تفسیر قرآن

ابتدا پیامبر مطالب مربوط به قرآن را به مردم تعلیم می‌دادند. عبدالله بن مسعود می‌گوید: پیامبر قرآن را به صورت ده آیه ده آیه به ما یاد می‌داد و تا تمام نمی‌شد، سراغ آیات بعدی نمی‌رفت.[24]

علی بن ابیطالب، پس از رسول‌الله بزرگترین مفسر قرآن است. ابن مسعود می‌گوید: «مابقی قرآن را نزد بهترین فرد امت پس از پیامبر یعنی علی، آموختم»[25]

قدیمی‌ترین تفاسیری که نشانی از آن‌ها هنوز موجود است، تفسیر سعید بن جبیر (وفات ۹۴ یا ۹۵ ه‍.ق از اصحاب خاص سجاد) و سپس مجاهد بن جبر (درگذشت ۱۰۴ ه‍.ق دست پروردهٔ ممتاز یکی از شاگردان برجستهٔ علی بن ابی طالب به نام ابن‌عباس است).[26] از آن پس تفسیر قرآن در قالب مکتوب رایج شد.[27][28]

طبقه اول از مفسرین اسلام، جمعی از صحابه بودند، مانند ابن‌عباس، و عبدالله بن عمر، و ابی، و…

مفسرین طبقه دوم تابعین بودند که در دو قرن اول هجرت می‌زیستند. مانند مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی، شعبی، سدی و…

مبحث‌های تفسیر در آن دوران از این موارد خارج نبود:

• چارچوبه جهات ادبی آیات
• شان نزول آنها
• مختصری استدلال به آیات برای توضیح آیاتی دیگر
• اندکی تفسیر به کمک روایات وارده از محمد در باب داستان‌های قرآن و موضوعات مبدأ و معاد
• و مانند اینها

تفاوت تفسیرهای تابعین و صحابه:

• تابعین بیشتر از صحابه در تفسیرهای خود از حدیث استفاده کردند.
• در بین آن احادیث مواردی بود که یهودیان جعل و تحریف کرده بودند.[29] هنوز هم در پاره‌ای روایات تفسیری و غیر تفسیری، از آن قبیل روایات دیده می‌شود. موضوع احادیث جعلی از این قبیل بود:
  • قصص و مباحث مربوط به آغاز خلقت
  • چگونگی ابتداء خلقت آسمان‌ها و تکوین زمین و دریاها
  • بهشت شداد
  • خطاهای انبیاء
  • تحریف قرآن
  • و چیرهای دیگر مشابه این‌ها

در قرآن آمده: «کما ارسلنا فیکم رسولا منکم، یتلوا علیکم آیاتنا، و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه». یعنی «همچنانکه در شما رسولی از خود شما فرستادیم، تا بر شما بخواند آیات ما را، و تزکیه‌تان کند، و کتاب و حکمتتان بیاموزد». محمدحسین طباطبایی دربارهٔ این آیه می‌گوید: «همان رسولی که کتاب قرآن به او نازل شد، آن کتاب را به شما تعلیم می‌دهد.»[30]

پنج عامل موجب شد تا مفسّرین بعدی روش‌های گوناگون و بسیار متفاوتی را به کار برند:

1. فتوحات و آشنایی مسلمانان با ادیان و مذاهب گوناگون دیگر، و ملل و فرق و علمای پیرو آن آیین‌ها؛ که سرآغاز بحث‌های عقلی از نوع کلامی در اسلام بود. بحث‌های کلامی از فنّ جدل استفاده می‌کنند. یعنی مقدّماتشان چیزی ست که طرف مقابل قبول دارد.
2. در اواخر قرن اول هجرت و در فاصلهٔ جایگزینی حکومت امویان و عباسیان، فلسفه یونان به عربی ترجمه شده، در بین دانشمندان مسلمان منتشر شد. این موضوع باعث رونق دو چندان بحث‌های عقلی شد. امّا این بار از نوع فلسفی. فلسفه از فنّ برهان (نه جدل) استفاده می‌کند. یعنی مقدّماتشان بدیهیات ساده و همگانی عقلی ست.
3. از حدود قرن چهارم روش‌های عرفانی به ویژه صوفی‌گری هم به اسلام وارد شده و به تدریج طرفداران بسیاری بدست آورد. در این روش به جای برهان و استدلال فقهی، حقایق و معارف دینی را از طریق مجاهده و ریاضت‌های نفسانی در می‌یابند.
4. از همان ابتدا گروهی از مردم سطحی نگر بودند که از تفکّر و تعقّل شخصی (جز گاهی در فهم معنای ادبی و لغوی قرآن) استفاده نمی‌کردند. بلکه در فهم آیات قرآن به احادیث بسنده می‌کردند و حتّی تلاشی هم برای فهم احادیث نمی‌کردند؛ بلکه به معنای ظاهری آن‌ها بسنده می‌کردند.
5. عامل مهم دیگری که در این اختلاف اثر به سزائی داشت، اختلاف شدید[31] مذاهب بود. مثلاً در تمام این موارد تفرقه به وجود آمد:[31]

• • معنای اسماء خدا، صفات و افعال خدا
  • معنای آسمان‌ها و زمین و آنچه در آن دو است.
  • قضاء و قدر، جبر و تفویض
  • مرگ، برزخ، بعث، ثواب و عقاب، بهشت و دوزخ

این عوامل بود که باعث شد، روش دانشمندان مسلمان در تفسیر قرآن، گوناگون شود.

از اواسط قرن دوم هجری تا قرن چهارم، علم کلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. چون کلام بر پایهٔ عقل و نص بود، برداشت‌های مختلفی از قرآن انجام شد که عالمان متکلم از همان ابتدا به آن علاقه نشان دادند و تفاسیری از عالم معتزلی این دوره باقی مانده‌است. تدریجاً تفاسیر کلامی از شیوهٔ حسن بصری دور شدند و با محور قرار دادن مفهوم قرآنی «متشابهات»، به تأویل آن دسته از آیات پرداختند که می‌توانست معانی مختلفی داشته باشد. در آثار متشابه القرآن بعدی اعتقادات خاص معتزلی شرح داده شدند و از این رو دیگر مکاتب به این تفاسیر رجوع نمی‌کردند. در موازات متشابه القرآن، برخی معتزلیان روش پیشین تفسیر القرآن را ادامه دادند؛ در قرن سوم ابوعلی جبایی و ابوالقاسم بلخی به ترتیب در بصره و بغداد تفسیرهای متعادل‌تری را نوشتند که دیگر مسلمانان هم به آن‌ها استناد کرده و گاه این دو را مقایسه کردند. این گونه از تفاسیر در قرن چهارم توسط ابومسلم اصفهانی و علی بن عیسی رمانی به اوج خود رسید.[32]

برخی تفسیرها رویکردی ادبی داشتند و قرآن را از نظر زبان‌شناسی، دستور زبان و معنی لغات بررسی می‌کردند. بسیاری از عالمان نحوی و قاریان از نیمهٔ نخست قرن دوم این گونه از تفسیرها را آغاز کردند. قدیمی‌ترین معانی القرآن توسط ابان بن تغلب نوشته شد و پس از او هم بسیاری از نحویان کوفه و بصره این راه را ادامه دادند. گونهٔ دیگری از تفسیرهای ادبی تحت نام مجاز القرآن نیز وجود داشتند که علم بیان را به وجود آوردند. نخستین تفسیر در این سبک توسط ابوعبیده معمر ابن المثنی در قرن دوم نوشته شد. در اواخر قرن سوم نیز عده‌ای از مفسران ادبی گونهٔ علوم القرآن را با تأکید بر آیین شاعری و دبیری ابداع کردند. گونه‌های دیگری نیز در میان تفسیرهای ادبی وجود داشته‌است.[33]

• منظور از فلاسفه دانشمند به همه علوم ریاضیات و طبیعیات و الهیات و حکمت عملی بود.

در روش متصوفه تفسیر بر اساس شهود است. ابن عربی، به عنوان عارفی برجسته، قطعاً قرآن را به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی می‌شمارد و در موارد مختلف بدان استناد می‌جوید. به نحوی که می‌توان وی را مفسر قرآن محسوب کرد. از نظر وی، قرآن کلیدی است که خدا برای انسان قرار داده و از او خواسته‌است که از در وارد شود نه از پنجره که سوء ادب محسوب می‌شود. مطالب بیشتر: قرآن و روش تفسیر آن از دیدگاه ابن عربی

• علوم غریبه
• ظاهر و باطن قرآن
• تفسیر و تنزیل و تأویل

• روشی بر مبنای علوم طبیعی و اجتماعی

• روش محمدحسین طباطبایی
• روش اجتماعی تفسیر نمونه و تفسیر نور
• مقالهٔ منهج تفسیری قرآن کریم

• روشی بر مبنای نظم عمومی طبیعت و خودمتشابهی آن و محکم و متشابه است.

بر اساس روایت های شیعه محمد تاویل و تفسیر آیات قرآن از جمله عام و خاص، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ را به علی بن ابیطالب آموخته است. برخی از گزارش های تاریخی از محصفی به نام محصف امام علی نام برده اند. در این مصحف تاویل و تفسیر قرآن از جمله ناسخ و منسوخ بیان شده است. علاوه بر این در نهج البلاغه به طور صریح یا ضمنی سخنان فراوانی درباره تفسیر آیات قرآن می باشد.

حسن بن علی و حسین بن علی بر اساس برخی از روایتها آیاتی را تفسیر کرده اند.

بر اساس گزارشهای تاریخی به تلاش های زین العابدین در مدرسه مدینه به تفسیر ایات قران اشاره شده است. همچنین در صفحیفه سجادیه که به نوعی تفسیر و تبیین آیات قرآن می باشد. اقتباس ها و اشاره ها و استشهادها و بکارگیری آیات الاهی در این کتاب بسیار می باشد. از زین العابدین احادیثی درباره فضیلت قران نقل شده است و در تاویل بعضی از آیات اهل بیت را مصداق یا تاویل آن آیات دانسته اند.

ابوالجارود زیاد بن منذر از اصحاب محمدباقر روایات تفسیر وی را جمع آوری کرده است که بیشتر به توضیح مشکلات یا بیان واژگان قرآنی با کمک خود ایات پرداخته است که در واقع نوعی روش تفسیری قرآن به قرآن بوده است. همچنین ایشان به بیان آیات ناسخ و منسوخ و تفسیر فقهی آیات پرداخته است.

ایشان در موضوع‌های مختلف قرانی سخن داشته اند و در کتب حدیثی و تفسیرهای روایی از ایشان روایت های زیادی نقل شده است.

از دیگر اهل بیت محمد همچون موسی کاظم و رضا و هادی نیز در تفسیر قران با استناد به سایر آیات قران یا به استناد به قول محمد احادیثی نقل شده است. که نوعی تفسیر روایی به شمار می اید.

بعضی از یاران و شاگران اهل بیت دارای تفسیر بوده اند که می توان به تفسیر امام حسن عسکری، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تفسیر فرات کوفی و تفسیر عیاشی اشاره کرد. نجاشی و شیخ طوسی در کتابهایشان به تفسیر ابان بن تغلب و تفسیر ابوحمزه ثابت بن دینار ثمالی اشاره کرده اند که از آنها کتاب مستقلی باقی نمانده است ولی در نقل های آنان در منابع امامیه یافت می شود. از دیگر روایت‌ها گرداوری شده اصحاب ناظر به شان نزول آیات درباره اهل بیت می باشد که قدیمی ترین اثر موجود می توان به تفسیر حبری اشاره کرد. همچنین تفسیر تاویل ما نزل من القرآن الکریم فی النبی و آله تالیف ابن جحام و تفسیر مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار اشاره کرد.[34]

مورخان علی ابن ابیطالب را صدرالمفسرین یعنی سرآمد مفسران لقب داند. اعلمیت علی ابن ابیطالب در فهم معانی قران، اساب نزول و دانش تفسیر و تاویل نزد شیعه و سنی مسلم است. ابن بابویه و علامه مجلسی از محدثان شیعه وی را با لقب کلام الله الناطق یاد کرده اند. ابن عباس که شاگردیش نزد علی ابیطالب نزد شیعه و سنی مسلم است دانش خود را در برابر دانش علی ابن ابیطالب همچون قطره بارانی در مقاابل اقیانوس بیکران دانسته است. محمد بارها به همراهی قرآن و علی با یکدیگر اشاره کرده است. در منابع تاریخی بسیاری از علی ابن ابیطالب عبارت «سَلونی عَن‌ كِتابِ اللّهِ» یعنی از قران از من بپرسید، آمده است. همچنین از وی نقل شده است که هیچ ایه ای در قران نیست مگر اینکه آن را حفظ کرده و تاویلش را از محمد اموزخته است. ابن مسعود از صحابه مورد قبول شیعه و سنی علی ابن ابیطالب را داناترین فرد پس از محمد یاد کرده است و وی را دانای به ظاهر و باطن قران معرفی کرده است. [34]

پس از علی ابن ابیطالب مشهورترین صحابی در زمینه تفسیر قران عبدالله بن عباس می باشد که معروف به ترجمان قران می باشد. وی در زمان رحلت محمد نوجوان بوده است ولی همواره ملازم ایشان بوده است و حوادث و رخدادهایی که سبب نزول برخی از آیات بوده را به چشم خود دیده است. بنابر روایتی محمد او را دعا کرده است که فقیه دین شود و تاویل قران و حکمت را فراگیرد. در روایتی دیگر علی بن ابیطالب مقام تفسیری وی را ستوده است.

ابن عباس در تفسیرش با تکیه بر روایات نبوی و سبب نزول و دانش ادبی و ادب فصیح عرب به تفسیر ایات می پرداخت. وی تفسیر قران را چهار روش می داند، اول اینکه عرب با بهره گیری از زبان خویش آن را میفهمد، دوم هیچکس در ندانستن آن معذور نیست مانند آیات حلال و حرام و سوم فقط دانشمندان آن را میفهمند و چهارم تنها خداوند از آن آگاه است مثل آیات متشابه. به علت شهرت علمی بالای ابن عباس متاسفانه مطالب تفسیری دروغی نیز به وی نسبت داده شده است و شاید به همین دلیل شافعی از وی فقط یکصد روایت تفسیری از وی را صحیح دانسته است. کتب تفسیری تنویر المقباس به وی منسوب هست گرچه در صحت آن تردید وجود دارد. [34]

وی نیز از مفسران مشهور شمرده می شود و او را فردی آگاه به مفاهیم و معانی قران و اسباب نزول می شناسند. وی را پایه گذار مکتب تفسیری کوفه می دانستند. دیدگاههای تفسیر وی در دوره های بعد مورد توجه بسیاری از مفسران قرار می گیرد.

او از دیگر مفسران مشهور و از جمله کاتبان وحی می باشد و به سب مقامش در دانش قرائت به سیدالقراء شهرت دارد. هنگامی که ابوبکر برای تدوین مصحف کاتبان را جمع کرد ابی بن کعب قرآن را برای آنها املاء می کرد و هنگام تدوین مصحف عثمانی نیز از برجسته ترین افراد بود. برخی او را نخستین مولف در فضائل القرآن می دانند. [34]