رشت

ایجاد بنای اولیه رشت را با احتمال زیاد به قبل از اسلام و به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند در حالی که به نوشته برخی از محققان؛ رشت در پیش از اسلام و دست کم در دوره ساسانیان وجود داشته‌است و بنا بر روایت دیگری این ناحیه در گذشته دور، زیر آب‌های دریای خزر قرار گرفته بود، اما به تدریج و بر اثر رسوب زیاد و تبخیر آب، اراضی گیلان و ناحیه‌ای که امروزه به نام رشت معروف است از آب خارج شدند همچنین این منطقه یکی از چندهزار شهرهای می‌باشد که تحت حکومت الولکیان بوده‌است. این ناحیه چون دارای منابع طبیعی مانند جنگل و زمین‌های مناسب کشاورزی بوده، به سرعت به صورت دهکده‌ای درآمده و قابل سکونت شده‌است. در زمانی‌که حکومت ساسانی روبه فروپاشی می‌رفت، حکمرانی مستقل این دیار را گیلان‌شاه می‌نامیدند.

نقشه رشت، اثر ذوالفقارخان مهندس، ۱۲۸۷ق

پس از غلبه مسلمانان بر ایران، اولین بار که نامی از رشت به میان آمد، سال ۶۱ هجری قمری بود. در زمان صفویه به ویژه در دوره شاه اسماعیل صفوی، سرزمین گیلان به دو بخش داخلی: «بیه پس» به مرکزیت فومن (و بعدها رشت) و «بیه پیش» به مرکزیت لاهیجان تقسیم می‌شد. حکومت بیه پیش از ۹۴۳ هجری قمری به خان احمد گیلانی رسید و شاه طهماسب اول صفوی، حکومت بیه پس را نیز به او سپرد. سرانجام شاه عباس اول صفوی گیلان را تسخیر کرد. در زمان سلطنت شاه عباس اول، گیلان استقلال خود را از دست داد.[50] این شهر از سال ۱۰۰۴ هـ. ق به فرمان شاه‌عباس مرکز استان گیلان و مرکز معاملات نوغان و ابریشم شد که در آن زمان محصول اول گیلان بود. این امر موجب شد که مالکان بزرگ و معامله‌گران ایرانی و روسی و یونانی و ارمنی که سر و کار با نوغان و ابریشم داشتند به این شهر رو کرده و بر وسعت آن بیفزایند. از این زمان سنگفرش بازار و سرپوشیدن خندقهای سرگشاده در نواحی مرکزی شهر شروع شد.[51][52] در سال ۱۰۷۱ هجری قمری، قوای روسیه به دستور پترکبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال ۱۱۴۵ هجری قمری در اشغال خود نگه داشت. در سال ۱۰۴۵ هجری قمری شهر رشت به دست استپان رازین روس غارت شد. در سال ۱۷۲۲ میلادی نیز سپاهیانپترکبیر، رشت را تسخیر کردند. سپس روس‌های بلشویک در جریان تعقیب هواداران تزار رشت را به تصرف خود درآوردند. رشت در فاصلهٔ سال‌های ۱۱۵۷ هـ. ق تا ۱۱۸۴ هـ. ق در وسط جنگلی انبوه قرار داشت. در اطراف نقاط اصلی شهر خانه‌ها نزدیک به هم و در بقیهٔ نقاط خانه‌ها بدون هیچگونه نظمی پراکنده بود. در سال ۱۲۲۳ هـ. ق دارای سه‌هزار خانوار بوده، بازارش از چهار کوچه نامنظم که بخشی از آن با نی و حصیرهای تکه‌پاره پوشانده بودند تشکیل شده بود. این شهر در آن روزگار شش روز با تهران فاصله داشته‌است. این شهر از محلاتی تشکیل شده که نام خود را از زاهدان و عارفانی که در آن سکونت داشتند گرفته‌است مانند سمابجار (صومعه بجار)، چله‌خانه، پیرسرا، استادسرا، آفخرا، علمداران، خواهر امام، سلیمان‌داراب و غیره. سکونت هر یک از زاهدان یا عارفان یا پیران در قسمتی از قصبه یا شهر موجب بود که پیروان آنان مجاور مراد خود جمع شده و کویی تشکیل دهند و نام مراد خود را بر آن نهند. قسمتی از شهر نیز از پیشه‌وران و صنعتگرانی نام می‌گرفت مانند: خمیران یا خمگران، ساغری سازان، صیقلان و غیره.[52]

کمیته سری ستار، که در دوره استبداد صغیر محمدعلی شاه در رشت، گیلان تشکیل شد و هدف از تشکیل آن، اعاده مشروطیت بود. ۴۶ نفر از مشروطه خواهان گیلانی و غیر گیلانی که در آن زمان در رشت بودند، در آن عضویت یافتند و با مساعی آنان بود که انقلاب محرم ۱۳۲۷ ه‍.ق رشت واقع شد که به نوبه خود منجر به فتح تهران و اعاده مشروطیت گردید.[53] در مقابل این گروه و برای مقابله با شورش‌های احتمالی سردار افخم دارالحکومه را به مرکز اوباشان و فراشان سرکوب گر تبدیل کرده بود. به همین جهت مجاهدین گیلان از جمله اعضای کمیتهٔ ستار تصمیم گرفتند به هر وسیلهٔ ممکن سردار افخم را از بین ببرند. حمله آنان به دارالحکومه منجر به رویداد باغ مدیریه گردید.[53]

یپرم خان ارمنی و سردار بهادر بختیاری (بعدها، سردار اسعد سوم) از فاتحان تهران[54]

سردار افخم والی گیلان و کسی بود که در جریان تحریم تنباکو و تحصن حاج میرزا حسن آشتیانی و معترضین در میدان ارک تهران به سوی مردم دستور شلیک داد و حدود سی تن را کشته و تعداد زیادی را زخمی‌کرد. رویداد باغ مدیریه مربوط به روزی است که سردار افخم در مجلس مهمانی در باغ مدیریه رشت حضور داشت، در این روز مجاهدین گیلان از سه نقطه، نخست خانه یوسف خان (معاون دیوان)، دوم از باغ حاجی وکیل و سوم از خانه میرزا کریم خان به سمت باغ به حرکت درآمدند. سپس پانزده نفر آنان همراه معز السلطان مأمور باغ مدیریه شدند و عده‌ای هم به همراه میرزا حسین خان کسمایی و علی محمد خان تربیت به سمت دارالحکومه حرکت کردند؛ ستون سوم نیز زیرفرمان یپرم خان، مأمور پشت دارالحکومه شدند. این افراد موفق شدند سردار افخم را به ضرب گلوله از پای درآورند.[53] وقتی خبر کشته سردار افخم در شهر پیچید، بلافاصله دیگر گروه‌های مجاهدین دارالحکومه را تصرف و بر اوضاع شهر چیره شدند و با روحیهٔ مضاعف به تجهیز داوطلبان و آموزش نظامی آن‌ها برآمدند. رویداد باغ مدیریه نه تنها مظهر خشم و نارضایتی گیلانیان علیه ظلم حکام وقت گردید، بلکه بازتاب آن در سراسر ایران روحی تازه به مشروطه طلبان و آزادی خواهان داد و بی‌درنگ برخی افراد حکومتی که موضوع انقلاب مشروطه را جدی دیدند به صف مخالفین حکومت پیوستند. از این دست می‌توان به سپهدار رشتی اشاره کرد که پس از واقعه باغ مدیریه و به محض این‌که وکیل التجار یزدی و ناصرالاسلام ندامانی مأمور شدند تا به تنکابن رفته و از او بخواهند رهبری مجاهدین شمال را به عهده بگیرد، به سرعت این پیشنهاد پذیرفت و بلافاصله با چند تن از نزدیکان خود و حدود پانصد نفر تفنگچی وارد رشت شد و اداره امور فرماندهی نیروهای انقلابی را به دست گرفت و برای فتح پایتخت به سوی تهران حرکت نمود. هنوز مراسم نوروز سال ۱۲۸۸ ه‍.خ پایان نیافته بود، که مجاهدین مشروطه‌خواه گیلان به فرماندهییپرم‌خان، وارد قزوین شدند و بین آنان و قوای دولتی، جنگ درگرفت. سرانجام مجاهدین، شهر را تصرف کردند و قاسم خان امیرتومان، فرمانده قشون دولتی و چند نفر دیگر به دار آویخته شدند.[53] روز ۲۲ تیرماه ۱۲۸۸ ه‍.خ قوای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد بختیاری و نیروهای گیلان به فرماندهی سپهدار تنکابنی، در نزدیکی تهران به هم رسیدند و در بادامک، اردو زدند. پس از پنج روز درگیری؛ بالاخره قوای مشروطه توانستند کنترل کامل تهران را به دست بگیرند. در این میان سران این قوا در عمارت بهارستان ساکن شدند و زمام امور تهران را به‌دست گرفتند.

مقبرهٔ قدیمی میرزا کوچک جنگلی در سلیمان داراب رشت

جنبش جنگل یا نهضت جنگل یا قیام جنگل، جنبشی سیاسی همراه با مبارزهٔ مسلحانه در ایران بود که از سال ۱۲۹۳ به رهبری میرزا کوچک‌خان جنگلی به مبارزهٔ مسلحانه ضد ارتش خارجی داخل خاک ایران و بریگاد قزاق، که زیر دست افسران روسی تعلیم و تربیت شده بودند، پرداخت. آنچه روشن است تعداد زیادی از انقلابی‌های جنگل در درگیری‌های مسلحانه با لشکرهای انگلیس، روسیه و ارتش سلطنتی قاجار کشته شدند. جنگ جهانی اول و پادرمیانی انگلیس و روسیه تزاری در آن و ناتوانی شدید حکومت مرکزی ایران در اثر فقدان حمایت‌های خارجی، فضای سیاسی و اجتماعی آماده‌ای را برای ایجاد و رشد حرکت‌های مردمی به وجود آورد. در این فضای آماده، جنبش جنگل در شهریور ۱۲۹۳ شمسی (اوت ۱۹۱۴) شکل گرفت و در مدتی کوتاه نه تنها در گیلان، بلکه در اکثر نقاط ایران با استقبال مردم روبرو شد و روزبه روز بر توان نظامی آن افزود، به‌طوری‌که به خطری جدّی برای سیاست استعماری انگلیس در منطقه تبدیل شد. میرزا و یارانش نشریه‌ای نیز به نام جنگل منتشر می‌نمودند که در مجموع در سه دوره مجزای انتشارش مشتمل بر ۳۹ شماره شد. در سال ۱۳۱۶ هجری قمری در رشت شورش نسبتاً دامنه‌داری علیه قانون خراج راهداری کارگزاران روس که از ساکنان دهستان‌ها دریافت می‌کردند به وقوع پیوست. به هنگام جنگ جهانی اول شهر رشت در معرض تاخت و تاز سپاهیان روس و بعد نیروهای انگلیسی و شورشیان محلی قرار گرفت و خرابی بسیار در آن به بار آورد. در سال ۱۹۲۰ میلادی ارتش سرخ باکو را تصرف کرد و وارد بندر انزلی شد. انگلیسی‌ها رشت را تخلیه کردند و با آتش زدن انبارهای خود و انهدام پل سفید رود رهسپار بغداد شدند. این کار موجب شد که حکومتی ضد انگلیسی به ریاست میرزا کوچک خان جنگلی در رشت تشکیل شود. در واقع در این سال گیلان از ایران جدا شده و با تشکیل جمهوری سوسیالیستی گیلان رشت به عنوان پایتخت آن برگزیده شد و تا سال ۱۹۲۱ این وضعیت برای گیلان و رشت برقرار بود. سرانجام قوایی از تهران عازم سرکوبی انقلابیون شد؛ و در پی آن به موجب قرارداد ۱۳۳۹ هجری قمری (۱۹۲۱ میلادی) که بین دولتهای ایران و اتحاد جماهیر شوروی[50][52]

نخستین جرقه‌های انقلاب اسلامی در خرداد ۱۳۴۲ زده شد و در طول ۱۵ سال گسترده و گسترده‌تر شد. سر آغاز انقلاب اسلامی در گیلان را نیز می‌بایست در سال‌های ۱۳۴۲ جستجو کرد. از نخستین حرکت‌های مردم گیلان قیام مردم و علماء در اعتراض به وقایع ۱۵ خرداد بود اما از سال ۱۳۵۶ فعالیت مخالفان رژیم در گیلان تشدید و علنی گردید و در سال ۱۳۵۷ مبارزات مردم در شکل گسترده‌تری ادامه یافت و مساجد گیلان به ویژه رشت، صومعه سرا و لاهیجان شاهد تجمعات روزافزون مردم بود. جلسات سخنرانی عالمانی چون احسان بخش، ابراهیم فقیهی و هادی حسام در رشت، زین العابدین قربانی در لاهیجان، میرآقا موسوی در صومعه سرا مورد توجه مردم قرار گرفت و ساواک نسبت به شهرهای مزبور حساس کرد علاوه بر رشت مردم در شهرهای رودبار، آستانه اشرفیه، رودسر، فومن و لنگرود نیز دست به تظاهرات زدند. با آغاز مهر ۱۳۵۷ مردم شهرهای گیلان فعالیت‌های خود را شدت بخشیدند و اعتصاب‌های گسترده‌ای در سازمان‌ها و مدارس آغاز گردید. آیت الله ضیابری از پیشگامان مبارزه در این ایام طی اعلامیه‌ای به مأموران پلیس هشدار داد. بنا به دعوت صادق احسان بخش که رهبری مبارزه را در شهر رشت و استان گیلان بر عهده داشت اعتصاب‌های گسترده‌ای صورت پذیرفت و تصاویر شاه در مدارس و اماکن عمومی به آتش کشیده شد. در روز ۱۷ مهرماه مردم رشت علی‌رغم باران سیل آسا در راهپیمایی بزرگی شرکت کردند. در روز ۳ آبان ۱۳۵۷ نیز مردم رشت از میدان بانک ملی راه‌پیمایی دیگری را آغاز کردند و شیشه‌های مشروب فروشی‌ها و سینماها را شکستند در پایان راهپیمایی هم به منزل استاندار حمله کردند. این راهپیمایی سرانجام با مداخله نیروهای پلیس و دستگیری جمعی از راه‌پیمایان خاتمه یافت. در روز ۸ آبان ۱۳۵۷ نیروهای دولتی برای جلوگیری از گسترده شدن تظاهرات در روستاها و شهرها با فراهم آوردن نیروهای طرفدار سلطنت از سراسر استان به صومعه سرا حمله برده و به غارت و تخریب منازل و مغازه‌های مخالفان رژیم پرداختند. طی این حمله یک تن کشته و عده‌ای نیز مجروح شدند.[55] در ۲۰ آبان ۱۳۵۷ مردم رشت به منظور اعتراض به حمله عناصر چماق بدست رژیم در صومعه‌سرا در رشت اقدام به راه‌پیمایی ۱۵۰ هزار نفری کردند. این راهپیمایی به مدت ۴ ساعت به طول انجامید.

تظاهرات مردم رشت مقابل مقر ساواک (دراطراف باغ محتشم)

به دنبال تظاهرات مردم رشت و دیگر شهرهای استان گیلان، مأموران انتظامی از ترس حملات چریکی روستاهای اطراف لاهیجان و سیاهکل را تحت کنترل شدید قرار دادند. در روز ۱۱ آبان ۱۳۵۷ به مناسبت کشته شدن یکی از جوانان روستای پشتیر صومعه‌سرا گروه کثیری از اهالی رشت به صومعه سرا رفته و به تظاهرات پرداختند. در این تظاهرات برای نخستین بار شعار «شاه ترا می‌کشیم» شنیده می‌شد. در آن روز تظاهر کنندگان تصاویری از میرزا کوچک خان را در دست داشتند و از مقابل قرارگاه میرزا کوچک خان عبور کردند. به دنبال تظاهرات مردم در رشت و صومعه‌سرا، مردم لاهیجان در روزهای ۲۲ و ۲۳ آبان تظاهرات وسیعی را آغاز کردند که این راه‌پیمایی‌ها منجر به زد و خورد شدید با نیروهای پلیس گردید و منجر به کشته شدن ۱۳ نفر از تظاهر کنندگان گردید. در طول دهه محرم سال انقلاب (از اواسط آذرماه) در ضمن سوگواری برای حسین ابن علی، تظاهرات مردم شهرهای گیلان ادامه یافت. در تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷ در استان گیلان عزاداری در خیابان‌ها از سوی رژیم ممنوع اعلام شد. اما در اغلب شهرهای استان مراسم عزاداری به تظاهرات روز به روز خشن تر و خونین تر می‌شد. شهر لاهیجان به میدان جنگ تبدیل شده و آتش‌سوزی بزرگی بخش عظیمی از شهر را به خاکستر تبدیل کرد و عبور و مرور بواسطه موانعی که مردم در خیابان‌ها ایجاد کرده بودند متوقف شد. به دنبال تظاهرات مردمی در ایام عزاداری عاشورا نیروهای دولتی در ۲۳ آذرماه گروهی بزرگی از طرفداران حکومت پهلوی در شهرها و روستاهای گیلان را تجهیز کرده و به شهر رشت کشاندند تا متقابلاً تظاهراتی به نفع شاه و حمایت از دولت انجام گیرد. اما تظاهر کنندگان به غارت اموال مردم، تخریب مغازه‌ها، آتش زدن وسائل نقلیه و ضرب و شتم مردم پرداختند. پزشکان و پرستاران رشت نیز در ۶ دی ماه در بیمارستان رازی گرد آمده و سپس در یک راه‌پیمایی شرکت کردند. در ۱۳ دی ماه در آستانه اشرفیه آتش‌سوزی مهیبی از طرف ساواک صورت پذیرفت و منزل ضیایی و تعدادی مغازه و خانه در آتش سوخت. در ۲۵ دی ماه نیز پس از تدفین شهدا تظاهرات مردم رشت از گورستان به مرکز شهر کشیده شد. مردم قصد داشتند مجسمه رضاشاه در میدان شهر داری رشت را پائین بکشند، اما در میدان فرهنگ با تیراندازی و مقاومت مأموران مواجه شدند در نهایت چند روز بعد با خروج شاه از ایران مجسمه رضاشاه پائین کشیده شد. در دی ماه در تمام شهرهای استان گیلان به ویژه شهر رشت تظاهرات متعددی صورت می‌پذیرفت که در هر تظاهرات عده‌ای کشته و زخمی می‌شدند در طول اوج‌گیری نهضت، بازاریان نیز با همراهی مردم بازارها را بسته و گاه تا ۵ روز این تحصن ادامه می‌یافت. با انتشار خبر ممانعت رژیم از ورود سید روح‌الله خمینی و بسته شدن فرودگاه خشم عمومی در استان گیلان برانگیخته شد و مردم با تظاهرات، بستن خیابان‌ها و آتش زدن لاستیک به زد و خورد با پلیس پرداختند و مأموران را از برقرار ساختن نظم عاجز ساختند. روز ۱۲ بهمن هم‌زمان با ورود سید روح‌الله خمینی به ایران تا پاسی از شب مردم در خیابان‌ها به شادی پرداختند. روز ۱۹ بهمن با اعلام نخست‌وزیری بازرگان، یک راهپیمایی بی‌سابقه‌ای در شهرهای گیلان به ویژه رشت برگزار شد. در ۲۲ بهمن ماه روز پایان نظام شاهنشاهی در ایران مردم گیلان به کلانتری‌ها و پادگان‌ها حمله بردند. این درگیری‌ها تا ۲۳ بهمن ادامه داشت. از جمله مراکز مقاومت که تا بعدازظهر روز ۲۳ بهمن هنوز تسلیم نشده بود ساواک رشت (واقع در مجاورت باغ محتشم-پارک بزرگ شهر-) بود. مردم با بلدوزر در ساواک را شکسته و به آن حمله کردند و یک گروه ۲۲ نفره از مأموران ساواک به سوی مردم تیراندازی می‌کردند. محاصره ساواک ۸ ساعت به طول انجامید و ۹ نفر از مأموران ساواک کشته شدند. مأموران ساواک که مقاومت را بی‌فایده می‌دیدند با به آتش کشیدن ساواک موفق به فرار شدند و ساواک به تسخیر مردم درآمد. پس از این واقعه ساواک رشت و سایر نیروهای رژیم نیز تسلیم شدند. دیگر تمام شهر به تصرف مردم درآمده بود خبرهایی که از رادیو تهران پخش شد به آخرین مقاومت‌ها پایان بخشید و همه مردم حتی خانواده‌هایی که در غم و اندوه کشته شدن عزیزان خود عزادار بودند، پیروزی انقلاب و سرنگونی رژیم را جشن گرفته به شادمانی و پایکوبی پرداختند. با فتح شهر رشت در ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ یک کمیته ۲۵ نفری به ریاست صادق احسان‌بخش زمام امور شهر رشت مرکز استان گیلان را در دست گرفت.[56]

در خلال پیکارهای مستمری که برحسب سنت بین امیران و سران گیلان جاری بود، رشت مکرر عرصه پیکار بوده و مکرر دست به دست می‌شد یا به آتش کشیده می‌شد. همچنین روحیه مردم گیلان در عدم پذیرش حکومت مرکزی باعث درگیری‌های دائم با قوای حاکم بر ایران بود که بسیاری از این کشمکش‌ها باعث پیوستن گیلان به حکومت مرکزی ایران می‌شد در مقابل قدرت‌های خارجی مانند روسیه برای ضربه زدن به حکومت ایران به گیلان و به خصوص رشت حمله می‌بردند که حکومت مرکزی یا توانایی مقابله با متجاوز را نداشت یا به دلیل درگیری‌های گذشته با گیلانیان تمایلی به این کار از خود نشان نمی‌داد. به این ترتیب در گیلان چرخه تقریباً ثابتی از جنگ داخلی، جنگ با حکومت مرکزی و جنگ با بیگانگان در جریان بود. . تعرض مغولان عهد اولجایتو، تعرض سیدعلی کیا امیر بزرگ گیلان بیه‌پیش، قیام عادل‌شاه، تصرفات روسیان عهدپترکبیربیش از ده سال و پیکارهای ایذایی ده ساله با اشغالگران، تعرض قوای آغامحمدخان قاجار از چند جانب به رشت، درگیری قوای آغامحمدخان قاجار با قوای برادرش مرتضی قلیخان، تعرض قوای ژنرال سیسانوف، قیام مشروطه‌طلبان و تصرف شهر، تعرض ناگهانی قوای روس به رشت و اعدام مدافعان، جنگ مجاهدان با اشغالگران انگلیسی و جنگ هفده روزه شهری قوای میرزا کوچک خان با کمونیستهای انقلاب سرخ، اشغال رشت از طرف قوای شوروی در جنگ جهانی دوم، از مهم‌ترین وقایع رشت بین سال‌های ۷۰۶ هـ. ق تا ۱۳۲۶ هـ. ش می‌باشد.[52] همچنین باید گسترش بیماری‌هایی مانند وبا و طاعون را به علت تجارت ابریشم و رفت‌وآمد تجار بین سال‌های ۱۲۴۶ تا ۱۲۴۷ هجری نام برد که منجر به کشته شدن عدهٔ زیادی شد بر مصائب فوق افزود. در زمستان ۱۲۴۶ هجری قمری، طاعون شدید در گیلان شایع شد و در حدود شش هزار نفر را از پای درآورد. ۵۶ سال بعد شهر به آتش کشیده شد و خسارات فراوان دید. شهر رشت چندین بار بین سال‌های ۱۱۲۱ تا ۱۲۶۰ هجری از زمین لرزه و حریق آسیب دیده و باعث کاهش فراوان جمعیت در این شهر گردید. این شهر ۶ بار بین سال‌های ۱۱۷۰ تا ۱۳۲۰ دچار حریق گردید. در حریق سال ۱۳۰۴ هجری تمام بازار و دو مسجد و تعداد زیادی از کاروانسراها و حمام ویران گردید و در حریق ۱۳۲۰ هجری در حدود ۱۰۰۰ دکان و ۱۰ کاروانسرا ویران شد. رشت چندین بار به وسیله قوای بیه پیش غارت گردید. در سال ۱۰۴۹ تا ۱۰۴۸ هجری قزاقهای «دن» وسی سال بعد «استنکورازین» دوباره آن را به ویرانی کشید و به سال ۱۰۷۸ هجری غنیمت زیادی از آنجا به دست آورد. در سال ۱۱۳۱ هجری زبر دست خان فرمانده سپاهیان افغان این شهر را محاصره نمود. مردم رشت از پطر کبیر یاری طلبیدند با وجود آنکه رشتی‌ها افاغنه را به عقب‌نشینی واداشتند نیرویی کهپترکبیر به کمک آن‌ها فرستاده بود مدت ۱۲ سال یعنی از سال ۱۱۳۵ تا ۱۱۴۷ این شهر را در اشغال خود داشتند. در سال ۱۱۶۰ هجری پس از مرگ نادرشاه یکی از فرماندهان سپاه اصلان خان به نام رضا قلی خان با ۱۷۰۰ نفر افغانی از تبریز به رشت آمد و بازرگانان انگلیسی را که در این شهر به سر می‌بردند غارت کرد و آغا محمد خان قاجار در سال ۱۱۹۷ هجری رشت را اشغال نمود. رشت در سال ۱۱۶۵ هجری به وسیله لشکریان محمد حسن خان قاجار ویران گردید و بعدها هم سربازان کریم خان زند آن را به آتش کشیدند. در واقع رشت در طول تاریخ خود، وقایع اسف انگیز فراوانی را از سر گذرانده‌است.[52]

شعبه بانک سپه در رشت ۱۳۰۴ شمسی - ۱۹۲۵ میلادی

اولین اتوبوس در ایران توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد

• اولین شعبهٔ بانکی ایران (اولین شعبهٔ بانک سپه):در آغاز سال ۱۳۰۴ شمسی که هنوز اهمیت موسسات اقتصادی و عوامل بازرگانی در شئون اداری و زندگی اجتماعی ایران محسوس نشده بود، ایجاد اولین مؤسسه بانکی کشور طرح‌ریزی شد و مأمورین اجرای این فرمان با تشکیل شورایی از افراد بصیر و مطلع موفق شدند در چند مغازه واقع در خیابان سپه نخستین بانک ایرانی را در اردیبهشت سال ۱۳۰۴ افتتاح نمایند.

سرمایه اولیه بانک ۳٬۸۸۳٬۹۵۰ ریال از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و بدین جهت فعالیت یک سال نخست این بانک به افسران ارتش اختصاص داشت، که با پرداخت وام‌های تقسیطی به رفع نیازمندی‌های آنان کمک مؤثر می‌نمود و چون پیوسته به وسعت دامنه عملیات خود می‌افزود دوایر بانک به جای وسیع‌تری که در اول باب همایون از ابنیه قورخانه آماده شده بود، انتقال یافت و در ۲۴ اسفند ۱۳۰۴ اولین شعبه این بانک در شهر رشت افتتاح شد و علاوه بر معاملات درجه‌داران قشون، به خرید و فروش برات و گشایش اعتبار برای بازرگانان و فعالیت‌های بیشتری در امور بانکی و معاملات بازرگانی آغاز گردید.[57]

• اولین کتابخانه ملی با بنای شاخص:[58] فکر تأسیس این کتابخانه ملی در سال ۱۳۰۶ توسط محمدعلی تربیت، رئیس اداره فرهنگ گیلان، در زمین اهدایی شهرداری رشت به این اداره مطرح شد. در روز ۱۶ آذر سال ۱۳۰۶ جمعیتی به نام نشر معارف گیلان که هدف آن ساخت کتابخانه ملی بود تشکیل شد و سرانجام در روز پنجشنبه ۱۹ مهر ۱۳۱۳ هم‌زمان با جشن هزاره فردوسی کتابخانه مذکور گشایش یافت. این کتابخانه اولین کتابخانه‌ای است که لفظ "کتابخانه ملی"برای آن استفاده گردید و احداث بنا ی آن هم‌زمان با ساخت و ساز یک سلسله ابنیه اداری و عام‌المنفعه در شمال ایران در دوره عهد پهلوی اول انجام گرفت و نوع معماری آن تقلیدی از معماری شرق اروپا می‌باشد. (کتابخانه ملی رشت واقع در میدان شهرداری - خیابان علم الهدی)[59]
• اولین تئاتر: اولین تئاتر ایران به شکل کلاسیک و در سالن در شهر رشت شروع به کار کرد.[60][61][62]
• اولین اتوبوس وارد شده به ایران (قبل از دههٔ نود قرن سیزدهم هجری شمسی (پیش از سال هزار و دویست و نود شمسی)):اولین اتوبوس در ایران توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد، اما به مرور زمان و با توجه به میزان کرایه، سودآوری و زیر ساخت‌های حمل و نقل توجیه اقتصادی آن رد شد و به همین دلیل اتوبوس به کار گرفته شده به یکی از تجار ایرانی به نام (معین التجار) فروخته شد.[63]
• اولین راه‌آهن ایران: قدیمی‌ترین راه‌آهن ایران در مسیر بندر انزلی به پیربازار و رشت احداث شده و بقایای این راه‌آهن و خطوط ریلی هنوز وجود دارد.[64]
• اولین داروخانه شبانه‌روزی در ایران (داروخانه کارون)

1. تغییر_مسیر آرسن میناسیان[65]

• اولین خانه معلولین و سالمندان در ایران

1. تغییر_مسیر آرسن میناسیان[66]

نمای هوایی رشت (اثر والتر میتل‌هولتسر حوالی سال ۱۳۰۴)

رشت در ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی واقع شده و فاصله آن از تهران ۳۰۰ کیلومتر است.[67] همچنین شهر رشت با مساحت ۱۸۰ کیلومتر مربع در زمینی مسطح و هموار به ارتفاع به‌طور میانگین ۵ متر از سطح آب‌های آزاد قرار دارد. رشته کوه البرز در قسمت جنوبی شهر رشت واقع شده و نزدیک‌ترین قله بلند به شهر رشت (درفک) به ارتفاع ۲٬۷۳۳ متر است. نزدیک‌ترین شهرستان به رشت شهرستان خمام است که در فاصلهٔ ۸ کیلومتر ی از آن قرار دارد. رشت از شمال به دریای خزر وشهرستان خمام و از شمال غرب به شهرستان انزلی، از غرب به رودخانه پسیخان و شفت، صومعه‌سرا و فومن، از جنوب به بخش سنگر و شهرستان رودبار و از شرق به کوچصفهان و آستانه اشرفیه محدود است.[68]

سلسله جبال البرز در قسمت جنوبی شهر رشت واقع شده و نزدیک‌ترین قله بلند به شهر رشت (درفک) به ارتفاع ۲۷۳۳ متر است. نزدیک‌ترین شهرستان به رشت شهرستان خمام است که در فاصلهٔ ۸ کیلومتر ی آن قرار دارد. رشت از جانب شمال به دریای خزر و شهرستان خمام و از شمال غرب به شهرستان انزلی، غرب به رودخانه پسیخان، صومعه‌سرا و فومن، از جنوب به شهرستان سنگر و رودبار و از شرق به کوچصفهان و لاهیجان محدود است و فاصلهٔ آن تا تهران ۳۲۵ کیلومتر، تا ساری ۳۶۵ کیلومتر و تا بندر انزلی ۲۵ کیلومتر است.[69]

تصویر هوایی از شهر رشت در شب

در رشت دو رودخانه گوهررود و زرجوب جریان دارد که یکی در شرق و دیگری در غرب این شهر قرار گرفته‌اند. این دو رودخانه در حوالی ناحیهٔ پیر بازار رشت به یکدیگر رسیده و سپس وارد تالاب انزلی می‌شوند.

رودخانه زرجوب

این رودخانه که در شرق شهرستان رشت جاریست با نام‌های صیقلان‌رود، سیاه‌رود، کلاشه رودبار و نهر بوسار خوانده می‌شود. این رودخانه که در سر راه رشت به قزوین - رشت به لاهیجان و رشت به پیر بازار واقع شده‌است از کوه‌های کم ارتفاع هزار مرز، نیزه سر، جکلوندان و کچا که در جنوب شهرستان رشت قرار دارند، سرچشمه گرفته و پس از طی مسیر ۴۳ کیلومتر به تالاب انزلی سرازیر می‌شود. این رودخانه بنا به نقشه سال ۱۳۳۲ خورشیدی، پس از ورود به رشت به سه راه باقرآباد رسیده و از آنجا به دو شاخه تقسیم شده که یک شاخه آن به سمت شمال و در موازات جاده پیر بازار در جریان بود و دیگری به زمین‌های گود و مزارع و باغات منطقه گلسار سرازیر می‌گشت که پس از احداث خیابان سعدی از بین رفت.[70]

رودخانه گوهررود

گوهر رود که از کوه‌های چوماچا سرچشمه می‌گیرد در داخل شهر رشت به رود چمارسرا معروف است. گوهر رود و سیاهرود در منطقه‌ای به نام کماکل به هم پیوسته و با نام رود پیربازار به تالاب انزلی سرازیر می‌گردند

برف رشت سال ۱۳۲۸ (خیابان‌های منتهی به شهر داری)

برف سال ۱۳۵۰ در رشت

رشت به سبب ریزش باران‌های ریز و یکریز (باران ریزه) به شهر باران‌های نقره‌ای لقب داده شده‌است. در اساطیر ایران باستان الهه باران تیشتر نام دارد و احتمال می‌رود واژهٔ رشت صورت تغییر یافته تیشتر باشد، چرا که آثار بازمانده از فرهنگ ایران باستان در گوشه‌هایی از فرهنگ بومی گیلان نمودهایی کم رنگ به جای گذاشته‌است.

بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان هواشناسی، متوسط بارندگی در سال ۱۳۵ روز است. کمترین بارندگی در ماه‌های تابستان به خصوص مرداد و بیشترین ان در پائیز به ویزه مهر و آبان می‌باشد؛ ولی این امر ثابت نیست و گاهی ماه‌های فروردین، آبان، دی، بهمن و اسفند دارای بیشترین میزان بارندگی در سال می‌باشد.

باران‌های مداوم در رشت و گیلان، مردم این منطقه را وادار نمود، که در ساخت بام‌های خود از پوشش مناسبی بهره گیرند و بهترین و مناسب‌ترین پوششی که برای بام‌های خود اختیار کرده‌اند، استفاده از سفال بوده‌است، به‌طوری‌که این شهر در سال‌های نه چندان دور به شهر بام‌های سفالی مشهور بوده‌است.

روایات مسافران و جهانگردان از آب و هوای شهر رشت

همه جهانگردان و مسافرانی که از رشت دیدن کردند، عمدتاً از رطوبت هوا و باران‌های آن مطالبی گوناگون نوشته‌اند.

گرببایدوف، سفیر روسیه در دوران قاجار، در نامه‌ای دربارهٔ رطوبت هوای رشت می‌نویسد: «رطوبت به قدری زیاد است، که حتی از درز ساعت هم عبور کرده و فنر ساعت زنگ می‌زند»[72]

هم چنین مظفرالدین‌شاه قاجار در اولین سفری که به اروپا داشته، در سفرنامهٔ خود دربارهٔ باران رشت می‌نویسد: «صبح از خواب برخاستم. دیگر از دست باران نمی‌دانم چه بنویسم. از یک ساعت به غروب مانده تا الآن که از خواب برخاستم، متصل باران می‌بارد و معرکه می‌کند»[73]

آب و هوای رشت معتدل و مرطوب است. میانگین سالانه بارندگی در این شهر ۱۳۵۹ میلی‌متر می‌باشد رشت دارای رتبهٔ اول میزان بارش مراکز استان‌های ایران و به شهر باران شهرت دارد. کم‌باران‌ترین سال طی ۵۰ سال اخیر سال ۱۹۷۱ با ۹۵۷٫۸ میلی‌متر و پرباران‌ترین سال طی این مدت سال ۱۹۷۲ با ۱۹۶۷٫۶ میلی‌متر بارندگی می‌باشد. تعداد روزهای بارندگی در رشت ۱۳۸ روز می‌باشد و حداکثر بارندگی در ۲۴ ساعت در مدت آماری ثبت شده، به میزان ۱۷۰ میلی‌متر در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۶۲ ثبت شده‌است. بارندگی‌ها در رشت بر پایه رژیم بارشی سواحل دریای خزر، عمدتاً متأثر از سامانه‌های پرفشار شمالی است.

بر اثر تعداد کم روزهای یخبندان در رشت، ریزش برف‌های سنگین کمتر اتفاق می‌افتد و اگر هم برودت هوا باعث نزول برف شود، پایداری آن درازمدت نیست. نتیجهٔ آمارگیری در مورد ریزش برف در رشت نشان می‌دهد، که در رشت به‌طور متوسط در سال ۷ روز(۲ روز در دی و ۲ روز در بهمن و ۲ روز در اسفند و ۱ روز در بقیه ماه‌های سال) برف باریده‌است. با وجود این آمارهای، گاه اتفاق می‌افتاد که گیلان و رشت مورد حملهٔ استثنایی سرمای قطبی مرکز پرفشار سیبری، یا مراکز پرفشار قطبی روسیه قرار می‌گیرد که به برف تاریخی زمستان ۱۳۲۸ می‌توان اشاره کرد، که گاهی تا ۲ متر اندازی‌گیری شده که از نظر مردم رشت به پیله برف (برف بزرگ) خوانده شده‌است؛ یا برف زمستان ۱۳۵۰ که ارتفاع آن در رشت تا حدود ۲ متر (و حتی بیشتر) رسید.

برف بهمن ۸۳ رشت:از جمله بی‌سابقه‌ترین نزول برف سنگین در رشت، برف بهمن ماه ۱۳۸۳ است که خسارت‌های زیادی به اماکن مسکونی، کارخانجات و مراکز عمومی وارد ساخت. بارش این برف از شامگاه روز یکشنبه ۱۸ بهمن آغاز شد و تا بامداد روز جمعه ۲۳ بهمن ادامه داشت و به گفتهٔ منابع خبری ارتفاع آن به۱/۵ تا ۲ متر رسید و یکی از بی‌سابقه‌ترین بارش برف در دهه‌های اخیر بوده به‌طوری‌که از سوی مطبوعات و مسئولان به بحران سفید نام گرفت. کل خسارت وارده از سوی مقامات وقت استان ۳۳۳ میلیارد تومان برآورد شد[74]

میانگین سالانه دمای هوا در رشت ۱۵٫۹ درجه سانتیگراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا ۲۰٫۶ و میانگین حداقل سالانه آن ۱۱٫۳ درجه می‌باشد. اختلاف حداکثر و حداقل دمای سالانه ۹٫۳ درجه‌است. حداقل دمای گزارش شده ۱۹- درجه در ۳۰ دی ۱۳۴۲ و ۱۸- درجه در ۱۴ بهمن ۱۳۵۰ و حداکثر دمای گزارش شده ۴۰ درجه در ۲۳ شهریور ۱۳۷۵ می‌باشد.

در سال ۱۳۹۴، روز ۱۲ دی ماه روزی که رشت در بیش از ۴٬۵ قرن پیش به عنوان مرکز سیاسی گیلان انتخاب گردید به عنوان روز رشت در تقویم رسمی کشور درج شد.[16]

شهر رشت پرجمعیت‌ترین شهر شمال کشور و از جمله کلانشهرهای ایران است. جمعیت شهر رشت مطابق نتایج سر شماری سال (۱۳۹۰)۶۳۹٬۹۵۱ نفر و جمعیت شهرستان رشت ۹۱۸۴۴۵ نفر است.[75] بر اساس سرشماری رسمی در سال ۱۳۹۵، جمعیت ساکن آن ۹۵۶٬۹۷۱ نفر بوده‌است.[76] جمعیت شناور ثابت روزانهٔ شهر رشت به‌عنوان مادرشهر استان گیلان[6] بالغ بر ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر است.[12][77][78] جمعیت این شهر در تعطیلات و ماه‌های گردشگری سال بالغ بر دو میلیون نفر است.[13] رشت فشرده‌ترین شهر ایران به لحاظ نسبت جمعیت به وسعت است و ازلحاظ نسبت جمعیت در روز و شب نیز رتبه نخست کشور را دارد.[12]

در شهر رشت لهجه‌های گوناگون از گویش بیه‌پس[79] از زبان گیلکی رایج است. برخی گیلکی را به نام پهلوی خوانده‌اند. حمدالله مستوفی قزوینی می‌نویسد: «در گشتاسفی که بخشی‌ست در مجاورت دریای خزر و نزدیک «سالیان»، زبان‌شان به پهلوی به جیلانی (گیلانی) باز بسته‌است.». مستوفی پهلوی را شبیه و وابسته به گیلکی می‌داند. زبان رسمی جلسات شورای شهر رشت گیلکی است.[80]

اکثر مردم شهر رشت، (۹۸٪/۲) گیلک هستند. گیلک یا همان گیل به زبان پهلوی «گل=Gel» و به تازی «الجیل» ثبت شده‌است، در نیمه اول قرن میلادی از طرف «کاپوس پلینوس» با نام «گلای Gelaee» معرفی شده‌است. خودزکو در کتاب تاریخ گیلان، به نقل از پلین-و-دوسنت کروآ و دنیس لوپری یه ژت قوم گیل را از اخلاف کادوس قدیم معرفی می‌کند؛ که از زمان ژوستینین امپراتور روم پس از دفع حمله آماردها بر ارتفاعات شرقی گیلان مسلط شده‌اند. دربارهٔ سلاح این قوم نیز گفته‌است عبارت بود از سپر و نیزه و شمشیری که از شانه آویزان می‌شد و سه زوبین و یک خنجر که به دست چپ می‌گرفتند. اریستوفن اقوام جنوب خزر را چنین معرفی می‌کند: از شرق به غرب هیرگانیان – مردها – اناریاکان – کادوس – آلبانی – کاسپی – اوتیان. استرابن، جغرافی‌دان عهد قدیم که در فاصله ۴۰ قبل از میلاد تا ۴۰ بعد از میلاد می‌زیسته و در کتاب ۱۱ فصل ۸ خود آورده‌است که: در نواحی شمالی کوه «پراخواتراس=همان سلسله البرز که حائل بین نجد ایران و گیلان و مازندران است» اقوام گلای Gelaee و کادوس (به زبان یونانی باستان: Καδούσιοι) و (به انگلیسی: Cadusii) و ماردی و بعضی قبایل گرگانی زیست می‌کنند؛ و بدین ترتیب جایگاه گیل – گیلان را نشان می‌دهد.[81]

کلیسای مسروپ مقدس در رشت

پیش از ورود اسلام به ایران، گروهی از ساکنان گیلان زرتشتی و گروهی دیگر بی‌دین بودند. با آنکه دو نفر کشیش مسیحی در گیلان و دو کشیش دیگر در ری و طبرستان وجود داشته‌اند اما آئین مسیحیت پیروان چندانی را در منطقهٔ گیلان به خود جذب نکرده بود. پس از شکست ایرانیان در قادسیه، چهار هزار نفر از سربازان دیلم تصمیم گرفتند به اسلام بگروند و به تازیان در جنگ جلولا کمک کنند، به همین سبب با مسلمانان در کوفه مستقر شدند. از آن به بعد کسانی که از طرف خلیفه بغداد تحت شکنجه و تعقیب بودند می‌توانستند در گیلان پذیرایی شوند.[82] مذهب گیلک‌ها که اکثریت جمعیت شهر رشت را تشکیل می‌دهند، شیعه می‌باشد؛ ولی تعدادی اقلیت مذهبی از سال‌های بسیار دور در کنار دیگر مردم رشت زندگی می‌کنند.

گیلان سرزمینی با تنوع قومی و گویشی است و با این‌که از نظر وسعت جغرافیایی از کوچکترین استان‌های کشور است، گوناگونی و تنوع فرهنگی آن بیش از هر جای دیگر ایران دیده می‌شود. قرن‌های متمادی است که اقوام مختلف در شهر رشت و مناطق دیگر گیلان همزیستی مسالمت‌آمیزی با هم دارند و این همزیستی فرهنگ مشترکی را پدیدآورده و در عین حال این اقوام ویژگی‌های قومی و گویشی خود را حفظ کرده‌اند.[83] این فرهنگ غنی خود را در آداب و سنن مردم گیلان بروز داده‌است. آیین‌هایی مانند نوروزخوانی٬عروس گوله که پس از گذشت سال‌ها همچنان در میان مردم گیلان و حتی جوامع مدرن شهری مانند رشت نیز دیده می‌شوند مؤید این پشتوانهٔ فرهنگی عمیق است.[84]

عباس مسعودی مؤسس قدیمی‌ترین روزنامهٔ ایران یعنی روزنامهٔ اطلاعات در سفری که در نوروز ۱۳۰۷ خورشیدی به گیلان و رشت نموده و گزارشی از این سفر را در روزنامهٔ اطلاعات به چاپ رسانده دربارهٔ علاقه مردم منطقه بر اعتلای فرهنگ و تجدد می‌نویسد:[85][86] «حسن تجدد خواهی و فکر آزادی طلبی و معارف پروری در مردمان این شهر (رشت) تا حدی یعنی تقریباً ۲۰ سال زیادتر از ما (تهرانی‌ها) وجود دارد. اهالی رشت از هر فکر روشن و باز و از هر موضوعی که بوی آزادی و ترقی و آبادانی از آن استشمام شود با آغوش باز استقبال می‌کنند. من یقین دارم اهالی رشت یعنی اکثریت مردمان این شهر از حیث تجدد و فکر ترقی خواهی قریب ۲۰ سال از ما تهرانی‌ها جلو هستند.»[87]

نیما یوشیج بنیان‌گذار شعر معاصر فارسی که از سال ۱۳۰۸ تا اواخر ۱۳۱۱ در شهرهای گیلان بکار معلمی اشتغال داشته، ضمن برشمردن خصوصیات مردم گیلان، روحیه تجدد خواهی و علم دوستی آن‌ها را ستوده و در نامه‌ای خطاب به استاد ذبیح اله صفا در این مورد نوشته:[86] «اگر چه رشت یک شهر تجارتی است اما اهالی میل دارند سربلند باشند، خط پیشرفت را وجدان به فکر آن‌ها داده‌است، حتی دهاتی‌های آن‌ها که از هیئت آن‌ها متأثر می‌شوم، نزدیک به افکار و احساسات شهری افکار و احساساتی دارند. متمدنین آن که شهری باشند علم و هنر را به غارت می‌برند مثل این که آن‌ها را تعاقب کرده‌اند.»[86]

شهر رشت با توجه به قدمت دیرینهٔ خود جایگاه بناهای تاریخی بسیاری است از جمله مهم‌ترین آن‌ها میدان شهرداری رشت است که شامل ساختمان شهرداری و برج ساعت آن که نماد شهر رشت می‌باشد و نیز موزه پست و ساختمان قدیمی هتل ایران است. مجموعه بناهای میدان شهرداری رشت در اوایل سلطنت رضا شاه پهلوی (۱۳۰۴–۱۳۲۰ ه‍.ش) احداث شده‌است. برج ساعت شهرداری که نماد شهر رشت محسوب می‌شود، به هنگام وقوع زلزله مهیب و ویرانگر گیلان در سال ۱۳۶۹ ویران شده بود که چندی بعد به صورت سابق بازسازی گردید. از دیگر بناهای تاریخی عبارتند از:

• مجموعه شهرداری
• عمارت پست میدان شهرداری رشت
• ساختمان هتل ایران سابق
• عمارت کلاه فرنگی
• خانه میرزا کوچک‌خان
• خانه میرزا خلیل
• آرامگاه میرزا کوچک‌خان
• کتابخانه ملی رشت
• خانه میرزا خلیل (ساختمان استانداری سابق)
• عمارت نوبل[88]

مسجد سفید از قدیمی‌ترین مساجد در رشت در سال ۱۸۸۶میلادی

مسجد سفید از قدیمی‌ترین مساجد شهر رشت محسوب می‌شود و در یکی از محلات قدیمی شهر که به همین نام معروف است واقع شده‌است. حسن بیک روملو این مسجد را مسجد سفید خوانده‌است و می‌نویسد که شاه اسماعیل هنگام فرار از اردبیل به گیلان چند روزی را نزدیک این مسجد گذرانده‌است و همچنین احتمال می‌رود که پس از کشته شدن محمدباقر میرزا معروف به شاه صفی نام «سفید» به مرور زمان پس از قتل او در جوار این مسجد به مسجد صفی تبدیل شده باشد. چاه صاحب الزمان (چاه صفی) چاهی است در این مسجد که مردم به دیده احترام به آن می‌نگرند. شب‌های جمعه بر سر این چاه می‌آیند و نامه‌هایی را که برای حضرت قائم نوشته‌اند در آن چاه می‌اندازند. پس از انداختن نذورات در چاه آب آن را برای تبرک و ادامه سلامتی با خود می‌برند و می‌نوشند. برخی از دیگر مساجد تاریخی شهر رشت عبارتند از:

• مسجد حاج سمیع
• مسجد کاسه فروشان
• مسجد گلشن
• مسجد زرگران
• مسجد بادی الله
• مسجد حاج صمد خان

رشت به مانند بسیاری از شهرهای بزرگ و معروف کشور از تعدادی از خانه‌های تاریخی بهره می‌برد که هم‌اکنون به جاذبه‌های گردشگری این شهر تبدیل شده‌اند. خانه ابریشمچی، خانه قدیری و خانه حاج میرزا خلیل رفیع از جمله خانه‌های تاریخی رشت هستند.

• خانه ابریشمچی در ضلع جنوب شرقی میدانی به نام صیقلان و در انتهای کوچه شاعری قرار دارد. قدمت خانه به دوران قاجاریه بر می‌گردد و گویا متعلق به حاج میرزا اسماعیل حاکم رشت در دوران ناصرالدین شاه است. علت آن که این خانه به خانه ابریشمچی معروف شده‌است فروش آن به فردی به این نام از سوی وراث حاکم بوده‌است. خانه ابریشمچی دو طبقه و بیش از ۶۵۰ متر مربع زیربنا دارد و علاوه بر بهره‌گیری از معماری قاجاری، متناسب با آب و هوای منطقه باران خیز رشت ساخته شده‌است.
• خانه قدیری مربوط به دوران پهلوی است که در شرق سبزه میدان واقع شده‌است. اسکلت و سازه این خانه از چوب و متعلق به محمدولی خان تنکابنی، سپهدار و حکمران رشت بوده‌است. سقف خانه لمبه کوبی شده‌است و از بیرون که به آن نگاه می‌کنی دارای پوشش سفالی و در و پنجره چوبی است. چند سال پیش *خانه قدیری طعمه حریق شد و تمامی تزئینات آن از بین رفت، اما دوباره بازسازی شد. در حال حاضر این بنای تاریخی به عنوان پژوهشکده میراث فرهنگی مورد استفاده است و دارای کتابخانه‌ای با کتب تخصصی مرمت، معماری، تاریخی، گردشگری و سایر زمینه‌ها بوده که تا حد زیادی پاسخگوی دانشجویان و اندیشمندان است.
• خانه حاج میرزا خلیل رفیع دیگر خانه تاریخی رشت است که از مبارزان مشروطه طلب رشت بود. این خانه تاریخی در خیابان استاد مطهری رشت واقع شده‌است. حاج میرزا خلیل رفیع را اولین شهردار رشت می‌دانند که البته در دو مقطع این سمت را به دست آورده‌است. حاج میرزا اول بار در سال ۱۳۲۷ هجری قمری پس از تصرف رشت توسط مشروطه طلبان، شهردار رشت می‌شود، اما پس از مدتی با تصرف رشت توسط قوای روس بازداشت و تبعید می‌گردد. دومین بار که وی شهردار رشت می‌شود مقارن با نهضت جنگل است.

خانه مزبور در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی به دستور وی ساخته شده‌است. جالب است بدانید که چوب‌های به کار رفته در این بنا از روسیه و توسط کشتی به ایران آورده شده‌است. این خانه اکنون در اختیار شورای شهر رشت قرار دارد.[89] از دیگر خانه‌های تاریخی رشت عبارتند از:

• خانه میرزا کوچک خان (خانه سردار جنگل)
• خانه رحمت سمیعی با قدمت صدو پنجاه ساله
• خانه کسمایی
• خانه آوانسیان
• خانه اشکوری
• خانه پورعباس
• خانه سید علی مقیمی
• خانه مؤسس بانک سپه «موسیو لئوپولد گُدار و خانواده اش» محله استادسرا نبش کوچه آتش‌نشانی

ساختمان استانداری گیلان در رشت

شهر رشت از سال ۱۰۰۴ هـ. ق به فرمان شاه‌عباس مرکز استان گیلان شد از این زمان به بعد علی‌رغم کشمکش‌های گوناگون با حکومت‌های مرکزی ایران و همچنین کشمکش‌های درون گیلان رشت همواره مرکز گیلان و اقامت گاه والی گیلان بود در سال ۱۳۰۴ با انتصاب امیراصلان خواجه نوری (نظام الدوله) به سمت استانداری گیلان اولین بار لفظ استاندار برای حاکم گیلان به کار گرفته شد. همچنین در زمان اولین تقسیم‌بندی استانی کشور که در ۱۹ دی ۱۳۱۶ خورشیدی، با اصلاح قانون تقسیمات کشوری اعمال شد. استان یکم یکی از ۱۰ استان ایران به مرکزیت رشت بود. این استان شامل شهرهای زنجان، قزوین، ساوه، سلطان آباد، رشت و شهسوار می‌بود.

شهرداری رشت، سازمانی است دولتی که در ۱۲۸۶ خورشیدی تأسیس شد و مسئولیت اداره این کلانشهر را به عهده دارد. مدیریت این سازمان با شهردار رشت است که از طریق آرای شورای شهر رشت انتخاب می‌شود و حکم وی توسط وزیر کشور ابلاغ می‌شود. شهرداری رشت، شامل ۵ منطقه‌است که اداره مناطق شهری رشت به عهده شهردار منطقه می‌باشد و هر منطقه شامل چند ناحیه شهری است شهر رشت دارای ۱۵ ناحیه شهری می‌باشد. شهرداری رشت متشکل از ۵ معاونت است و۱۳ سازمان زیر مجموعه دارد.

کنسول‌گری فدراسیون روسیه در رشت نمایندگی دیپلماتیک روسیه در رشت، استان گیلان ایران است. در حال حاضر ماکسیم آناتولییویچ بارانوف سرکنسول و آقای آندرئی الکساندروویچ آلنکین معاونت این سرکنسولگری را بر عهده دارند[90] و حوزه فعالیت آن در پنج استان گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل و آذربایجان شرقی است. این کنسولگری روزانه پذیرای متقاضیان روادید است.[91]

در زمان قاجار، به موازات توسعه اقتصادی میان ایران و روسیه، تجارت نوغان و سایر محصولات گسترش پیدا کرد. به این ترتیب رشت در قرن ۱۹ میلادی به دروازه اروپا بدل شد. گریگوری والریانویچ ملگونف، سیاح روس که سال ۱۲۷۵ هجری قمری به رشت سفر کرده بود، در خاطرات خود نوشته‌است که این شهر در آن روزگار دارای ۵۴۶ خانه، ۱۰۲۱ مغازه و ۲۷ هزار و ۳۱۴ نفر جمعیت بوده‌است. در این زمان اعتبار سیاسی رشت به حدی بود که دولت‌های روسیه، بریتانیا و عثمانی در شهر رشت کنسولگری داشتند.[18]

خانهٔ گردشگری در بوستان ملت رشت

شهر رشت داری ۴۰ پارک فعال است که بسیاری از آن‌ها مانند سبزه میدان دارای قدمت تاریخی‌اند. از این تعداد ۱۰ پارک در منطقه یک، ۷ پارک در منطقه دو، ۱۱ پارک در منطقه سه و۱۲ پارک در منطقه چهار شهر رشت قرار دارند؛ و منطقه ۵ فاقد پارک است.[92] سرانه فضای سبز رشت کمتر از میانگین و استاندارد کشوری و حتی شهرهای کویری ایران کمتر است.[93] در سال‌های اخیر از سوی شهرداری رشت فاز اول پارک مفاخر این شهر برای افزایش سرانه فضای سبز احداث شده و فاز دوم این پارک با توجه به قرار گرفتن چند خانه سازمانی اداره جنگل‌ها و مراتع علی‌رغم وجود مصوبه دولت قابل استفاده برای عموم مردم نیست. پارک ۴۰۰ هکتاری لاکان از دیگر وعده‌های استانداری گیلان برای جبران فقر فضای سبز کلانشهر رشت است که تاکنون عملیات اجرایی آن آغاز نشده‌است.[94][95][96] از جمله بزرگ‌ترین پارک‌های شهر رشت عبارتند از:

• بوستان ملت
• باغ محتشم
• پارک مفاخر
• بوستان کشاورز
• بوستان دانشجو

نخستین فیلم در ایران به سال ۱۳۱۱ ساخته شد. این فیلم صامت که «لآبی و رابی» نام داشت به کارگردانی آوانس اوگانیانس عرضه گردید که ابتدا در تهران و سپس در برخی از شهرهای گیلان نمایش داده شد. یک سال بعد فیلم ناطق فارسی «دختر لُر» در بمبئی هندوستان ساخته شد. این فیلم در اغلب شهرهای ایران از جمله رشت روی پرده سینما آمد. آغاز نمایش فیلم در گیلان به دهه ۱۲۹۰ خورشیدی یعنی تقریباً هم‌زمان با آغاز فعالیت هالیوود در آمریکا برمی‌گردد که متعاقب آن اندکی بعد اولین سینما در رشت تحت نام سینما ایران احداث گردید. در این دهه در سالن «اجتماعات فرهنگ» واقع در شمال غرب سبزه‌میدان رشت، هفته‌ای یک‌بار توسط شخصی به نام «الوش‌بیک» فیلم نمایش داده می‌شد. چندی بعد «کریشا مایاک» در این محل سینما ایران را تأسیس کرد. این سینما دارای دو سالن تابستانی و زمستانی بود. قیمت بلیط ۱۰ شاهی، یک ریال و یک ونیم ریال بود. در سال ۱۳۳۶ خورشیدی پرده سینما به «سینماسکوپ» تبدیل شد. سینما ایران تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی به کار خود ادامه داد و در این سال تعطیل گردید. در حال حاضر از محل آن به صورت پارکینگ استفاده می‌شود.[97] سایر سینماهای رشت عبارتند از:

• سینما سپیدرود (سینما سهیلا سابق) <دارای دو سالن نمایش با فیلم مجزا>
• سینما ۲۲ بهمن (سینما شهر طلایی سابق)
• سینما میرزا کوچک (سینما آسیا سابق)
• سینما انقلاب (تعطیل شده)(سینما کوروش سابق)
• سینما آبشار (تعطیل شده)
• سینما سعدی (تعطیل شده)
• سینما قدس (تعطیل شده)
• سینما فلسطین (سینما مولن روژ سابق که آتش گرفت و بعد هم تعطیل شد)
• سینما صحرائی مایاک واقع در سبزه‌میدان رشت که هم‌اکنون سال‌هاست به یک پارکینگ خودرو در ورودی استادسرا تبدیل شده‌است)
• سینما سالار (تعطیل شده)
• سینما قصر زرین (تعطیل شده)

امروزه رشت علی‌رغم گردشگرپذیر بودن با بحران هتل مواجه است و از حداقل‌های استانداردهای جهانی در این زمینه محروم است[98][99] کلانشهر توریستی رشت فاقد هتل ۵ ستاره گرید تاپ است و تنها یک هتل ۵ ستاره قدیمی گرید A و یک هتل ۴ ستاره و درمجموع دارای ۶ هتل و تعدادی مسافرخانه و مهمان‌پذیر است. هتل درنای رشت که عملیات اجرایی ساخت آن با استاندارهای اروپایی و اتاق‌های رویال در سال ۱۳۸۴ در بلوار ولیعصر آغاز شده و قرار بود یکساله به بهره‌برداری برسد با گذشت نزدیک به یک دهه نیمه کاره رها شده‌است.[100][101] هتل‌های شهر رشت عبارتند از:[102]

محل موقت نمایشگاه بین‌المللی رشت در بلوار خلیج فارس رشت در فضای بالغ بر ۱۰۰۰۰ متر مربع می‌باشد، که در یک سالن یک شرکت ورشکسته واقع است.[103] وعده‌های مختلفی توسط مسئولین استان گیلان و شهر رشت برای احداث نمایشگاه بین اللملی استاندارد در رشت داده شده‌است که آخرین وعده توسط سازمان همیاری شهرداری‌های استان گیلان در بهمن ۱۳۹۲ برای احداث نمایشگاه، هتل، مجتمع تجاری و مسکونی در زمینی به مساحت ۱۲ هکتار در رشت اعلام شده‌است.[104][105]

شهر رشت با توجه به تاریخی بودن استان گیلان دارای موزه‌های جذاب و دیدنی است این موزه‌ها عبارتند از:

• موزه سردار جنگل
• موزه رشت (تأسیس ۱۳۴۹ - واقع در خیابان بیستون)
• موزه میراث روستایی گیلان (جاده رشت - تهران)، ابتدای جاده سراوان به فومن

گام‌های نخستین آموزش و پرورش در ایران پس از اسلام بر بنیان‌های دینی تکیه داشته و مساجد و مکتب‌خانه‌ها در آغاز مسیر این حرکت قرار داشتند. مساجد نخستین جایی بود که برای آموزش مورد توجه قرار گرفت. در استان گیلان نیز مانند سایر نقاط کشور نخستین گام‌های آموزش از مساجد و مکتب‌خانه‌ها آغاز گردید. تأسیس مدارس جدید در رشت، پیش از برخاستن نغمۀ مشروطه­‌خواهی و از سال‌­های نخست سلطنت مظفّرالدّین آغاز شد. در دوران هفت سالۀ نهضت جنگل تعداد مدارس رشت افزایش یافت و در سایر نقاط گیلان نیز مدرسه دائر شد. البتّه این مدارس نهایتاً امکان آموزش تا پایان دورۀ شش سالۀ مقدّماتی را داشتند. هنوز جنگلی­‌ها در گیلان کرّ و فر داشتند که برای نخستین بار دوره شش سالۀ دوم تحصیلی یا دورۀ متوسّطه در این ایالت دائر شد. مدرسۀ متوسّطۀ نمرۀ یک که بعدها مدرسۀ شاهپور نام گرفت و امروزه دبیرستان شهید دکتر بهشتی خوانده می­‌شود، در سال ۱۲۹۸خورشیدی در رشت و در محله سبزه‌­میدان در عمارتی دائر شد که سال­‌ها محل چند مدرسه ابتدایی با نام‌­های مختلف بود. مدرسۀ متوسّطۀ نمره یک مدّتی هم به عمارتی در محلۀ زیرکوچه منتقل شد. پس از قدرت یافتن رضاشاه رشت از نخستین شهرهایی بود که از سال ۱۳۰۲ تغییرات اساسی و عمران و آبادی در آن صورت گرفت و صاحب خیابان‌های عریض و طویل و دارای پیاده‌­رو و نیز عمارت­های و مهمان‌خانه­‌های مدرن، مغازه­‌های فروش البسه و امتعه اروپایی، اطفائیه (آتش‌­نشانی)، سیستم نظافت شهر، کارخانه تولید برق، سینما و نظایر آن شد.

رشت سومین شهر ایران بود که در آن مدرسه نوین ساخته شد.[106] نخستین مدرسه جدید در گیلان در سال ۱۳۱۴ ه‍.ق در زمان حکومت شعاع السلطنة در گیلان آغاز به کار کرد. در این مدرسه درس‌هایی مانند: زبان فرانسه، روسی، صرف و نحو، کلیات سعدی و قرائت قرآن تدریس می‌شد. پس از تأسیس نخستین مدرسه به سبک جدید مدارس دیگری نیز از سوی افراد و انجمنهای مختلف تأسیس گردید. نخستین مدرسه دخترانه به نام «شمسیه» در سال ۱۳۲۷ ه‍.ق (یعنی پس از گذشت سیزده سال از تأسیس اولین مدرسه پسرانه) به کوشش شیخ علی طالقانی (تنها) تأسیس گردید. اولین هنرستان گیلان نیز به نام «مدرسه فلاحت» به وسیله حاج میرزا حسن خان اسفند یاری (محتشم السلطنة) در سال ۱۳۲۵ ه‍.ق تأسیس گردید. مدیریت این مدرسه را میسو لافون فرانسوی بر عهده داشت و در آن به تدریس علوم کشاورزی و پرورش کرم‌ابریشم پرداخته می‌شد. در این رهگذر برخی از خارجیان مقیم ایران و اقلیتهای مذهبی در گیلان مدارسی را بنیان نهادند. در سال ۱۲۹۰ ه‍.ق ارامنه مدرسه‌ای به نام «انوشیروان» در رشت بنا نهادند. مبلغین پروتستان آمریکایی مدرسه متوسطه پسرانه‌ای، در سال ۱۳۱۳ ه‍.ق در رشت تأسیس کردند و در پی آن آمریکایی‌ها در سال ۱۳۲۴ ه‍.ق مدرسه متوسطه دخترانه‌ای نیز تأسیس نمودند. هم‌زمان با شروع نهضت جنگل (۱۲۹۳–۱۳۰۰ ه‍.ش) مدارسی نیز از طرف جنگلی‌ها تأسیس گردید. جنگلی‌ها در مرامنامه خود، تحصیلات ابتدایی را برای کودکان اجباری نموده و تحصیلات متوسطه و عالی را برای افراد با استعداد مجانی و الزامی دانستند.[107]

در تیر ماه ۱۳۴۰ به علت گستردگی سطح مدارس حیات ادارهٔ آموزش و پرورش شهرستان رشت پایان گرفت ادارات آموزش و پرورش ناحیهٔ یک و دو رشت تأسیس گردید. از آن زمان به رغم رشد جمعیت، وسعت و گستردگی مدارس تغییری در سازماندهی آموزش عمومی رشت ایجاد نشده‌است.[108]

اولین مرکز آموزش عالی در گیلان، در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، با گشایش آموزشگاه عالی پرستاری، آغاز به کار کرد و در پی آن، مدرسه عالی بازرگانی رشت، در سال ۱۳۴۸ خورشیدی و مدرسه عالی پرستاری، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی، تأسیس گردیدند. پس از آنها، دانشگاه گیلان، در راستای قراردادی میان ایران و آلمان غربی، در سال ۱۳۵۳ خورشیدی، تأسیس شد و از سال ۱۳۵۶ خورشیدی؛ کار خود را با پذیرش ۱۵۵ دانشجو در ۹ رشته، آغاز کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران، مدرسه عالی مدیریت گیلان در لاهیجان و مدرسه عالی بازرگانی رشت، با دانشگاه گیلان، ادغام شدند.[109]

شهر رشت فاقد دانشگاه صنعتی و دانشگاه تحصیلات تکمیلی دولتی می‌باشد و دارای ۲ دانشگاه دولتی، سه واحد دانشگاهی آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، ۲ آموزشکده فنی دولتی و دانشگاه جامع علمی کاربردی تعدادی مؤسسه آموزش عالی غیردولتی به شرح زیر می‌باشد:

حوزه علمیهٔ امیرالمؤمنین رشت بزرگ‌ترین حوزه علمیهٔ خاورمیانه با زیربنای ۷۱۰۰۰ مترمربع (مجاور بزرگراه خلیج فارس) که برای تکمیل آن بودجه ۴۰۰میلیاردی درخواست شده‌است

در مورد آغاز فعالیت‌های دینی در شهر رشت تارخ دقیقی در دست نیست اما بسیاری از مشاهیر علم دین از دیار گیلان برخاستند به عنوان مثال سلار دیلمی صاحب کتاب معروف «المراسم العلویه فی الاحکام النبویه» که در اوایل قرن پنجم بعد از فوت شیخ طوسی، مرجع علی الاطلاق شیعه در نجف بود، شاگرد سید مرتضی و شیخ مفید بود که بعد از رحلت شیخ، مرجعیت شیعه را عهده‌دار شد. وی که از راه حلب به ایران می‌آمد در خسروشاه تبریز بیمار می‌شود و در آنجا فوت می‌کند و قبرش در این شهر است. این مسئله حاکی از آن است که از اواخر قرن چهارم عالمایی از این منطقه برخاسته‌اند. ابوالحسن کوشیار دیلمی، ریاضیدان و منجم معروف ایرانی و استاد ریاضیات و نجوم بوعلی سینا که در قرن ششم کتاب وی به زبان چینی ترجمه و در چین تدریس می‌شد، اهل گیلان بود. میرزای قمی اهل شفت هستند، حاج سید محمدباقر شفتی معروف به «حجت‌الاسلام شفتی» بنیان‌گذار مسجد سید اصفهان از شفت است، ملا عبدالرزاق لاهیجی داماد ملاصدرا اهل لاهیجان است، حاج شیخ عبدالله مازندرانی که در اصل مازندرانی نیست و اهل دیوشل گیلان است و چون تحصیلات ابتداییش در مازندران بوده‌است به عنوان آقا شیخ عبدالله مازندرانی معروف است و هم‌اکنون خانواده‌اش در لاهیجان هستند، حاج شیخ شعبان دیویشلی، مجتهد معروف اهل لاهیجان است، شریف لاهیجی، صاحب «تفسیر شریف لاهیجی»، شیخ هاشم اشکوری که استاد محمدعلی شاه‌آبادی «استاد سید روح‌الله خمینی» بود که او هم شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه بود و فلسفه ملاصدرا را از آن طریق به سید روح‌الله خمینی منتقل کرد، همگی از دیار گیلان بوده‌اند. وجود این افراد حاکی از آن است که تحصیل علم دین در گیلان سابقهٔ دیرین دارد و شهر رشت هم به عنوان شهر مهم این خطه از این مسئله مستثنی نیست. از جمله مهم‌ترین و تاریخی‌ترین حوزه‌های علمیه رشت عبارتند از:

• حوزه علمیه صالح آباد:حوزه علمیه صالح آباد چهره‌های علمی و فرهنگی زیادی را تربیت نموده؛ و به جهت تدرّس میرزا کوچک‌خان جنگلی (میرزا یونس) معروف به مدرسه میرزا کوچک نیز شده‌است. بانی اصلی مدرسه و مسجد حاج حسن آقا فرزند آقا احمد کلانتر بود؛ که به تأسیس و ساخت مدارس علوم دینی و مساجد و تکایا برای برگزاری سوگواری حسین بن علی رغبت داشت. طلاب حوزه علمیه صالح‌آباد از همان زمان جزء پیشروان راه آزادی بودند که از جمله آن‌ها می‌توان، از میرزا کوچک خان، حاج حسن کسمایی، محمد انشایی و سید حبیب‌الله مدنی نام برد. لازم است ذکر شود که مسجد و مدرسه حاج حسن تکیه‌ای داشته که به عنوان محل پذیرایی شاعران و عالمانی بوده که هر چند وقت وارد رشت می‌شدند و در آنجا سکونت می‌کردند. همچنین مسجد مدرسه صالح آباد در سال ۱۳۴۱ شمسی تعمیر و بازسازی شد. قدمت این مدرسه نزدیک به ۱۵۰ سال می‌باشد. در سال ۱۳۸۳ بر اثر برف شدید ساختمان مدرسه کاملاً تخریب شد و در سال ۱۳۸۸از اساس و پایه ساخته شد.
• حوزه علمیه خواهران رشت: مدرسه دینی خواهران رشت ۱۵۰ سال سابقه تاریخی دارد، البته این مدرسه در گذشته به نام حوزه خواهران نبوده، بلکه با نام مدرسه حاج سمیع خوانده می‌شد که در دورهٔ پهلوی آن را «شاهدخت» نامیدند این مدرسه با نظر محمدعلی شرعی، علی‌رغم مخالفت برخی از علمای منطقه و با استفتاء از رهبری، تخریب شد و هم‌اکنون در حال نوسازی در سه طبقه است.[111]
• حوزه علمیه امیرالمؤمنین رشت بزرگ‌ترین حوزه خاورمیانه[112]:این حوزه با مساحت ۴۰ هکتار با زیربنای ۷۱ هزار مترمربع با اعتباری بالغ بر بیست و پنج میلیارد تومان با ۴ طبقه احداث شده‌است. فاز نخست این حوزه ۳۰۰ طلبه شامل ۱۵۰ طلبه داخلی و ۱۵۰ طلبه خارجی را پذیرش می‌کند. این حوزه با حضور جعفر سبحانی مرجع تقلید شیعیان، محمدی‌گلپایگانی رئیس دفتر سید علی خامنه‌ای، رسولی محلاتی، احمد مروی، محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت، نمایندگان گیلانی مجلس شورای اسلامی، استاندار گیلان و جمع زیادی از علما و مدیران دستگاه‌های اجرایی استان گیلان در پنجم مهر ماه سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری رسید.[113]

رشت از دیرباز یکی از بارزترین شهرهای گمرکی ایران بود. این شهر در قدیم تنها راه ارتباطی و بازرگانی ایران از طریق بندر انزلی به اروپا به شمار می آمد، از زمان شاه عباس دوم تا اواخر حکومت قاجار به شهر رشت مرکز تجاری بزرگی بوده است و کاروانهایی در این شهر برای خرید ابریشم توقف می کردند و کالاهای خود را از این طریق به بنادر دریای مدیترانه ارسال می داشتند. وجود کنسولگری روسیه و به دنبال آن، کنسولگری انگلیس در رشت باعث رونق اقتصادی و اجتماعی این شهر شد و یک نفر نماینده وزارت امور خارجه یا کارگزار و یک کنسول روس و یک معاون کنسول فرانسه و یک معاون کنسول انگلیس در این شهر بودند و جدای از حاکم رشت، کارگزار امور خارجه نیز از طرف دولت مرکزی در رشت مستقر بود. به دنبال این روابط تجاری بسیاری از شرکت‌های خارجی نظیر زیگلر، لازاروس پولیاکف، لوید شمال آلمان، هامبورگ، خط آلمانی لوانت، شرکت برادران نوبل، برادران ترسرکیسیانس، پرودنیک، آلتون، آکاکی خوشتاریا و بانک استقراضی ایران در رشت دفاتری دایر کرده بودند و بر سر گرفتن امتیازات شرکت تجاری از ایران، با یکدیگر رقابت می‌کردند. [114] ساکنان شهرهای این شهرستان عمدتاً به مشاغل خدماتی ، تجاری و صنعتی مشغول هستند و شالیکاری نیز از عمده فعالیتهای روستاییان این خطه می باشد. در بخش کشاورزی، این ناحیه از مستعدترین مناطق استان و کل کشور محسوب می شود. شهرستان رشت با توجه به شرایط جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سیاسی اداری ویژگی مهمی است، و موقعیت ارتباطی (واقع شدن بر رسر راه تهران ، قزوین ، انزلی ، آستارا از یک سو و مسیر جاده اصلی گیلان به مازندران و شرق گیلان از سوی دیگر) و موقعیت سیاسی ـ اداری (واقع شدن شهر رشت بعنوان مرکز استان گیلان در این قسمت) و رونق اقتصادی و گسترش شهرهای صنعتی و ایجاد کارخانه های صنعتی و به تبع آن افزایش فعالیتهای زراعی ـ تجاری دارای اهمیت می باشد در این شهرستان بنابر این بررسی و مطالعه فرهنگی و اجتماعی آن از دیدگاه مردم شناسی بسیار مهم و ضروری است. شهر رشت نزدیک‌ترین شهر بزرگ به بندر انزلی (بزرگترین بندر شمال کشور) و مرز آستارا است این شهر تخلیه گاه بسیار مناسب برای کالاها به مقصد شمال شرق و شمال غرب کشور است و قرارگیری آن در مسیر کریدور شمال جنوب به همراه توریسم‌پذیری گسترده موقعیت ممتازی در زمینهٔ تجارت برای این شهر فراهم کرده‌است. همین مسائل باعث شده که این شهر در طول تاریخ به عنوان یک شهر تجاری شناخته شود. هرچند عواملی نظیر عدم ارتباط گسترده تجاری با شوروی سابق و متعاقب آن محور قرار گرفتن خلیج فارس برای صادرات و واردات و همچنین تأخیر فراوان در تکمیل کریدور شمال جنوب چه از طریق آزاد راه و چه از طریق راه‌آهن باعث شده بود که نقش شهرهای استان گیلان در تجارت کمرنگ شود ولی امروزه با توجه به وجود پنج کشور در حاشیه دریای کاسپین، تکمیل آزاد راه رشت-قزوین آزادراه ۱ (ایران) و در شرف افتتاح قرار گرفتن راه‌آهن قزوین-رشت برای این شهر نقش مهمی در زمینه بازرگانی متصورند.[115][116]گیلان از قرون وسطی به خاطر تولید ابریشم اش شناخته شده بود. بنا بر سفرنامه مارکوپولو در قرن سیزدهم، ابریشم تجار جنوایی را از کریمه از آن سوی خزر به گیلان می‌کشاند. تولید ابریشم در عهد صفوی بنا بر گفته ژان شاردن ۱٫۷ میلیون پاوند و بنا بر گفته آدام اولئاریوس ۲٫۱ میلیون پاوند بود. اوضاع بحرانی قرن هجدهم منجر به کاهش شدید آن به ۳۶۰ هزار پاوند شد. پس از تجارت ابریشم دادوستد ماهی سفید از سودبخش‌ترین مشاغل گیلان است و بزرگ‌ترین رقم نیروی کار را به خود اختصاص داده است. یک هزار و صد ماهی سفید تازه در محل صید، به مبلغ ۳۶۶ فرانک فرانسه، معادل ۳ تومان به فروش می‌رسد. یک هزار ماهی شور به مبلغ ۲۴۰ تا ۳۶۰ فرانک فرانسه یعنی تقریبا بین ۲۰ تا ۳۰۰ تومان فروخته می‌شود و هرگز بی‌مشتری نمی‌ماند. چای به‌وسیله کاشف‌السلطنه که چند سالی از طرف مظفرالدین‌شاه جهت مطالعه در امر نباتات به هندوستان اعزام‌شده بود، در سال ۱۳۲۲۲ هجری وارد گیلان شد، آزمایش کشت چای در لاهیجان شروع شد و اکنون در فومن نیز کشت می‌شود، ولی محصول چای تاکنون ازنظر بازرگانی اهمیت و موقعیتی پیدا نکرده است. در تیمه اول قرن نوزدهم رشد شدیدی کرد تا جایی که در ۱۸۴۰، تولید گیلان که پنج ششم کل تولید بود به یک میلیون پاوند و در ۱۸۶۴ به اوج ۲ میلیون و ۱۹۰ هزار پاوند رسید. با استفاده از پیله‌های کرم ابریشم از ژاپن در پایان قرن، تولید به اوج قبلی خود رسید ولی با رقابت با ژاپنی‌ها و دیگران قیمت پایین ماند و ارزش صادرات به بیش از ۴۰۰ هزار نرسید. در ۱۸۵۸ میلادی بود که اولین اروپایی ها ـ یعنی ایتالیایی ها ـ برای گرفتن تخم نوغان سالم وارد گیلان شدند.[117] در این دوره بانک استقراضی و تجارتخانه تومانیانس روسیه در رشت به صورت متوالی فعال بود. در همان زمان تجارت خارجی رشت توسعه پیدا کرد و اغلب رشتی ها میلیونر شدند و شهر رشت در دوره قاجار یک شهر اشرافی شد. به طوری که عوارض گمرکی و درآمد حاصل از تجارت بازار رشت ۴۰ درصد بودجه کشور ایران را در زمان قاجار تامین می کرد.

تجارت نظامند و نوین در شهر رشت به سال ۱۳۰۴ بر می‌گردد. در این سال مطابق دستور فلاحت و تجارت و فواید عامه وقت و بنا به پیشنهاد تجار رشت و به موجب مواد ۱ و ۲ نظام‌نامه اتاق‌های تجارت مصوبه هیئت وزیران اتاق تجارت رشت با ۱۶ نفر عضو تشکیل شد. حوزه عملیاتی اتاق، استان گیلان بوده، اولین جلسه آن به ریاست آقای حاج علی آقای گیلانی در تجارتخانه ایشان تشکیل گردید. براساس همین نظامنامه در تاریخ ۲۵ تیر ماه ۱۳۰۸ اتاق تجارت رشت هم‌زمان با اتاق‌های تبریز، مراغه، مهد، قزوین، ساری تشکیل و رسمیت یافت. اولین جلسه اتاق تجارت در نهم مرداد ماه ۱۳۰۸ در منزل آقای احمد سیگارودی و با حضور (افشار) حکمران گیلان تشکیل شد. در آن زمان مسایل اتاق در روزنامه‌ای به نام روزنامه عصر جدید از انتشارات اتاق تهران منتشر می‌شد. دوسال بعد انحلال کلیه اتاق‌ها پیش‌آمد تا اینکه مجلس شورای وقت قانون تأسیس اتاق‌های بازرگانی را تصویب کرد و در سال ۱۳۱۰ انتخابات اتاق رشت با حضور حکمران وقت گیلان (افشار) در محل فرمانداری رشت تشکیل شد. چهل و یکمین جلسه اتاق تجارت رشت در سوم آبان ۱۳۱۵ تشکیل شد. ابتدا راجع به بیانیه اتاق در خصوص کلاس‌های اکابر مباحثی به میان آمد و اینکه هزار ورقه از بیانیه چاپ شده و دو نسخه برای اداره کل تجارت و اتاق تجارت تهران فرستاده شده است. در ادامه، تلگرافی از هامبورگ مطرح شد، مبنی بر اینکه برای توسعه روابط تجار ایران و آلمان و ترویج صادرات کشور در کلیه بازارهای اروپا، شرکتی به نام «شرکت سهامی تجاری ایران و آلمان» با سرمایه سیصد هزار مارک تشکیل شده و آماده درخواست‌های کلیه شرکت‌های انحصاری برای خریداری انواع محصولات صادراتی ایران است. در آن زمان دو اتاق یکی به نام بازرگانی و دیگری به نام اتاق صنایع و معادن وجود دات که در سال ۱۳۴۹ این دو اتاق با هم ادغام گردید و به نام اتاق بازرگانی و صنایع و معادن نام‌گذاری شد. فعالیت اتاق تا پیروزی انقلاب اسلامی ابتدا با انتخابات هر دو سال یکبار و بعد هر چهار سال یکبار انجام می‌گرفت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با استناد تلگراف اتاق مرکزی ایران از طرف استانداری گیلان سه نفر به عنوان سرپرست اتاق رشت و به نام هیئت رپیسه موقت انتخاب و اداره امور اتاق را بعهده گرفتند که این روال تا سال ۱۳۶۲ ادامه داشت و در سال ۱۳۶۲ اولین انتخابات اتاق رشت بعد از پیروزی انقلاب اسلامی انجام گرفت که طی آن نفر عضو انتخابی و چهار نفر انتصابی به عنوان هیئت نمایندگان برگزیده شدند. چهارمین دوره انتخابات در تاریخ ۱۳۷۷/۱۰/۲۵ برگزار گردیدو بالاخره پنجمین دوره انتخابات هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن رشت در تاریخ ۱۳۸۱/۱۲/۷ برگزار شد.[118] در یک دهه اخیر سرای تجاری ایرانیان در آستراخان، به تجارت از رشت به روسیه کمک شایانی کرده است.

در دوره قاجاریه رشت دارای دو بازار بود، بازار باربندان (ساغریسازان) و بازار ساروق بندان که در مرکز شهر واقع بود. در این دوره، رشت به طور چشمگیری توسعه یافت. در فاصله یازده کیلومتری این شهر در محل برخورد دو رودخانه گوهر رود و زرجوب (سیاهرود)، بندر ارتباطی پیربازار به وجود آمد، بدین ترتیب کالاهای تجاری از روسیه تا بندر پیربازار و از آن به بعد به وسیلة خط آهن تا شهر رشت منتقل می­ شد. پیربازار، روستایی از بخش مرکزی رشت بود که به علت مجاورت با مرداب و دریا، پره بازار یا بازار ساحلی و بازار مرکزی نامیده می­ شد، و تدریجاً به پیربازار یا پیله بازار، شهرت یافت و لنگرگاه و بندر مهم رشت شد. در هنگام فزونی آب سیاهرود، از پیربازار تا رشت، با کرجی طی می­ شد. لیکن به مرور زمان، راه مال رو و سپس راه درشکه رو، رشت را به این بندر ارتباط می­داد. در دورة قاجاریه، برنامه­ های عمرانی بسیاری اجرا شد.

استان گیلان غنی‌ترین استان کشور از نظر تولید محصولات کشاورزی است این استان دارای:

• رتبهٔ نخست کشوری در تولید ماکیان[119]
• رتبه نخست ایران در کشت مکانیزه برنج[120]
• رتبه نخست کشور در تنوع محصولات[121]

و بسیاری از مزایای کشاورزی دیگر است و از این بین شهرستان رشت با ۶۴هزار ۲۵۰هکتار زمین زراعی که ۷۵ هزار بهر ه بردار در۶بخش و۱۸دهستان این شهرستان فعالیت می‌کنند و حاصل آن سالانه ۲۹۵هزار ۵۵۰تن شلتوک است که از این میزان شلتوک ۱۷۷هزار و ۳۰۰تن برنج سفید استحصال می‌شود و همچنین با تولید ۱۰درصد برنج سفید کشور رتبه اول را در زمینه تولید برنج سفید در کشور دارد و یکی از شهرستان‌های برنج خیز کشور است و حدود یک درصد برنج استان را تولید می‌کند. البته توسعه شهرنشینی باعث کاهش اقبال به کشاورزی شده ولی هنوز هم مزارع کشاورزی حتی در نواحی درونی شهر و در حاشیه خیابان‌های شهر دیده می‌شوند که در بین کلانشهرهای ایران بی‌نظیر است.

رشت در گذشته قطب تولیدات نساجی ایران بود در سالیان اخیر بسیاری از کارخانجات بزرگ صنعتی در رشت به حالت تعطیل درآمده‌اند و بسیاری از کارخانه‌ها و شرکت‌های فعال نیز با ظرفیت کم و با مشکلات زیاد مشغول به فعالیت هستند. از جمله مهم‌ترین شرکت‌های غیرفعال که تاکنون اقداماتی برای احیا این شرکت‌ها صورت نگرفته عبارت اند از: شرکت صنایع پوشش ایران، شرکت الکتریک ایران رشت، شرکت فرش گیلان، شرکت کنف کار، شرکت صنایع تندر مهم‌ترین عوامل عدم توسعه صنعتی رشت کج نظری‌ها در زمینهٔ بخشی نگری مسئولان و تأکید بر توسعه کشاورزی به صورت محض در آمایش سرزمینی گیلان بر پایه کشاورزی توسط دولت از توسعه صنعتی محروم مانده‌است.[122] از جمله مهم‌ترین صنایع فعال رشت عبارتند از: گروه صنعتی ایران رادیاتور، مجتمع فولاد گیلان، فومن شیمی، سبحان دارو، پارس خزر، کاشی خزر، کاسپین تأمین، سبحان انکولوژی و…[123]

شهرصنعتی رشت در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی تأسیس شد. این شهر صنعتی که یکی از پنج شهر صنعتی بزرگ کشور است و دومین شهرصنعتی خصوصی ایران است در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر رشت و در مکانی بسیار زیبا واقع است. تأسیسات زیر بنایی کم‌نظیر شهر صنعتی رشت، این مکان را در زمره مناسب‌ترین محل‌ها برای اجرای طرح‌های بزرگ صنعتی قرار داده‌است. سهامداران فعلی شهر صنعتی عبارتند از: شرکت شهر صنعتی البرز، شرکت سرمایه‌گذاری بانک صنعت و معدن، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، شرکت کارگزاری بانک کشاورزی، شرکت ساتکاب وابسته به وزارت نیرو و شرکت خدمات مدیریت غدیر. شهر صنعتی رشت طبق مصوبات اولیه در وسعتی به میزان ۲۲۸۸ هکتار طراحی و ۵۲۰ هکتار آن آماده‌سازی و بخش عمده‌ای به متقاضیان واگذار گردیده‌است که با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده، بر اساس تقاضا قابل توسعه می‌باشد. در حال حاضر تعداد ۲۸۰ واحد صنعتی در این شهر وجود دارد که از این تعداد ۱۴۰ واحد در حال کار است.[124]

شهر صنعتی رشت یکی از پنج شهر صنعتی بزرگ ایران (سراسرنما از ضلع غربی و مجاور محور شفت به سراوان)

تنها شهرک صنعتی دولتی ایجاد شده در سال ۱۳۸۶ توسط شرکت شهرک‌های صنعتی گیلان در رشت شهرک صنعتی سپیدرود رشت است. موقعیت استراتژیک این شهرک، نزدیکی به راه‌آهن در حال احداث رشت - قزوین و نزدیکی به شهر رشت، موقعیت مناسبی را برای این شهرک ایجاد کرده به گونه‌ای که به دلیل درخواست‌های متعدد سرمایه‌گذاران و متقاضیان فراوان افزایش عرصه از ۲۰۰ هکتار به ۹۰۰ هکتار در دستور کار هیئت دولت قرار گرفت و مصوب شد. رعایت اصول زیست‌محیطی و موقعیت‌های منطقه‌ای مرکز استان و بیشترین نیروی بیکار جویای کار فعال و تحصیلکرده‌استان گیلان در رشت از دیگر ویژگی‌های این شهرک صنعتی است.[125]

نقشهٔ سطح کالبدی شهر رشت در گذر زمان

روند افزایش سطح کالبدی شهر رشت تا سال ۱۳۸۵

روند توسعهٔ شهر رشت را می‌توان به دو دوره پیش از پهلوی و پس از آن تقسیم کرد:

• توسعه شهر رشت از آغاز تا پهلوی:

نام رشت در متون تاریخی در کتاب جغرافیایی حدود العالم من المغرب الی المشرق که در سال ۳۷۲ ه‍.ق نگارش یافته‌است، آمده که (رشت از آبادی‌های کهن ایران است). شهر کنونی رشت درادوار گذشته به صورت روستایی بین دو منطقه گیلان (بیه پیش و بیه پس با مرکزیت شهرهای فومن و لاهیجان) قرار در دوره شاه طهماسب، رشت اهمیت اقتصادی و سیاسی، داشت[126] فراوانی یافت.[127] با سقوط پایتخت صفویان به وسیله افغان‌ها، استان گیلان به اشغال روس‌ها درآمد. در ابتدا اشغال شهر رشت، برای تأمین زمین تقریباً پانزده مایل به طرف جنوب از بیشه زارها پاک شد.[128][129] در دوره قاجاریه، شهر رشت با ساخت و گسترش بازارهای باربندان (ساغری سازان) و ساروق بندان در مرکز شهر، به‌طور چشمگیری توسعه یافت.[130]

• توسعه شهر رشت از اوایل دوره پهلوی تا کنون:

پس از انقلاب مشروطیت و تسلط رضاخان، چندین خیابان جدید (امام خمینی سعدی – علم الهدی و شریعتی) و نقطه تقاطع آن‌ها (میدان شهرداری) احداث شد. بازار به حاشیه خیابان‌ها گرایش پیدا کرد و ساختمان‌های مسکونی در محلات قدیمی به صورت متراکم مستقر شدند. شهر از سال ۱۳۳۵–۱۳۲۷ ه‍.ش از سمت جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی توسعه پیدا کرد و پس از آن تا سال ۱۳۵۰، توسعه شهر درحد شرقی متوقف و در جهت غربی و شمال شرقی متمایل گشت.[131] از ۱۳۵۰ به بعد گسترش شهر در جهت شمال و شمال غربی محسوس تر است.[132] بعد از پیروزی انقلاب اسلامی گسترش شهر در جهت شمال و شمال غرب ادامه یافت.[133] احداث شهرک صنعتی در این دوره و مکان‌یابی دانشگاه گیلان در جاده تهران (جنوب شرق) به توسعه این بخش از شهر منجر شد در واقع شهر رشت طی سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۴ در جهات غرب به[134] شرق و شمال شرقی توسعه یافته‌است و از سال ۱۳۶۷ تاکنون نیز توسعه به سمت جنوب غرب، شمال غرب و جاده لاکان است.[135] بیشترین میزان توسعه کالبدی شهر رشت طی سال‌های ۱۳۶۱ ۱۳۵۵ با ۲۳۳ درصد و بین سال‌های ۱۳۷۲ ۱۳۶۱ با ۲۷۰ درصد است. این در حالی است که طی سا ل‌های ۶۵ تا ۷۵ جمعیت شهر رشت، ۴۰ درصد رشد داشته‌است، یعنی از ۲۹۳۸۹۸ به ۴۱۲۵۵۲ نفر رسیده‌است. همچنین مساحت شهر رشت طی سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۸۵ از ۶۵۰ هکتار به ۱۰۲۴۰ هکتار افزایش یافته‌است. این میزان بیانگر ۱۴۷۵ درصد رشد فضایی طی سال‌های یادشده‌است. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ و روی کار آمدن جمهوری اسلامی، در این دوره نیز گسترش شهر در جهت شمال و شمال غرب ادامه یافت بطوریکه در سمت شمال شهرک گلسار، واحدهای مسکونی پراکنده تا نزدیکی فرودگاه رشت کشیده شدند. بعلاوه در جهت غرب و شرق رشت یعنی در اطراف جاده فومن و جاده لاهیجان با افزایش قابل ملاحظة واحدهای مسکونی، خدمات و صنایع کارگاهی همراه شد. احداث شهرک صنعتی در این دوره، وجود دانشگاه رشت در جاده تهران (جنوب شرق) و نیز تعیین بخشی از جاده لاکان به عنوان محور توسعه، تعداد زیادی از ساخت و سازهای جدید را به این جهات هدایت کرد. در این دوره طرح تحول شهر با مشارکت مردم محور صورت پذیرفت و پروژه پیاده راه فرهنگی به صورت جامع اجرا شد. این پروژه از سال ۱۳۹۰ در مرکز شهر آغازشد.

پیاده راه فرهنگی رشت

تاریخچه‌ی میدان شهرداری رشت به دوره‌ی پهلوی اول برمی‌گردد و ساختمان‌های آن به سبک نوکلاسیک اروپایی به‌ویژه با الهام از معماری سن پترزبورگ طراحی‌شده است که ازآن‌پس نماد شهر رشت شده‌اند. این فضا مورد استقبال شهروندان و همچنین توریست‌ها قرارگرفته است و به دلیل قرارگیری آن در هسته‌ی مرکزی شهر رشت در تمام فصول فعال و سرزنده هست.[136]

بلوار شهید انصاری رشت

شهر رشت دارای پنج منطقه شهرداری است که هر کدام از آن‌ها به سه ناحیه تقسیم می‌شوند. با توجه به جمعیت و استاندارد وزارت کشور این مناطق باید افزایش یابد.[137][138] مناطق شهری رشت:

• منطقه ۱ با ۱۲۴ هزار و ۳۶۸ نفر جمعیت،
• منطقه ۲ با ۱۲۳ هزار و ۵۹۹ نفر،
• منطقه ۳ با ۱۲۶ هزار و ۳۰۷ نفر،
• منطقه ۴ با ۱۲۷ هزار و ۵۱۷ نفر
• منطقه ۵ با ۱۲۳ هزار و ۷۰۹ نفر جمعیت، مناطق پنجگانهٔ شهر رشت هستند.

شهرهای سنگر، کوچصفهان و خمام هم‌اکنون هم‌مرز مناطق شهری رشت قرار دارند.[139] و توانایی الحاق به عنوان مناطق مستقل شهری رشت همچون مناطق شهری ری[140] و خوراسگان[141] در شهرهای تهران و اصفهان را دارند.

خمیران زاهدان، دباغیان، کوزه گران، خمیران چهل تن، چله خانه، پیرسرا، لاکانی، سعدی، جماران (خیابان قربانزاده)، دیانتی، سام (سردار جنگل)، علی‌آباد، صالح آباد، آب و برق، زیرکوچه، شالکو، احمدیان، پارک شهر، زرجوب، سوخته تکیه، حاجی‌آباد، بادی الله، ارمنی بولاغ، کرد محله، سرچشمه، باقرآباد، ساغری سازان، دانشسرا، جیرباغ، رودبارتان، چمارسرا، کیژده، معین رودخان (شهرک مروارید)، استادسرا، پاسکیاب، سرخه بنده، آتشگاه، صیقلان، کیاب، سبزه‌میدان، شهرداری، گلسار، گلباغ نماز، بوسار، فخب، پل عراق، استخر (رشت)|استخر، دو برادران، شهریاران، خواهر امام، حمیدیان رشتیان (رشت)، استقامت سلیمان داراب، تازه‌آباد، مطهری، منظریه رشت، شهرک مفتح کوی بیانی، احمد گوراب، جاده لاکان، پل طالشان، لاکانشهر، شهرک سید احمد خمینی، آفخرا، آج بیشه، شهرک قدس، ۱۶متری سمیه سنگ سازی، قلمستان، چهارراه میکائیل، نقره دشت، کرف آباد، حافظ آباد[142][143]

• برای مطالعه: نام قدیم خیابان‌ها و میدان‌های رشت

سراسرنما از ناحیهٔ بوسار رشت

رشت سومین شهری است که طرح جامع قطار درون‌شهری در آن آغاز شده‌است. مطالعات این طرح در ۶ ماه دوم سال ۱۳۸۵ به پایان رسید و در واقع بعد از دو شهر کرمانشاه و همدان، رشت سومین شهری است که طرح جامع قطار ریلی در آن شروع شده‌است.[144] هم‌اکنون مسیر هاو سازوکار احداث پروژه مشخص شده و در آینده نچندان دور عملیات اجرایی این طرح نیز آغاز خواهد شد.[145]

نخستین اتوبوس در ایران در شهر رشت به کار گرفته شد اما سازمان اتوبوسرانی رشت وحومه در سال ۱۳۴۵ تأسیس گردید و از آن زمان تاکنون به موازات افزایش جمعیت و وسعت شهر رشت، توسعه و گسترش نیافته‌است. هم‌اکنون در شهر رشت تنها حدود ۴۶ اتوبوس فعالیت می‌کنند همچنین تنها ۵ اتوبوس در زمان هدفمندی یارانه‌ها، از محل درآمدها به رشت اختصاص یافت که سهم تهران ۲۵۰۰ دستگاه، اصفهان ۶۰۰ دستگاه بود؛ ولی با توجه به جمعیت شناور روزانه بالغ بر یک میلیون و دویست هزار نفری رشت.[12][77][78] این تعداد اتوبوس به نظر کافی نمی‌رسد.[146] در حال حاضر شهرداری رشت حدود ۲۰۰ اتوبوس و ۷۰ مینی‌بوس از محل مصوبات دولت از وزارت کشور طلبکار است.[147][148]

در سال ۱۳۲۶ تعداد ۵۰ تاکسی به سفارش خانم فخر الدوله (دختر مظفر الدین شاه) از انگلستان خریداری و وارد ایران شد. در سال ۱۳۲۷ اولین تاکسی به جهت علاقهٔ وی به گیلان با عبور از خیابان اصلی شهر وارد رشت شد. سازمان تاکسیرانی کلانشهر رشت تاکنون بیش از ۹۵۰۰ دستگاه تاکسی و خودروهای شخصی را ساماندهی نموده‌است که از این تعداد ۶۰۰۰ دستگاه تاکسی دارای پلاک (ت) و از انواع خودروها ی موجود در سیستم تاکسیرانی کشور هستند از جمله ۱۹۴ دستگاه ون. همچنین بیش از ۳۵۰۰ دستگاه خودروی شخصی فعال در ۱۳۶ واحد تاکسی تلفنی تحت نظارت سازمان با عنوان شرکت‌های حمل و نقل عمومی مسافر و دو شرکت تاکسی بیسیم فعالیت می‌نمایند.[149]

فرودگاه سردار جنگل رشت در بلوار ولیعصر رشت واقع شده‌است.[150] تأسیس فرودگاه رشت به سال ۱۳۴۷ خورشیدی بازمی‌گردد. فرودگاه رشت در هفته ۴۲ پرواز خروجی و ۴۲ پرواز ورودی ثابت به ۷ مقصد داخلی و ۲ پرواز ورودی و خروجی به مبدأ و مقصد خارجی دارد.[151] این فرودگاه دارای موقعیت ارتباطی ممتاز در استان گیلان، حاشیه دریای کاسپین و در مسیر کریدور شمال–جنوب (کریدور نوستراک) واقع گردیده‌است.[152]

پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به سال ۱۸۴۸ میلادی از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی بازمی‌گردد و بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیربازار و یک لوکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد.[153]

راه‌آهن قزوین -رشت -انزلی-آستارا مهم‌ترین پروژه ریلی کشور است که تکمیل‌کنندهٔ کریدور شمال جنوب و متصل‌کنندهٔ ایران به اروپا محسوب می‌شود احداث این خط آهن سالیان دراز به دلیل پیچیدگی مفرط به تعویق افتاد اما هم‌اکنون در شرف افتتاح است. پروژه راه‌آهن قزوین - رشت یکی از پروژه‌های بسیار مهم در مسیرهای ریلی ایران است که قزوین، رشت، انزلی، آستارا را به هم وصل کرده سپس به کشور آذربایجان و خط ریلی اروپا متصل می‌شود.[154] به گفته متخصصان، اجرای این پروژه کاری بسیار دشوار بوده‌است زیرا در مسیر قزوین تا رشت حدود ۱۶۴ کیلومتر خط ریلی احداث می‌شود، در این مسیر حدود ۸۲ دهانه پل بسیار پیچیده به طول ۹ کیلومتر، از ۱۰ تا ۱۵۰۰ متر، و ۵۳ تونل به طول ۲۲ کیلومتر، از ۷۰ تا ۲۰۰۰ متر، در دست احداث است. از این پل‌ها می‌توان به پل حاشیه سد سپید رود در منجیل به طول ۱۴۳۱ متر اشاره کرد که پس از تکمیل بزرگترین پل راه‌آهن ایران خواهد بود.[155]

در طرح جامع کلانشهر رشت این شهر باید در غرب، شرق، شمال و جنوب دارای پایانه‌های مسافربری باشد. هم‌اکنون در این شهر تعداد چهار پایانه در حال فعالیت هستند که عبارتند از:

• پایانهٔ خط کناره
• پایانهٔ پل بوسار
• پایانهٔ فجر
• پایانهٔ میدان گیل (جنوب):این پایانه تنها پایانهٔ احداث شده از پایانه‌های اصلی شهر رشت است که ساخت آن‌ها مطابق طرح جامع الزامیست. این پایانه که به عنوان پایانهٔ جدید مسافربری رشت به آدرس خیابان امام (جاده تهران) جنب میدان گیل در سال ۱۳۷۲احداث شده دارای ۷۲۶۳۰ مترمربع وسعت است و از جمله مجهزترین پایانه‌های کشور محسوب می‌شود که تحت نظارت شهرداری رشت فعالیت می‌نماید.[156]

سراسرنما از ضلع جنوبی پایانهٔ بزرگ گیل در رشت

شبکه استانی باران از مرکز رشت روی کانال ۲۸ باند UHF و از فرستنده زیباکنار برای سرتاسر استان گیلان، به صورت ۲۴ ساعته پخش می‌گردد.[160] این شبکه به‌طور رسمی از سال ۱۳۷۷ فعالیت رسمی خود را آغار نموده‌است، ولی صدا و تصویر تلویزیون در هفتم اردیبهشت ماه ۱۳۴۹ شمسی به خانه‌های مردم رشت رسید و تا قبل از شروع به کار شبکه باران، به صورت پاره وقت برنامه‌هایی را پخش می‌نمود. شبکه باران را می‌توان بر روی ماهواره‌های Badr ۵ (ایران ست) و AsiaSat3S و همچنین از طریق اینترنت و به صورت آنلاین، مشاهده نمود.[161]
شبکه استانی باران روی کانال۴۶ سامانه دیجیتال ایستگاه آزادگان رشت نیز قابل دریافت است. در حال حاضر حدود ۵۰٪ مناطق گیلان تحت پوشش سامانه دیجیتال می‌باشد که در آینده‌ای نزدیک با راه‌اندازی دو فرستندهٔ پر قدرت(۶ کیلو وات) شهرها و مناطق بیشتری از استان تحت پوشش سامانهٔ دیجیتال قرار خواهد گرفت.

مرکز گیلان از جمله قدیمی‌ترین مراکز رادیویی و تلویزیونی کشور می‌باشد که فعالیت خود را ابتدا با تأسیس رادیو در سال ۱۳۳۴ با نصب فرستنده‌ای به قدرت ۷۵ وات در اداره پست و تلگراف آغاز کرد. در ابتدا برنامه روزانه خود را روی موج متوسط ۱/۴۴۱ متر برابر با ۶۸۰ کیلو سیکل در دو بخش: از ساعت ۹ تا ۵/۱۲ و از ساعت ۳۰: ۱۶ تا ۲۱ پخش می‌کرد و پس از افتتاح فرستنده یکصد کیلو واتی ساعات پخش برنامه‌ها به ۱۹ ساعت رسید (۵ تا ۳۰ – ۲۴) که از این مدت حدود ۶ ساعت تولید محلی است. امروزه رادیو گیلان یک رادیوی پر شنونده، فعال و سر زنده‌است. رادیو گیلان را می‌توان از طریق اینترنت و به صورت آنلاین نیز دریافت نمود.[161]

نشر روزنامه در گیلان و رشت سابقهٔ تاریخی فراوانی دارد و مشهورترین روزنامهٔ این خطه نیز نسیم شمال است که نام آن برای همگان آشناست. گیلان هم‌اکنون دارای ۱۶۸ نشریه دارای مجوز و ۹۹ نشریه در حال انتشار و از حیث تعداد نشریه‌های محلی پس از استان‌های خراسان رضوی ،اصفهان و قم در رتبهٔ چهارم کشور قرار دارد. بیشتر این روزنامه‌ها و مجلات در رشت به چاپ رسیده و در سراسر گیلان منتشر می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• پگاه (پر تیراژترین هفته نامه شمال کشور)
• معین
• گیلوا
• دادگر
• گیلان امروز
• خزر
• نسیم (پر تیراژترین روزنامه شمال کشور)
• سوما (اولین خبرگزاری شمال کشور)

و...

رشت رتبه دوم نرخ بیکاری را در کشور دارا می‌باشد.[162] وضعیت نابسامان اشتغال در این شهر موجب مهاجرت[163] و ایجاد آسیب‌های اجتماعی در این کلانشهر شده‌است و گسترش بی‌سابقه پدیده دستفروشی ناشی از بیکاری در رشت به چهره شهر خدشه وارد کرده‌است. با توجه به فصلی بودن اشتغال در بخش‌های گردشگری و کشاورزی آمار بیکاری پنهان رشت فراتر از آمارهای فعلی می‌باشد. بحران بیکاری رشت سبب ایجاد اولین مرکز و کلینیک کنترل خشم توسط وزارت ورزش و جوانان و بهزیستی در شهر رشت شده‌است.[164] عملکرد دولت و استانداری گیلان خصوصاً در بخش صنعتی و ایجاد واحدهای بزرگ صنعتی در رشت در سالیان اخیر بسیار ضعیف بوده و هست.[165][166]

آلودگی محیط زیست به خصوص در شهر رودگذر رشت، رودخانه‌های زرجوب و گوهررود یکی از مشکلات بزرگ شهر رشت محسوب می‌شود. از بین دو حوزه نامبرده، رودخانه زرجوب، آلوده‌ترین رودخانه در سطح گیلان و حتی کشور است و بسیاری از بیماری‌های میکروبی را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم گسترش می‌دهد. منابع آلوده‌کننده این رودخانه عبارتند از: روزانه ۴۰۰ هزار متر مکعب فاضلاب انسانی، صنعتی و بیمارستانی و روزانه ۶۰۰ تن شیرآبه لندفیل زباله سروان که تمامی مواد زائد خود را وارد این رودخانه می‌کنند.[167] وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب گیلان به عنوان متولی اصلی و قانونی جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب علی‌رغم دریافت وجه در قبوض ماهانه بابت فاضلاب تنها فاضلاب شهرها به رودخانه‌ها، دریای کاسپین و تالاب انزلی هدایت می‌کنند. آلودگی دو رودخانه رشت یکی از عوامل اصلی کسب رتبه نخست ابتلا به سرطان استان گیلان در ایران است.[168][169][170] در مرداد ۱۳۹۳ طرح ملی ساماندهی دو رودخانه زرجوب و گوهررود توسط شورای چهارم شهر رشت را به کمسیون خاص امور کلانشهرهای هیئت دولت ارسال شده و در انتظار تصمیمات دولت است.[171][172]

مدیریت شهری رشت که عهده شهرداری و شورای شهر رشت است یکی از بی‌ثبات‌ترین شهرهای ایران از لحاظ مدیریت شهری است؛ و بی‌ثبات‌ترین شهرداری کلانشهرهای ایران، شهرداری رشت است. در طی ۱۵ سال اخیر رشت ۱۸ شهردار و سرپرست شهرداری داشته و عمر مدیریتی این شهر کمتر از یک سال است.[173] آخرین شهردار رشت محمدابراهیم خلیلی بود که علی‌رغم مخالفت‌های هر سه نماینده رشت در مجلس، فرماندار رشت، استانداری گیلان، مردم و رسانه‌ها[174][175][176][177][178][179][180] ده عضو شورای چهارم (رضا جمشیدی چناری، فرانک پیشگر، محمدحسین واثق کارگرنیا، مظفر نیکومنش نودهی، محمود باقری‌خطیبانی، فرهاد شوقی، مجید رجبی‌ویسرودی، مسعود کاظمی لیچائی، عباس صابر و محمدعلی رفیعی نوده)[181] با دادن رأی مثبت به استیضاح محمدابراهیم خلیلی شهردار رشت را برکنار کردند خلیلی پس از برکناری با عدم حضور در مراسم تودیع در نامهٔ خداحافظی خطاب به مردم رشت نوشت و بازگشت آرامش و امید به شهر رشت را هدف خود و شهرداری را شرکت سهامی عده‌ای و رفقایشان دانست.[182][183][184][185] برکناری شهردار رشت با انتقاد شدید امام جمعه این شهر در نماز جمعه مواجه شد وی خلیلی را شهردار نمونه کشوری خواند و گفت شهردار بازیچه دست شورای شهر نیست و مردم نباید بازیچه چند جوان تازه به دوران رسیده در شورای شهر رشت باشند.[186][187] استاندار گیلان نیز با انتقاد از شورای شهر رشت خواستار ایجاد محدودیت‌های قانونی برای شوراها در برکناری شهرداران شد.[188]

• نخستین خیابان دو طبقه و بزرگ‌ترین تقاطع غیر همسطح شمال کشور به طول یک کیلومتر[189]:این خیابان دو طبقه به طول یک کیلومتر است و میدان شهید باستانی شعار را به میدان شهید قلی پور متصل می‌کند.[190]
• دومین شعبه هایپرمارکت نجم خاورمیانه پس از تهران[191]:فروشگاه نجم خاورمیانه (هایپرسان سابق) شعبه رشت با فضایی بالغ بر ۱۴ هزار مترمربع واقع در ضلع شرقی سبزه میدان رشت دومین شعبه فروشگاه زنجیره‌ای نجم خاورمیانه می‌باشد. این فروشگاه دارای امکاناتی نظیر دو طبقه هایپرمارکت، دو طبقه پارکینگ، انبارها، ۲ طبقه فست فود و یک طبقه تجاری است که جهت رفاه حال شهروندان شهرستان رشت با جدیدترین متدهای هایپرمارکت طراحی گردیده‌است.[192]

از جمله امکانات منحصربه‌فرد این فروشگاه فراهم آوردن شرایطی جهت عرضه محصولات برندهای داخلی و خارجی در یک مجموعه با فضایی آرام و دلنشین می‌باشد.

• بزرگ‌ترین مرکز رصدخانه شمال کشور در رشت (رصد خانه کوشیار گیلانی (شهرداری رشت))[193]:این رصدخانه در واقع یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و تحقیقاتی می‌باشد که با مساحت حدود ۱۱۰۰ متر زیر بنا در نزدیکی تالاب عینک در محله صف سر رشت، یکی از کم‌نظیرترین رصدخانه‌های کشور از نظر ابعاد، وسعت و استاندارد بودن می‌باشد. فونداسیون رصدخانه در ارتفاع ۲۳ متری از سطح زمین در بالای یک برج بتنی مستحکم به قطر ۶ متر قرار گرفته و از بسیاری از نقاط شهر رشت دید دارد. مرکز علوم و رصدخانه شهر رشت بخش‌های مختلف به شرح زیر دارد: سالن آمفی تئاتر- کتابخانه - بانک نرم‌افزار و فیلم - کارگاه آموزش عملی و ساخت ابزارآلات نجومی- رادیوتلسکوپ - سایت رایانه - نمایشگاه عکس و ابزارآلات رصدی قدیم و جدید- فروشگاه عرضه محصولات نجومی و فرهنگی - نمازخانه و برج رصدخانه شامل: گنبد و اتاق کنترل رصدخانه - کلاس‌های آموزشی- آسمان نما و گنبد آسمان نما.[194]
• بیمارستان بین‌المللی قائم (عج)[195]:بیمارستان ۲۰۰ تختخوابی بین‌المللی قائم (عج) با هدف ارائه خدمات ویژه بهداشتی و درمانی جهت شهروندان داخل کشور و بیماران خارجی با زیربنای حدود بیست هزار متر مربع و در ۵ طبقه احداث شده‌است و دارای بخش‌های تخصصی و فوق تخصصی و همچنین سوئیت‌های VIP مخصوص توریست‌های درمانی می‌باشد. این بیمارستان مجهز به سایت هلیکوپتر و همچنین کلیه تجهیزات تشخیصی و درمانی روز دنیا می‌باشد.
• بیمارستان ولیعصر (عج) نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی رشت:[196] این بیمارستان وابسته به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی است. بیمارستان ولی عصر رشت سال ۱۳۳۰ تأسیس شده‌است، این بیمارستان وابسته به نیروی دریایی ارتش است. تعرفه زایمان برای کسانی که دفترچه نیروی دریایی دارند رایگان است. بیمارستان ولیعصر تنها بیمارستان در سطح رشت است که، دارای سامانه مدیریت مخصوص بی خطرسازی پسمانده‌های زباله سوز عفونی و غیر عفونی است؛ و تجهیزات پزشکی این بیمارستان اکثراً جدید و مدرن است.

مقبرهٔ دانای علی در رشت

اماکن دیدنی رشت از این قرارند:[197][198]

• پیاده راه اعلم الهدی
• آرامگاه خواهر امام
• آرامگاه میرزا کوچک جنگلی، دلاور نهضت جنگل (واقع در سلیمان داراب)
• موزه سردار جنگل - خانه میرزا کوچک خان جنگلی (واقع در محله (استادسرا)
• سبزه‌میدان (شامل کتابخانه عمومی و تندیس‌هایی از مشاهیر گیلان)
• موزه رشت (تأسیس ۱۳۴۹ - واقع در خیابان بیستون)
• خانه سمیعی
• خانه ابریشمچی (واقع در میدان صیقلان)
• خانه قدیری رشت
• خانه حاج میرزا خلیل رفیع (واقع در خیابان استاد مطهری که محل شورای اسلامی شهر رشت می‌باشد)
• آرامگاه شهیدان (واقع در جوار بیمارستان پورسینا که آرامگاه چهار تن از شهدای جنبش مشروطیت گیلان است)
• پارک شهر رشت معروف به باغ محتشم
• عمارت کلاه فرنگی رشت
• مسجد سفید (یکی از قدیمی‌ترین مساجد در رشت)
• سیاه اسطلخ (یکی از قدیمی‌ترین محله‌های رشت)
• بازار رشت (شامل میدان بزرگ و میدان کوچک و چهارسوق‌ها و کاروانسراها است)
• خانه مؤسس بانک سپه «موسیو لئوپولد گُدار و خانواده اش» محله استادسرا نبش کوچه آتش‌نشانی
• بوستان ملت (واقع در چهارراه گلسار، بلوار انصاری)
• بقعه دانای علی (واقع در خیابان بیستون)
• بقعه بی بی و زینب (واقع در خیابان عطاآفرین کوچه بی بی زینب)
• موزه میراث روستایی گیلان (واقع در بلوار خلیج فارس (جاده رشت-تهران)، پارک جنگلی سراوان)
• کتابخانه ملی رشت
• کاروانسرای لات
• شهرک گلسار رشت
• شهربازی رشت
• شهرشادی رشت
• قصر بازی رشت (شهر بازی سرپوشیده)
• باغ پرندگان رشت (ماهان)
• تالاب عینک (دریاچه ایی دائمی که در سفرنامه‌ها از ان به وفور یاد کرده‌اند به‌طور مثال سفرنامهٔ مظفرالدین شاه به فرنگ)
• دبیرستان شهید بهشتی (مدرسه شاهپور)

در حال حاضر رشت دارای یک دانشکده داروسازی زیر مجموعه دانشگاه علوم پزشکی گیلان و چندین مرکز تولید دارو می‌باشد که یک مرکز تولید نانو داروهای ضدسرطان آن با ۲۴ قلم دارو در حال فعالیت است.[199] شرکت سبحان دارو یکی از موفقترین شرکت‌های دارویی ایران است و با داشتن بیش از ۱۰۰ پروانه تولید، در حال حاضر رتبه دوم کشوری از لحاظ حجم تولید را دارا می‌باشد.[200] شرکت داروسازی سبحان انکولوژی به عنوان یکی از مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین واحدهای تولیدکننده فراورده‌های ضد سرطان و شیمی درمانی در دنیا است.[201] شرکت داروسازی کاسپین تأمین، شرکت داروسازی بهوزان و شرکت داروسازی گیلارانکو از دیگر شرکت فعال داروسازی می‌باشند.

مراکز درمانی رشت قطب درمانی استان گیلان و استان‌های همجوار می‌باشد،[202][203] ظرفیت ارزشمند پزشکان متخصص و فوق تخصص، فناوری روز، ارزان قیمت بودن هزینه‌های درمان به سبب مراجعه گردشگران خارجی به مراکز بهداشتی و درمانی رشت شده‌است، بیشتر بیماران از کشورهای آذربایجان، افغانستان، هندوستان، انگلستان، آمریکا، سوئد و امارات متحده عربی هستند.

دفاتر گردشگری سلامت گیلان هم‌اکنون در جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، عراق و کویت برپا است، این دفاتر پس از کسب مجوز دانشگاه علوم پزشکی گیلان توسط بخش خصوصی در این کشورها راه‌اندازی شده‌است. با توجه به روند افزایش ورود گردشگران سلامت به رشت، ساخت هتل‌های جدید و مراکز اقامتی مدرن ضروری است. ساخت دهکده سلامت با مشارکت بخش خصوصی و محوریت بیمارستان بین‌المللی قائم رشت در زمینی به وسعت ۴۰ هکتار از دیگر اقدامات توریسم سلامت در کلانشهر رشت است.[204] بیمارستان بین اللملی قائم رشت و بیمارستان‌های در حال ساخت پروفسور سمعیی و پارس رشت از مهم‌ترین مراکز بین الملی توریسم سلامت رشت است.[205][206]

با هدف ایجاد برند بین اللملی برای شهر رشت به عنوان شهر خلاق خوراک در سطح جهان رشت به عنوان شهر خلاق خوراک در یونسکو مطرح شد.[207][208]

• گلدوزی
• گلیم
• بامبو بافی
• خراطی
• سفالگری
• رشتی دوزی
• حصیر بافی
• چموش دوزی

گندمین، مغزحلوا، خکاره دبیج، کدو، پرتقال مربا، آلوچه، شاه بلوط، سیب ترش، انار ترش، ترب، فلفل سبز، برگ سیر، سیر ترشی، گینجه واش، خرش، چوواش، چوچاق، تین، بینه، دوشاب برنج، جوکول (برنج نارِس، جوانه برنج)، برنج، کلوچه سنتی، کشتای برنجی