آقا جمال خوانساری
جمال‌الدّین محمد بن حسین بن محمد معروف به آقا جمال خوانساری درگذشت ۱۱۲۲ قمری[1] یا به روایتی ۱۱۲۵ قمری[2] می‌باشد. وی فرزند آقا حسین خوانساری و از شاگردان او و مجلسی اول و از علمای شیعه در سده دوازدهم قمری است.[3]
آقا جمال خوانساری جمال‌الدّین محمد بن حسین بن محمد | |
|---|---|
| اطلاعات شخصی | |
| زاده | نامعلوم |
| درگذشته | ۲۴ مهر ۱۰۹۲ شمسی |
| محل اقامت | اصفهان |
| دوران | قرن دوازدهم هجری قمری |
| مذهب | شیعه اثنی عشری |
| آثار معروف | کلثوم ننه عقایدالنساء و مرآت‌البلهاء |
| تحصیلات | حوزه علمیه اصفهان |
| اشتغال | فقه و کلام |
| مرتبه | |
| استادان | آقا حسین خوانساری، محقق سبزواری، محمدتقی مجلسی |
شاگردان
| |
تأثیرگذاران
| |
ولادت
تاریخ تولد و محل ولادت او معلوم نیست، اما مسلم است که وی اصالتاً خوانساری بوده و در اصفهان پرورش یافته‌است.[4]
تحصیلات
آقا جمال، در حوزه علمیه اصفهان نزد پدرش آقا حسین خوانساری و دایی اش محقق سبزواری درس خواند و سپس در همان حوزه به تدریس پرداخت.[1]
داستان توجه ایشان به تحصیل علم به این صورت نقل شده‌است:
ملا محسن فیض کاشانی به قصد زیارت خانه خدا از کاشان حرکت نموده و در سر راه خود در اصفهان میهمان آقا حسین خوانساری (پدر آقا جمال) شد. آقا جمال که نوجوانی بیش نبود، نزد فیض کاشانی شتافت، فیض کاشانی مسئله‌ای را از آقا جمال پرسید، اما او نتوانست از عهده پاسخ بر آید؛ زیرا تا آن هنگام چندان اهمیتی به کسب دانش نمی‌داد. فیض کاشانی دست بر دست زد و گفت: «حیف که درِ خانه آقا حسین بسته شد!». این سخن در آقا جمال تأثیر کرد و از همان لحظه کمر همت را بست و به کسب دانش پرداخت. سال بعد، ملا محسن به خانه آقا حسین آمد و با آقا جمال گفتگو کرد و احساس نمود که آقا جمال عوض شده و دارای فضیلت و دانش است. برای همین گفت: «این آقا جمال، غیر از آن آقا جمال است که ما پارسال او را دیدیم.»[5]
ایشان در اکثر رشته‌های علوم متنوع عصر، همچون: فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، علوم ریاضی، شعر و ادب، عقاید و کلام تسلط وافر داشت و در همه زمینه‌ها به تدریس پرداخت.
میرزا محمد طاهر نصرآبادی در تذکره خود می‌نویسد:[6]
- «آقا جمال که اَلْوَلَدْ سِرُّ اَبیهِ دربارهٔ ایشان صادق است، به مدرسه مذکور هر روز می‌آیند و طالب علمان (دانشجویان) مدرسة جدّة صاحبقرانی و سایر مدارس مستفید می‌شوند.»
سید محمدباقر خوانساری در کتاب خود روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات در کتاب خود می‌نویسد:[7]
- «آقا جمال در روزگار خود ریاست تدریس را به عهده داشت و از برکات انفاس قدسی او گروهی از فضلا و دانشمندان برجسته به عالی‌ترین مقامات علمی و معنوی نایل آمدند».
آثار
تالیفات
- مبدأ و معاد: در اصول دین و اعتقادات.
- جبر و اختیار.
- نیت و اخلاص: در نیت طهارت.
- شرح و تفسیر احادیث طینت.
- رسالة نماز جمعه.
- افعال واجب و مندوب نماز.
- شرح حدیث سحاب.
- مکاتبات و منشئات ادبی با علما و معاصران.
- شرح حدیث بساط.
- مجموعه اجازات به فضلا و دانشمندان.
- شرح زیارت جامعه.
- اختیارات الایام و اللیالی و الساعات.
- الاسئلة السلطانیه.
- اصول الدین فی الامامه.
- رساله در تفسیر آیة عهد.
- مزار و توضیحاتی بر الفاظ زیارت و دعاها.
- الحاشیة الجمالیه.
- رساله دربارهٔ قاعدة الواحد لایصدر …
- سؤال و جواب‌های فقهی.
- رساله در خمس.
- رساله در نذر.
- تقویم الاولیاء.
- تحفه عباسی.
- عقاید النساء یا کلثوم ننه.
- اثبات الرجعه.
- رساله در معنی کراهیّت در عبادات.
تعلیقات
- تعلیقات تهذیب الاحکام.
- تعلیقات من لایحضره الفقیه.
- حاشیه بر شرایع الاسلام.
- حاشیه شرح لمعه شهید ثانی.
- حاشیه بر طبیعیات شفای ابن سینا.
- حاشیه بر شرح اشارات ابن سینا.
- حاشیه برحاشیه خفری بر شرح قوشجی بر تجرید.
- حاشیه بر شرح باغنوی بر شرح تجرید.
- حاشیه شرح مختصر الاصول عضدی.
- حاشیه بر معالم.
- حاشیه بر شرح حکمة العین.
- شرح وردّ رسالة اشتراک لفظی حکیم تبریزی.
ترجمه‌های فارسی
کتاب عقایدالنساء یا کلثوم ننه
عقایدالنساء یا کلثوم ننه، کتابی طنزآمیز به زبان فارسی در نقد دینداری عامیانه و باورهای خرافی رایج میان زنان در دوره صفویه می‌باشد.[8][9] این کتاب قدیمی‌ترین سند مکتوب دربارهٔ اخلاق، آداب و رسوم زنان عامی ایران است. خرافه ستیزی انگیزه تألیف بوده، اما امروزه وجود فرهنگ عامیانه عصر کتاب اهمیت بیشتری دارد. کتاب به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و ترکی آذربایجانی ترجمه شده‌است. از این کتاب چندین نسخه خطی در کتابخانه‌های جهان وجود دارد.[7][9][10][11][12][13]
در مقدمه این کتاب چنین آمده:
«بدان که افضل علمای زنان پنج نفرند: اول بی‌بی شاه زینب، دوم کلثوم ننه، سوم خاله‌جان‌آقا، چهارم باجی یاسمن، پنجم دده بزم‌آرا؛ و آنچه از اقوال آن‌ها به دست بیاید، نهایت وثوق دارد و محل اعتماد است، و به غیر از این پنج نفر، بسیاری نیز هستند که ذکر آن‌ها موجب طول کلام می‌شود. بدان که هر زنی که سنی داشته باشد و پیری و خُرافت او را دریافته باشد، دیگران به افعال او وثوق تمام دارند و هر زنی که خلاف فرموده ایشان کند، آثم و گناهکار باشد.»[14]
فعالیت سیاسی و اجتماعی
نفوذ وی در میان مردم به گونه‌ای بود که پادشاهان صفوی به او ابراز ارادت می‌کردند.[3] آقا جمال نزد پادشاهان صفوی منزلت ویژه‌ای داشت. دربارهٔ مناسبات او با حکومت صفوی می‌توان به حضورش در مراسم بر تخت نشستن شاه سلطان حسین، مشاوره به شاه برای انتخاب شیخ الاسلام وقت اصفهان در ۱۱۱۵قمری که به انتخاب میرمحمد صالح خاتون آبادی منجر شد، همراهی او و محمدباقر خاتون آبادی با سلطان حسین در سفر به مشهد در ۱۱۱۹قمری و دادن خلعت به او در ۱۱۲۰ قمری اشاره کرد.[15]
وفات
آقا جمال در ۲۶ رمضان سال ۱۱۲۵ هجری قمری، ۲۵ سال بعد از رحلت پدرش در اصفهان وفات یافت و در تکیه خوانساری‌ها در مزار تخت فولاد، کنار قبر پدرش آقا حسین به خاک سپرده شد.[16]
هنگام دفن پیکر اسدالله فهامی در کنار مرقد آقا جمال، دیوار قبر آقا جمال ریزش کرد و به قبر آقا جمال راهی باز شد و جسد ایشان بعد از سه قرن تازه یافت شد. در پی این ماجرا، مردی به نام مشهدی حیدر که «تکیه بانِ» تکیه خوانساری‌ها است، به حاضرین گفته‌است:
«در این بقعه این پنجمین جسدی است که در مدت تکیه بانی من تر و تازه پدیدار گشته‌است.»[17]
گفتنی است که در آن بقعه حدود هفتاد تن از صالحان و عالمان مدفونند.
نماز بر پیکر علامه مجلسی
برگزاری نماز بر پیکر معروف‌ترین شخصیت جهان تشیع در قرن ۱۱ و ۱۲ هجری قمری، محمد باقر مجلسی، نشانگر تقدم کامل آقا جمال خوانساری بر تمام دانشمندان و فقهای آن عصر می‌باشد.[18]
یکی از دانشمندان آن دوره در حاشیه کتابش، آن واقعه را چنین گزارش کرده‌است:[19]
- «آقا جمال خوانساری در روز دوشنبه ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ مطابق با دهم فروردین ۱۰۷۸ در مسجد معظم آدینه (جامع عتیق) اصفهان بر پیکر مطهر علامه بزرگ مولانا محمد باقر مجلسی (ره) که به هنگام طلوع فجر همان روز ندای حق را اجابت کرده بود، اقامه نماز فرمود.»
برای مطالعه بیشتر
- لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلثوم ننه
- ترجمه کتاب عقاید النساء یا کلثوم ننه به انگلیسی در سال ۱۸۳۲ میلادی در لندن توسط ج. اتکینسن J. Atkinson نشر یافت و در سال ۱۸۸۱ در پاریس به زبان فرانسه به همت J. Thonnelier ترجمه و چاپ شده و ترجمه ترکی آن در تبریز توسط زینب پاشا نشر شد.
- نسخه‌ای از آن در کتابخانه گنج دانش پاکستان وجود دارد که مشخصات آن به شرح زیر است. خط نستعلیق خوش، عبدالله، که حسب فرمان شاهزاده نصرالله خان در تاریخ یکشنبه ۱۷ ذیقعده ۱۳۰۷(هـ. ق) نوشته شده‌است. شانزده باب و یک خاتمه دارد، ۴۱ صفحه و عنوان و نشان شنگرف.
- نسخه‌ای دیگر از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است (فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ۱۲/۲۸۰۴، شماره ۳۸۲۵)
- افزون بر این سه چاپ، یک چاپ سنگی در تاریخ ۱۲۶۳ در ۳۸ صفحه انجام گرفته‌است. چاپ سنگی دیگری در مشهد از آن به عمل آمده‌است. چاپ حروفی با طرح‌هایی از بیژن اسدی پور از سوی انتشارات مروارید در سال ۱۳۵۶ در تهران نشر یافته‌است که متن آن با نسخه‌های دیگر اختلاف فاحش دارد و چاپی مصحّح توسط محمود کتیرایی در سال ۱۳۴۹ نشر یافت.
جستارهای وابسته
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد سوم، ذیل آقا جمال خوانساری.
پانویس
- "مشاهیر و بزرگان خوانسار". فرمانداری خوانسار. Archived from the original on 24 April 2016.
- مامقانی. تنقیح‌المقال. pp. جلد اول صفحه 230.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. pp. جلد اول صفحه 458.
- اعیان الشیعه. pp. جلد نهم صفحه 231.
- قصص العلماء. pp. صفحه 266.
- تذکره نصرآبادی. pp. صفحه 152.
- روضات الجنات. pp. جلد دوم صفحه 214.
- "بیانات در دیدار روحانیون استان سمنان". دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- "گزارشی از عقلید النساء". فصلنامه آینه پژوهش. Archived from the original on 20 April 2016.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه. pp. جلد اول صفحه 367.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه. pp. جلد چهارم صفحه 122.
- ریحانة الادب. pp. جلد اول صفحه 54.
- خدیو خرد؛ فوائد الرضویه. pp. صفحه 83.
- آقا جمال خوانساری. عقایدالنسا.
- جعفریان. داوزده رساله فقهی. pp. صفحه 680.
- شرح احادیث طینت. pp. مقدمه.
- فرزانگان خوانسار. pp. صفحه 45.
- روضاتی. دوگفتار. pp. صفحه 61.
- "کیهان اندیشه شماره 82 صفحه 113".