیان». www.iribnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۷.
  64. https://www.leader.ir/fa/content/1680/نامه-وزیر-آموزش-و-پرورش-و-پاسخ-مقام-معظم-رهبری
  65. «از ماشین‌شویی در مشهد تا دریافت نشان امپراتوری بریتانیا». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  66. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران | DW | 19.02.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  67. «مشمولان بند مصادره/ سرمایه‌دارانی که اموالشان توقیف شد چه فرجامی پیدا کردند؟». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۲.
  68. «ماجرای مصادره «گروه صنعتی بهشهر»». ایسنا. ۲۰۱۷-۰۹-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۱.
  69. «محمد تقی برخوردار؛ مرگ مردی که به خانه‌های ایران رفاه آورد». BBC News فارسی. ۲۰۱۱-۰۷-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  70. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران | DW | 19.02.2019». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۱.
  71. وبگاه حسین خداداد. «حسین خداداد صاحب صنعتی مبتکر و ایراندوست». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۶.
  72. «چگونه ایران آینده خود را کشت؟». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۳.
  73. «سرگذشت استارلایت پس از 1358». ساعت24. ۲۰۱۴-۰۵-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  74. «داستان ۵۳ نفر». هفته نامه تجارت فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
  75. «تحصن و اعتصاب کارگران شرکت صنعتی جهان: خطر ورشکستگی و بیکاری». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۷.
  76. «اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران». www.tccim.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
  77. Ravis، راویس |. «نام قدیمی هتل‌های ایران | وبلاگ علاءالدین تراول». alaedin.travel. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۳.
  78. «کمپ؛ حاشیه‌ای در متن شیراز». ایران آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۳.
  79. «هتلی که پناهگاه جنگ‌زده‌های خرمشهری شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۶-۰۵-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۳.
  80. «آیا خصوصی‌سازی واحدهای صنعتی درست مدیریت می‌شود؟ لاستیک دنا برسر دوراهی دولتی‌شدن یا خصوصی ماندن؛ جامعه از سرمایه‌گذار خصوصی، انتظار کار، تولید و اشتغال دارد». ایسنا. ۲۰۰۹-۰۵-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۹.
  81. «خواب آشفته کافه نادری؛ از مصادره تا مزایده». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
  82. Tavaana (۲۰۱۶-۱۲-۲۳). «مهدی میثاقیه؛ مصادره اموال و بنیاد سینمایی فارابی». توانا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۲.
  83. https://www.eghtesadonline.com/بخش-عمومی-30/389318-دست-بسته-دولت-برای-توقیف-اموال-قاچاقچیان-مواد-مخدر
  84. http://www.tejaratefarda.com/بخش-ایران-اقتصاد-سیاسی-14/23631-خیلی-از-اموال-مصادره-ای-بازگردانده-می-شوند
  85. https://www.isna.ir/news/97040300957/سرنوشت-مصادره-های-پس-از-انقلاب
  86. http://tarikhirani.ir/fa/news/3892/مصادره-اموال-سرمایه-داران-فهرست-اشتباه-و-تلاش-ناکام
  87. https://www.yjc.ir/fa/news/7192342/سرگذشت-آتشی-که-یک-قرن-روشن-است
  88. https://www.isna.ir/news/98082315177/واگذاری-١٢٠-هکتار-از-زمین-های-مصادره-شده-توسط-خاندان-پهلوی-به
  89. http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_122879/استفتائات_امام_خمینی_س_/ج_8/مصادره_یا_استرداد_اموال_غصبی_و_ضمان_آن_ها
  90. http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_122879/استفتائات_امام_خمینی_س_/ج_8/مصادره_یا_استرداد_اموال_غصبی_و_ضمان_آن_ها
  91. https://fa.shafaqna.com/news/588044/
  92. https://www.leader.ir/fa/book/145?sn=22384
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.