مجمع تشخیص مصلحت نظام

در اوایل انقلاب اسلامی و در پی بروز اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان برای تصویب مصوبات مجلس و لزوم تطابق آن‌ها با شرع اسلام، ریاست وقت مجلس شورای اسلامی در پنجم مهر ۱۳۶۰ طی نامه‌ای از سید روح‌الله خمینی درخواست کرد که راه حلی ارائه دهد. وی طی نامه‌ای به مجلس اجازه داد تا موارد مصلحتی را با اکثریت اعضا نمایندگان و قید موقت به تصویب برسانند.[9] اما با وقوع اختلافات بیشتر در این زمینه باقی بودن مشکلات سرانجام پس از مکاتباتی بین مقامات عالی‌رتبه و ذیربط وقت کشور، درخواستی در بهمن ماه ۱۳۶۲ به امضاء رئیس‌جمهور وقت، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، رئیس وقت دیوان عالی کشور، نخست‌وزیر وقت و سید احمد خمینی به سید روح‌الله خمینی برای چاره جویی در این باره ارسال گردید. سید روح‌الله خمینی در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ هجری خورشیدی با صدور فرمانی، مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای رسیدگی به این قبیل امور تأسیس نمود.[10]

این مجمع که در آغاز تأسیس، صرفاً به‌منظور تشخیص مصلحت در موارد اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان تأسیس گردیده‌بود، وقتی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ مورد بازنگری قرار گرفت پس از بحث‌های مشروح دربارهٔ جایگاه مجمع تشخیص مصلحت، وظایف یازده‌گانه‌ای مستند به اصول ۱۱۲، ۱۱۱، ۱۱۰ و ۱۷۷ برعهده‌اش قرار گرفت، تا به عنوان حلقه تکمیلی در حاکمیت نظام جمهوری اسلامی و در شرایط مختلف ایفای نقش نماید.[11]

بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۸ وظیفه برای این مجمع در نظر گرفته شده‌است. ۴ وظیفه عمومی و مستمر و ۴ وظیفه در موقعیت‌ها و شرایط خاص و مقطعی.[12]

چهار وظیفه عمومی:

1. تشخیص مصلحت میان نظرات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان
2. تهیه و پیشنهاد پیش‌نویس سیاست‌های کلی نظام (جمهوری اسلامی) در اجرای بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی
3. حل معضلات نظام با ارجاع از سوی مقام رهبری
4. اعلام نظر در مورد استفساریه‌های مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام

چهار وظیفه مقطعی:

1. مشاوره در اموری که رهبر ایران در اجرای اصل ۱۱۲ قانون اساسی به مجمع ارجاع می‌کند.
2. در صورت فوت یا استعفا مقام رهبری یا عزل توسط مجلس خبرگان رهبری، تشکیل یک شورای ۳ نفره جهت رسیدگی امور تحت اختیار رهبر.
3. تصویب مصوبات شورای رهبری ایران در صورت عزل، استعفا یا فوت رهبر وقت. (در زمان وجود رهبر، این بررسی بر عهده شخص وی است)
4. مشارکت در شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس اصل ۱۷۷ قانون اساسی.

از تاریخ ۲۶ مرداد ۱۳۹۲ برای بررسی مصوبه‌هایی که بر خلاف شرع و قانون اساسی است و در مواردی که اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان باشد جلسه‌های مجمع با دو سوم اعضا رسمیت پیدا می‌کند و با دو سوم اعضا هم مصوبات به تصویب می‌رسد. پیش از این حضور نیم + ۱ لازم بود.[13]

این نهاد تا امروز ۶ دوره را پشت سر گذاشته‌است:

• دوره اول از تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۶۶ تا سال ۱۳۶۸ بود که نخستین اعضای مجمع عبارت بودند از: رییسان سه قوه: سید علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، فقهای شورای نگهبان قانون اساسی، محمدرضا توسلی محلاتی، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، میرحسین موسوی، سید احمد خمینی. ریاست این دوره نیز بر عهده سید علی خامنه‌ای بود.
• دوره دوم پس از اجرای آتش‌بس با عراق و خاتمه جنگ ایران و عراق (۱۳۶۸) تا سال ۱۳۷۵ بود که پیش‌نیاز آن تغییر در بندهای ۱۱۰٬۱۱۱، ۱۱۲ و ۱۷۷ قانون اساسی بود که با فرمان سید علی خامنه‌ای انجام شد. اعضای حاضر در این دوه عبارت بودند از: رؤسای قوا سه‌گانه، فقهای شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، محمدرضا توسلی محلاتی، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، میرحسین موسوی و سید احمد خمینی همچون دوره قبل و نیز کسانی که این دوره اضافه شدند: محمدرضا مهدوی کنی، یوسف صانعی، محمدعلی موحدی کرمانی، حسن صانعی، عبدالله نوری. در این دوره اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد و تا زمان مرگ در اواخر دور ششم مجمع نیز در این سمت باقی‌ماند.
• دوره سوم از ۲۷ اسفند ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ بود که با افزایش اعضای مجمع همراه بود. اعضای این دوره عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فقهای شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محسن رضایی، محمدرضا مهدوی کنی، ابراهیم امینی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، حسن صانعی، حسن حبیبی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، محمد محمدی ری‌شهری، حسن روحانی، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب‌الله عسگراولادی، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، سید مصطفی میرسلیم، محمدرضا توسلی محلاتی، عبدالله نوری، سید مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، غلام‌رضا آقازاده، بیژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی رفسنجانی و محسن نوربخش.
• دوره چهارم مجمع که از سال ۱۳۸۰ آغاز شد و به مدت ۵ سال به فعالیت پرداخت. اعضای این دوره عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فقهای شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، ابراهیم امینی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، محمدعلی موحدی کرمانی، حسن صانعی، حسن حبیبی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، محمد محمدی ری‌شهری، حسن روحانی، حبیب‌الله عسگراولادی، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، محسن رضایی، سید مصطفی میرسلیم، محمدرضا توسلی محلاتی، سید مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، غلام‌رضا آقازاده، بیژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر ناطق نوری، محمدرضا عارف، غلامعلی حداد عادل، مجید انصاری، حسین مظفر، محمدرضا باهنر و محمدجواد ایروانی. پس از پایان دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی در سال ۱۳۸۴، وی با حکم رهبر ایران در سال پایانی این دور به عضویت حقیقی مجمع درآمد که از پذیرش آن استنکاف کرد.
• دوره پنجم مجمع از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳ اسفند ۱۳۹۰ فعال بود. چالش اساسی که از این دور با آن مواجه بودند، حضور نیافتن محمود احمدی‌نژاد به عنوان رئیس‌جمهور ایران، در قریب به اتفاق تمام جلسات آن بود. به طوریکه وی تنها در ۲ یا ۳ جلسه مجمع حضور داشته‌است. اعضای این دوره علاوه بر نفرات حقیقی و حقوقی دوره‌های قبل، سیاستمداران دیگری نیز اضافه شدند که عبارت بودند از: سید محمود هاشمی شاهرودی، پرویز داوودی، غلامحسین محسنی اژه‌ای، علی آقامحمدی، محمد فروزنده، داوود دانش‌جعفری.[14]
• دوره ششم مجمع از تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۹۰ و به مدت ۵ سال انتخاب شده‌اند. سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران در این دوره جز محمدرضا توسلی محلاتی که درگذشته بود، ۵ نفر از اعضا سابق را کنار گذاشت: محمد امامی کاشانی، محمد محمدی ری‌شهری، میرحسین موسوی ،محمد هاشمی رفسنجانی و بیژن نامدار زنگنه. در این دوره در ۱۲ بهمن ۱۳۹۱ حسن حبیبی، در ۱۴ آبان ۱۳۹۲ حبیب‌الله عسگراولادی و در ۱۴ اسفند ۱۳۹۴ عباس واعظ طبسی از اعضای حقیقی مجمع و در ۱۹ دی ۱۳۹۵ نیز اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع فوت کردند؛ و از سوی رهبر انقلاب اسلامی محمدعلی موحدی کرمانی به سمت ریاست موقت مجمع تا پایان دوره ششم منصوب شد. پس از انقضای حکم سید علی خامنه‌ای برای دوره ششم در ۲۴ اسفند ۹۵، تا اواخر مرداد ۱۳۹۶ حکم جدیدی برای دوره بعدی صادر نشد. اعضای حقیقی دوره ششم مجمع عبارت بودند از: محمدعلی موحدی کرمانی، محسن رضایی، علی‌اکبر ولایتی، حسن روحانی، احمد جنتی، ابراهیم امینی، سید محمود هاشمی شاهرودی، علی‌اکبر ناطق نوری، محمود محمدی عراقی، غلامرضا مصباحی‌مقدم، حسن صانعی، محمود احمدی‌نژاد (از ۱۴ مرداد ۱۳۹۲)، سعید جلیلی (از ۲۱ شهریور ۱۳۹۲)، احمد وحیدی، حسین محمدی، صادق واعظ‌زاده، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، سید مصطفی میرسلیم، علی آقامحمدی، سید مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، محمدرضا عارف، مجید انصاری، غلام‌رضا آقازاده، پرویز داوودی، حسین مظفر، محمدرضا باهنر، محمدجواد ایروانی، غلامعلی حداد عادل، غلامحسین محسنی اژه‌ای، محمد فروزنده، داوود دانش‌جعفری و محمدحسین صفار هرندی، حسن حبیبی.
• دوره هفتم این مجمع از تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ به مدت پنج سال توسط سید علی خامنه‌ای انتخاب شدند. در این دوره پس از پایان ریاست اکبر هاشمی رفسنجانی از دوره دوم به بعد، سید محمود هاشمی شاهرودی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد. محسن رضایی هم در سمت دبیر مجمع ابقاء شد. در این دوره، رئیس ستاد کل نیروی‌های مسلح (محمدحسین باقری)، به اعضای حقوقی مجمع افزوده شد. در این دوره علی لاریجانی و حسن روحانی، روسای دو قوه مقننه و مجریه به عنوان شخصیت حقیقی انتخاب نشدند و حضورشان در مجمع فقط به عنوان عضو حقوقی خواهد بود. همچنین در این دوره سید ابراهیم رئیسی، محمدباقر قالیباف، محسن مجتهد شبستری، احمد توکلی، سید محمد میرمحمدی و سید محمد صدر به اشخاص حقیقی مجمع اضافه شدند. علی لاریجانی، نیز پس از پایان دورهٔ ریاستش بر مجلس شورای اسلامی در ۸ خرداد ۱۳۹۹ توسط رهبر به عضویت حقیقی مجمع درآمد.

بر اساس تکلیف قانونی بودجه، دولت هر سال مبالغی را به مجمع تشخیص اختصاص می‌دهد که این رقم برای سال ۹۳ معادل ۲۵ میلیارد تومان و سال ۹۴ نزدیک ۳۰ میلیارد تومان بوده‌است.

• مرکز تحقیقات استراتژیک
• هیئت عالی نظارت مسئولیت نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام را بر عهده دارد. ریاست بر این هیئت بر عهده رئیس مجمع است.
• دبیرخانه مجمع مسئولیت پشتیبانی ستادی و کارشناسی مجمع را بر عهده دارد. دبیری مجمع بر عهده محسن رضایی است.
• کمیسیون‌های تخصصی دائمی.

1. کمیسیون علمی، فرهنگی و اجتماعی
2. کمیسیون سیاسی، دفاعی و امنیتی
3. کمیسیون زیربنایی و تولیدی
4. کمیسیون اقتصاد کلان، بازرگانی و اداری
5. کمیسیون حقوقی و قضائی[15]

• دیگر کمیسیون‌ها.

1. کمیسیون نظارت
2. کمیسیون علمی راهبردی چشم‌انداز
3. کمیسیون چشم‌انداز و نخبگان
4. کمیسیون مطالعات اسلامی
5. کمیسیون موارد خاص
6. کمیسیون مشترک دفتر رهبری و مجمع
7. کمیسیون کارآفرینی و کسب و کار
8. کمیته خاص محیط زیست
9. کمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر
10. کمیته خاص بانوان و جوانان

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• وبگاه رسمی