شیخ مفید

ذهبی در کتاب العبر دربارهٔ مفید نوشته‌است که ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان بغدادی کرخی، دانشمند شیعی و مؤلف چند کتاب است. از این عبارات بر می‌آید نام وی همان ابو عبدالله محمد ابن محمد بن نعمان است و به القابی همچون ابن المعلم، ابن العلم نیز نامبردار است. العکبری نیز که در انتهای نام وی دیده می‌شود حاکی از محلی است که وی در آن زاده شده‌است.[5]

نجاشی از رجال نویسان مشهور و یکی از شاگردان مفید، دربارهٔ نسب وی چنین آورده‌است که: «محمد ابن محمد ابن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعید بن جبیر بن وهیب ابن هلال ابن اوس بن سنان بن عبدالدار ابن الریان بن قطر بن زیاد بن الحارث بن مالک بن ربیعه بن کعب بن الحارث بن کعب بن یعرب ابن قحطان. نسب خانوادگی وی به اعراب اصیل قحطانی از طایفه حارث بن مالک و نیز از قبیل حارث ابن کعب بوده و ملقب به حارثی است. نیای پنجم وی سعید ابن جبیر نام دارد که به نظر برخی همچون شبیری غیر از سعید ابن جبیر تابعی است که از دانشمندان آزاده بوده‌است.[6][7]

به گفته شوشتری و خوانساری، لقب مفید از جانب رمانی به شیخ نعمان داده شده‌است. البته برخی از اقوال دیگر، لقب مفید را برخاسته از گفتگوی علمی میان ابو نعمان و قاضی عبدالجبار می‌دانند. برخی چون ابن شهر آشوب بر این باورند که لقب مفید از جانب امام غایب به وی داده شده‌است. امام غایب شیعیان در نامه‌ای ابن نعمان را به این لقب خوانده‌است. مک درموت معنای مفید را سودمند برای امام غائب و آموزنده و فایده‌رسان برای شاگردانش می‌داند.[8]

برخی گفته‌اند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد.[2]

برخی مؤلفان همچون ابن ندیم و شیخ طوسی، تاریخ زادروز وی را سال ۳۳۸ هجری قمری دانسته‌اند. نجاشی علاوه بر آن که قول شیخ طوسی و ابن ندیم را ضعیف دانسته‌است بر این باور است که تاریخ دقیق زادروز شیخ مفید یازدهم ذی قعده سال ۳۳۶ هجری قمری است.[3][4]

مک درموت هر دوی این تواریخ را ذکر کرده‌است. محل تولد وی عکبرا شهری در ساحل شرقی دجله است. شیخ مفید در میانه راه بغداد و موصل به دنیا آمده‌است. وی ابتدا به همراه پدرش رهسپار بغداد می‌شود و تحصیلات خود را درآنجا آغاز می‌کند. از استادان اولیه وی می‌توان به ابوعبدالله بصری و ابویاسر نام برد. وی همچنین نزد علی ابن عیسی الرمانی مفسر برجسته قرآن شاگردی کرده‌است.[8]

نزد شیعه مشهور است که هنگام تشییع وی در سال ۴۱۳ هجری قمری هشتاد هزار نفر از شیعه و سنی، جنازه او را تشییع کرده‌اند. گفته‌اند که پادشاهان و ملوک کشورهای اطراف نیز به وی اعتقاد و احترام داشته‌اند؛ چرا که در آن زمان میل به شیعه بسیار بوده‌است و در مجلس درسش جمعیت زیادی حاضر می‌شده‌اند.[9]

تأثیرات و نوآوری‌های ابو نعمان را می‌توان در فقه در سه حوزه مبانی، آرای فقهی و آموزش آن نشان داد.[13] در مبانی یکی از تأثیرات مهم وی، توجه به منبع اجماع است. آرای فقهی پیش از وی پر از رویکردهای مخالف با اجماع و شهرت و روایات علاجیه بوده‌است. شیخ مفید با رویکردی گسترده‌تر توانست نظر و رویکردی دیگر در این زمینه در پیش گیرد. از جمله این موارد می‌توان به باطل شدن وضو در حالت خواب نشسته، مستحب دانستن غسل احرام و غیره اشاره کرد.[14]به‌طوری‌که پیش از وی به شهرت و اجماع توجه نمی‌شده‌است، ولی پس از وی به شهرت و اجماع توجه فراوانی می‌شود. بسیاری از فتواهای نادر در آرای فقهیان شیعه پیش از وی همچون ابن عقیل، الناصر و شیخ صدوق به سبب مخالفت با اجماع مطرح شده‌اند؛ آرایی همچون جایز بودن وضو و غسل با گلاب، جایز نبودن پرداخت زکات به همسر و غیره. فاضل استرآبادی معتقد است که استناد به شهرت و اجماع از آرای ابتکاری شیخ مفید است، چنان‌که در فتواهای شیخ مفید هیچ گونه نظری که مخالف با شهرت و اجماع باشد دیده نمی‌شود.[15] استفاده از دلیل‌های عقلی از دیگر اثرگذاری‌های وی است. چنان‌که پس از وی از عقل به عنوان یکی از منابع حکم شرعی در فقه شیعه یاد شده‌است.

از دیگر اثرگذاری‌های وی می‌توان به بحث مرجحات متعارضین یا برتری دهنده‌های روایت‌های متعارض اشاره کرد که بر اساس معیارهایی چون درستی سند حدیث، هماهنگی با مشهور و اجماع و ناسازگاری با عامه، روایتی بر دیگر روایات ترجیح و برتری داده می‌شد.[16] در حوزه آموزش فقه می‌توان به این مطلب اشاره کرد که تا پیش از وی شیوه آموزش فقه به صورت کلاسیک و سازمان یافته مطرح نبوده‌است و عمدتاً مبتنی بر برگزاری کلاس‌های نقل متون حدیث بوده‌است. سازمان یافتگی، به مشهور شدن شیخ مفید و فقیهان بعد از وی و تضارب آراء میان آن‌ها کمک شایانی کرده‌است.[17] به گفته احمد پاکتچی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مسئله همکاری با سلطان که در آن دوره مسئله‌ای رایج در محافل امامیه بوده‌است، نزد شیخ مفید در برخی یادداشت‌هایش در کتاب المقنعه دلالت بر نگاهی نو به حیات سیاسی امامیه می‌کند به گونه‌ای که می‌توان گفت نوعی از ولایت فقیه در این نگرش تبلور دارد.[18]

شیخ مفید بر خلاف نظر اکثر متکلمین امامیه، که معتقد بودند اراده خدا همان علم به اصلح و ذات است و جز این چیزی را برای خدا اثبات نمی‌کند، بر این باور بود که صفت اراده صفت ذات نیست بلکه صفت فعل است و این نظر را از طریق روایات مستند کرد. خلاصه بیان شیخ مفید چنین است:

«اراده خداوند نفس فعل است، و در بندگان اراده بمعنی ضمیر و حالتی است که بعد از تصور فعل تصدیق بفایده و ملایمت آن با غرایز و طبایع و سنجش سود و زیان، و تصدیق برجحان کفه سود بر زیان و اشتیاق و علاقه مفرط، در نفس انسان حاصل می‌شود که موجب رجحان طرف وجود فعل نسبت به عدمش می‌گردد، و در نتیجه، قدرت به ضمیمه اراده و اختیار، اعطاء ضرورت، به وجود فعلی نموده، آن فعل موجود می‌شود؛ و اگر خواسته باشیم همان حالت که در انسان بعد از مقدمات مزبور، وجود پیدا می‌کند را برای خداوند قائل شویم ناچار باید حدوث آن حالت را قبول کنیم و لازم می‌شود که خداوند دارای صفت حادث و محل حوادث باشد. پس اراده خداوند همان فعل اوست و لاغیر. روایاتی که از معصوم رسیده این عقیده را صریحاً اثبات می‌کند. مثلاً روایتی که صدوق در کتاب توحید و عیون اخبار الرضا، از صفوان بن یحیی نقل می‌کند. صفوان می‌گوید به حضرت رضا گفتم که خبر ده مرا از اراده خدای عز وجل بندگان، فرمود اراده مخلوق عبارت از ضمیر است ولی اراده خالق احداث و ایجاد اوست لاغیر؛ چه خداوند تأمل و فکر و تصمیم و قصد ندارد و این صفات از صفات ممکنات و از ساحت خداوند منتفی می‌باشد.» (با تصرف)[19]