حوزه علمیه قم

شهر قم در سال ۲۳ ه‍.ق در آخرین سال زندگی عمر بن خطاب به دست مسلمانان اشغال شد.[2] و طبق نظر بعضی از نویسندگان، آغاز تشیع در میان مردم قم به تاریخ پس از ورود «اشعری‌ها» به قم (سال ۸۳ ه‍.ق) بازمی‌گردد.

یکی از فرزندان «مالک بن عامر اشعری» عبدالله نام داشت و عبدالله پسری به نام «سعد» داشت، سعد دارای دوازده پسر بود و آن‌ها از راویان جعفر صادق در کوفه بودند و فرزندان و نوادگان آن‌ها بیش از صد نفر جزو راویان حدیث از دیگر امامان شیعه بودند که پنج نفر از پسران سعد در زمان حجاج هم‌زمان با شکست عبدالرحمان بن محمد بن اشعث، در برابر سپاه حجاج، وارد قم شدند و نقش به سزایی در گسترش تشیع در قم ایفا نمودند.[3] شیخ محمد رازی می‌نویسد: «اغلب مورخین قم نوشته‌اند قم با ورود «اشعری‌ها» دگرگون شده و مرکز علما و محدثان و راویان و فقها گردید…».[4]

در نیمهٔ دوّم قرن اوّل زمینه برای پی‌ریزی حوزه علمیه در قم به وجود آمد و امامان اهل بیت شیعیان از چنین حوزه‌ای خبر می‌دادند، از جعفر صادق نقل شده‌است که

«به زودی کوفه از مؤمنان خالی می‌گردد، و علم از آن همچون ماری که در لانه‌اش جمع می‌شود، جمع و برچیده می‌گردد و سپس در شهری که آن را «قم» می‌گویند آشکار می‌شود و آنجا مرکز علم و فضیلت خواهد شد…»[5]

حرم فاطمه معصومه در کنار مدرسه فیضیه در زمان صفویه

حوزه علمیهٔ قم در سال‌های بعدی در حال شکل‌گیری بود، عباس فیض می‌نویسد:

در زمان قیام ابومسلم خراسانی قم پایگاه شیعه امامیه شد… و برای نخستین بار مکتب امامیه، توسط اعراب اشعری در قم افتتاح گردید که فقه شیعه به‌طور رسمی در آن تدریس می‌شد؛ که از این مکتب استادان بلندآوازه‌ای مثل «دیلمی» برخاستند که متوکل (دهمین خلیفه عباسی) او را معلم فرزندان خود نمود که در اثر تربیت شیعی یکی از فرزندانش و به خاطر جسارتی که به فاطمه زهرا نموده بود او را کشت.[6]

ورود علی بن موسی، امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ ه‍.ق به قم، و استقبال مردم از او بیانگر وجود زمینه‌های مناسب برای اشاعه فرهنگ تشیع و فقه آل محمد بوده‌است. سید ابن طاوس می‌نویسد: «خانه‌ای که رضا در آن جا میهمان شد در زمان حاضر (سده هفتم) مدرسه‌ای است که محل بحث طلّاب می‌باشد.»[7]

در سال ۲۰۱ ه‍.ق به دنبال ورود علی بن موسی به خراسان، فاطمه معصومه، دختر موسی کاظم از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد و در راه در اثر خوردن سم درگذشت و در شهر قم به خاک سپرده شد. ورود فاطمه معصومه به قم، و مرقد او، و سپس ورود امامزادگان بسیار به قم، موجب تحولات تازه در گسترش تشیع گردید، و در کنار آن نقش به سزایی در گسترش حوزه علمیه و رفت‌وآمد و ارتباط علما و راویان و شاگردان برجستهٔ جعفر صادق، موسی کاظم و علی بن موسی الرضا داشت.

در سده‌های پنجم و ششم (در دوره سلجوقیان) قم، مرکزی بزرگ برای فقهای شیعه بوده و عدّه‌ای برای تحصیل به این شهر می‌آمدند و مدارس دایری داشت. شیخ عبدالجلیل رازی وضع علمی قم را در قرن ششم شرح داده و می‌گوید:

مدارس دینی قم، دارای وسایل کافی و علما و مدرسان و مفسران بزرگ می‌باشد و کتابخانه‌هایی پر از کتب فرقه‌های مختلف در آن وجود دارد. مدارسی مانند سعد صلت، اثیر الملک، زین الدین، ظهیرالدین و… پر رونق بودند.[8][9]

در دوره صفویه، حمایت دولتمردان صفوی از تشیع و علمای شیعه موجب تأسیس و گسترش حوزه علمیه اصفهان شد و آن را به بزرگترین و مهم‌ترین حوزه ایران تبدیل کرد، در این میان قم مورد توجه دولتمردان شیعه مذهب آنزمان قرار گرفت و مدارس آن آباد گردید و مدارس دیگری از نو بنا گردید و علمای بزرگ شیعی چون ملاصدرا، ملا محسن فیض کاشانی، علامه لاهیجی، شیخ بهایی در آن جا مشغول تحصیل و تدریس شدند.[10] قم در آن عصر، دارای حوزه علمیّه فعال، مدارس و طلاب بسیار بوده، و علوم مختلف اسلامی تحصیل و تدریس می‌شد. مدرسه فیضیه یکی از آثار دوره صفویه می‌باشد.

در عصر قاجاریه حمایت دولتمردان قاجار از تشیع و علمای شیعه ادامه یافت و موجب تأسیس و گسترش منسجم حوزه علمیه تهران شد، حوزه قم نیز همچنان در نوسانات مختلف ادامه حیات می‌داد ولی دارای تشکل و انسجامی نبود. پس از آغاز حکومت رضاشاه و تعطیلی حوزه علمیه تهران با ورود عبدالکریم حائری یزدی که از شاگردان مرجع شیخ فضل‌الله نوری بود، این حوزه تجدید حیات شد و او را «مؤسس حوزه علمیهٔ قم» نامیدند.

بعد از درگذشت حائری، با ورود سید حسین بروجردی به قم و بر اثر توجهات وی رونق یافت، و در اندک زمانی دارای تحولات عظیم گردید. مدارس، کتابخانه‌ها، درس و بحث‌ها، نشریات، و علوم مختلف اسلامی در سطح عمیق و گسترده‌ای فعال شد و در زمان تصدی وی طلاب ساکن در قم بالغ بر شش هزار نفر شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی حوزه‌های علمیه سراسر ایران به مرحله تازه سیاسی، اقتصادی وارد شدند و گسترش چشم‌گیری یافتند. قم نیز از این قاعده مستثنی نماند و هم‌اکنون بالغ بر چهل هزار نفر از طلاب ایرانی و خارجی در آن به درس و بحث مشغول هستند و تشکیلات حوزه با مجهز بودن به فناوری روز به روند تکاملی خود ادامه می‌دهد.

البته با لحاظ غلبه طولانی مدت دروس فقه می‌توان گفت هم اینک تمام علوم اسلامی در حوزه قم درس داده می‌شود. آموزش دروس حوزه علمیه در چهار مرحله سطح ۱، سطح ۲، سطح ۳ و سطح ۴ (خارج) انجام می‌گیرد. در مجموع سه سطح اول ده پایه دارد[11] و با اهداف زیر برگزار می‌گردد:

1. آشنایی با علوم اسلامی پایه و بخشی از معارف دینی در سطوح مقدماتی
2. تأمین مبلغ و معلم دینی در سطوح مقدماتی حوزه
3. تأمین نیروی انسانی مورد نیاز برای تدریس دوره مقدماتی حوزه
4. ایجاد زمینه لازم برای کسب آموزش‌های سطوح بالاتر

نظام آموزشی این دوره به صورت سالی پایه‌ای است. دوره سطح یک به شش پایه درسی تقسیم می‌شود.

مدت تحصیل در دوره سطح یک حد متوسط ۶ سال و حداقل ۳ سال و حداکثر ۸ سال است.[12]

دو طلبه در مدرسه فیضیه قم در حال مباحثه

طلاب پس از گذراندن دروس مقدماتی و سطح وارد درس خارج فقه و اصول می‌شوند و همواره فقط تعداد اندک شماری از طلاب می‌توانند به درجه اجتهاد برسند.

نظام مالی حوزه به مردم متکی است و از طریق بخشی از خمس و اوقاف تأمین می‌شود. این مقدار بنا به رتبه علمی و مجرد و متأهل بودن به طلاب علوم دینی برای حداقل امرار معاش داده می‌شود که به آن شهریه گفته می‌شود. البته امروزه طلاب تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند

اما در دهه چهل رسم بر این بود که هر یک از مراجع که از رؤسای حوزه علمیه بودند یک دفتر شهریه یا مُقسِّم داشتند، در دفتر شهریه اسامی طلابی که باید به آنان شهریه داده شود، غالباً به تفکیک شهر زادگاه یا شهرتشان ثبت شده بود. مُقسِّم در هر ماه در روزی که باید شهریه پرداخت می‌شد به مدارس محل اقامت طلاب می‌رفت و در همان مدرسه از روی دفتر شهریه، مقرری ماهیانه را به آنان می‌پرداخت. پرداخت شهریه معمولاً چند روز طول می‌کشید و به هر مدرسه روز خاصی تعلق گرفته بود. به مقسّم شهریه معمولاً چند تن کمک می‌کردند و این افراد روحانی و از افراد مورد اعتماد مراجع بودند.[13] در زمان عبدالکریم حائری یزدی، علی محمد قمی و محمد صدوقی جزو مُقسمان شهریه بودند.[14]

سید محمد هاشم غضنفری خوانساری مدرس حوزه علمیه و از ائمه جماعات قم در جلسه ای عنوان کرد، در اوایل مرجعیت سید حسین بروجردی شهریه حوزه پنجاه ریال برابر پنج تومان بوده و در اواخر عمر وی مبلغ شهریه به شصت تومان رسیده بوده‌است.[15]

• مقدمات (دیپلم) = پایه ۱و ۲و ۳
• سطح ۱ (کاردانی) = پایه ۴ و ۵ و ۶
• سطح ۲ (کارشناسی) = پایه ۷ و ۸
• سطح ۳ (کارشناسی ارشد) = پایه ۹ و ۱۰
• سطح ۴ درس خارج (دکترا) = دروس خارج

هم‌اکنون آموزش فلسفه در کنار دروس اصلی حوزوی یعنی فقه و اصول، روش معمول در نظام آموزشی این حوزه است.

اسامی به ترتیب الفبایی آمده‌است:

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به حوزه علمیه قم در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• شورای عالی حوزه‌های علمیه
• سایت جامعه مدرسین
• مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
• همشهری آنلاین - تاریخ حوزه
• راسخون - بازخوانی تاریخ حوزه