اراک
اراک ( تلفظ ) یکی از کلانشهرهای ایران و از بزرگترین شهرهای مرکز ایران و مرکز استان مرکزی و شهرستان اراک است. جمعیت اراک در سال ۱۳۹۵ خورشیدی برابر با ۵۲۰٬۹۴۴ نفر بوده که از این نظر قطب جمعیتی استان مرکزی و هجدهمین شهر پرجمعیت ایران بهحساب میآید.
اراک | |
---|---|
کشور | ایران |
استان | مرکزی |
شهرستان | اراک |
بخش | مرکزی |
نام(های) پیشین | سلطانآباد، سلطانآباد، قلعه سلطانآباد[1] |
سال شهرشدن | ۱۲۳۱ قمری[2] |
مردم | |
جمعیت | ۵۲۰٬۹۴۴ تن (سال ۱۳۹۵)[3] |
تراکم جمعیت | بیش از ۱۰ هزار نفر بر کیلومتر مربع |
جغرافیای طبیعی | |
مساحت | ۹۸ تا ۱۰۷ کیلومتر مربع[4][5] |
ارتفاع | ۱۷۴۳ متر[6] |
آبوهوا | |
میانگین دمای سالانه | ۱۳/۹ درجه سانتیگراد[7] |
میانگین بارش سالانه | ۳۴۱/۷ میلیمتر[7] |
روزهای یخبندان سالانه | بین ۶۰ تا ۱۲۰ روز[7] |
اطلاعات شهری | |
شهردار | سعید بیاتیان (سرپرست) |
رهآورد | فتیر، گوشفیل، آبگوشت دودار، باسلوق، کشمش[8] |
پیششمارهٔ تلفن | ۰۸۶[9] |
وبگاه | www.arak.ir |
شناسهٔ ملی خودرو | ایران 47[10] |
کد آماری | ۱۱۰۱ |
اراک |
از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق معرب اراک است. اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب میشود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر که ابتدا قلعهای نظامی در کنار روستای کرهرود بود قلعه سلطانآباد، بعد سلطانآباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراک تغییر نام داد. بانی شهر اراک یوسفخان گرجی معروف به سپهدار بود که شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰٬۰۰۰ تومان ساخت. در شهر جدید تمامی تأسیسات شهری از قبیل قنات، حمام، آبانبار، مسجد، مدرسه، سقاخانه، بازار و ارگ حکومتی ساخته شد. با رونقگیری اقتصاد شهر و عبور راهآهن سراسری از شهر، مهاجرت به شهر افزایش یافت.
شهر اراک دارای زمستانهای سرد و مرطوب و تابستانهای گرم و خشک است و کوههای اطراف شهر، تالاب میقان و دشت فراهان، بر آب و هوای آن تأثیر میگذارند. شهر در میان پایکوههای داخلی رشتهکوه زاگرس قرار دارد و از جمله شهرهای امن از نظر لرزهخیزی است که احتمال وقوع زلزله بالای ۵ ریشتر در آن بسیار ضعیف است. مردم شهر اراک عمدتاً مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند، اما اقلیتی از مسیحی و بهائی نیز وجود دارند. زبان مردم، فارسی با لهجه اراکی است.
اراک از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و بهطور کلی یکی از چهار قطب صنعتی کشور محسوب میشود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪ تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور، بزرگترین ماشینسازی کشور، بزرگترین واگنسازی و لوکوموتیوسازی خاورمیانه، بزرگترین کمباینسازی خاورمیانه، بزرگترین تولیدکننده ماشینآلات سنگین در خاورمیانه، بزرگترین تولیدکننده جرثقیل در خاورمیانه و بزرگترین شرکت املاح معدنی کشور، بهعنوان «پایتخت صنعتی ایران» شناخته شدهاست و به همین دلیل یکی از آلودهترین شهرهای ایران است. طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک از جمله طرحهای ملی است که برای کاهش آلودگی شهر به تصویب رسید، اما اجرای ضعیف آن پس از چند سال باعث شد تا مردم اراک، در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به مدت ۱۸ هفته تجمعات اعتراضی نسبت به وضع موجود برپا کنند. ترافیک و گرانی مسکن از جمله مشکلات دیگر این شهر است.
از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی اراک به دوره قاجار (فتحعلی شاه) بازمیگردد. از مهمترین صنایع دستی شهر، قالی اراک است که در گذشته اهمیت و اعتبار فراوانی داشتهاست و رقیب قالی کرمان بود.
نامگذاری
از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان، عراق نامیده میشد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق، معرب اراک است. تاریخ بنیان اراک به دو قرن پیش و به دوران قاجار بازمیگردد. در آن زمان شهر به نام قلعه سلطانآباد خوانده میشد. علت نامگذاری این بود که شهر به دستور فتحعلیشاه قاجار ساخته شد. نام شهر بعدها به سلطانآباد، سپس به سلطانآباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراک مبدل گشت.[11] سعید نفیسی نظر میدهد که چون میخواستند نام قدیم را زنده کنند، نام شهر عراق را به اراک تبدیل نمودند. هرتسفلد محقق آلمانی شکل فارسی اراک را به معنی سرزمین هموار میداند.[12]
برای واژه «اراک» معانی گوناگونی ذکر گردیدهاست که شماری از آنها عبارتاند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. برخی افراد واژه «اراک» را برگرفته از ایراک که معرب آن کلمه عراق است، دانستهاند، زیرا در دورههای باستان به مرکز فلات ایران، ایرانستان و ایرانک گفته میشد و در دوره اسلامی و به ویژه از قرن یازدهم میلادی جغرافینویسان مسلمان، منطقه یا سرزمین اراک را به صورت عربی شده آن، یعنی عراق تبدیل کردند. ولایت اراک منطقه وسیعی را شامل میشد. در دوره رضاشاه نام قدیمی را برگرداندند، امّا این نام تنها به بخش سلطان آباد اطلاق شد. حدود ۷۰۰ سال ادبیات فارسی تحت تأثیر تلفظ عربی بود که در آن حروف پ، ژ، گ، ک، چ و… حذف و دگرگون میشد.[13]
تاریخچه
پیش از ساخت شهر
پیش از ساخت شهر در جای کنونی و در پیرامون آن چند ده وجود داشت، در جنوب شهر ده قلعه و قلعهنو و در غرب شهر ده حصار بود که برای ساخت شهر ویران شدند. در جای کنونی شهر دهی بنام دستگرده بودهاست که از آثار آن قناتی باقیمانده که به «قنات ده» شناخته شدهاست.[14]
علت شکلگیری شهر
شهر اراک را تا پیش از سال ۱۳۱۷ خورشیدی، عَراق و پیش از آن سلطانآباد میگفتند. بانی شهر یوسفخان گرجی (معروف به سپهدار عراق) بود. بر پایه روایتها، پیش از ساخت شهر، در محل آن هشت یا ده قلعه به نامهای خان باباخان، حصار، دهکهنه، مرادآباد، آقا سمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت و مردمان قلعهها همیشه در حال درگیری با یکدیگر بودند، یوسفخان از درگیریهای قلعهها شرح حالی به فتحعلیشاه قاجار نوشت. وی دستور ویران کردن قلعهها و ساخت شهری جدید را از شاه دریافت کرد.[15]
در آن زمان در این ناحیه دو طایفه نیرومند ساکن بودند، خانهای فراهان که در بخش فراهان کنونی ساکن بودند و خانهای کَزّاز که در بخش زالیان کنونی ساکن بودند. هر دو طایفه پس از آگاه شدن از تصمیم احداث شهر تازه (قلعه نظامی)، کوشش نمودند حکومت مرکزی را قانع کنند که شهر را در منطقه مسکونی آنها بنا نهد که هرکدام به دلایلی کامیاب نشدند. سرانجام یوسفخان گرجی تصمیم میگیرد که شهر را در محل کنونی که واپسین نقطه قلمرو فراهان و نخستین نقطه قلمرو کزاز بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.[16]
یوسفخان که شهرهای گرجستان و قفقاز را دیده بود، کوشش کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که همگی کوچهها در فواصل معین یکدیگر را قطع کنند و پهنای همه آنها ۶ ذرع محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در میانه آن گماشته شد که برای عموم مردم دردسترس قرار گیرد.[17]
شکل ساخت شهر
بنای شهر اندیشیده شده مشتمل بر بنای ارگ حکومتی شامل همه ادارههای آن روز، مدرسهها، شمار فراوانی مسجد، حمام، کوچه، خانههای مسکونی، بازار، برج و بارو و همه تأسیسات شهری بود.[18]
برای ساخت شهر ابتدا یک رشته قنات در خارج از محل شهر و از جنوب به شمال حفر شد که مظهر آن در جلوی دروازه جنوب شهر (دروازه قبله) قرار داشت و از آنجا سه قسمت میشد، یک قسمت برای ساکنین شرق شهر، یک قسمت برای ساکنین غرب و قسمت سوم به ارگ دولتی اختصاص مییافت. دیوارهای شهر برای دفاع به شکل برج و بارو و در یک مستطیل به طول ۸۰۰ متر و به عرض ۶۰۰ متر ساخته شد و دور آن به عرض ۸ متر خندقی حفر شد. در چهار سوی دیوارهای شهر، دروازههایی نصب شد. شکل مستطیل شهر به گونهای طراحی شده بود که جهت شهر به سمت قبله باشد. دلیل این امر استفاده خانهها از نور خورشید در زمستان و خنک بودن منازل در تابستان بود. عرض شهر به ۶ قسمت و طول آن به ۸ قسمت مساوی (به شکل شطرنجی) تقسیم شد و از میان هر قسمت کوچهای ۵ متری عبور میکرد. کوچههای میانی طول و عرض شهر به بازار اختصاص یافت که در طول ۴ بازار سقف زده شد. در قسمت شمال شهر ساختمان اداری ارگ حکومتی ساخته شد و همه امکانات رفاهی مانند حمام، آبانبار، مسجد، مدرسه و سقاخانه در همه نقاط شهر احداث شد. در قدیم فضای سبز شهر بسیار بود، طوریکه در پشت دیوار شهر تا شعاع چند کیلومتری باغهای انگور و ترهبار وجود داشت.[19]
به دلیل اینکه بانی شهر بیشتر وقت خود را در جبهههای جنگ ایران و عثمانی و روس بود، ساخت شهر به صورت یکباره نبوده حدود چندین سال طول کشید تا شکل شهر کامل شود.[20] در کتیبه بنای عمارت نظمیه، تاریخ ساخت ۱۲۲۷ قمری و در کتیبه راهروی ارگ حکومتی تاریخ اتمام بنا سال ۱۲۲۸ قمری ذکر شده بود (این دو بنا در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد). از نوشتههای تاریخی چنین استنباط میگردد که ساخت شهر میان سالهای ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری بودهاست.[21]
تاریخ اتمام بنای شهر طبق سنگ نوشته سردر بازار تاریخی و جلوی مدرسه سپهداری که هردو از میان رفتهاند مصراع دوم شعر زیر است که به حساب جمل برابر با ۱۲۳۱ قمری (۱۸۰۸ میلادی) میباشد:[22]
به دور سلطان صاحبقران و عهد امید | نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید |
بنابر نوشتههای تاریخی دوره قاجار، برای بناهای ساختهشده در این شهر، مبلغ ۲۰۰٬۰۰۰ تومان هزینه اختصاص یافت.[23]
گسترش شهر
پس از پایان بنای شهر، سپهدار گرجی مردم پیرامون را برای سکونت در شهر تازه تشویق مینماید. وی کار خود را از روستاهای کرهرود، سنجان و فیجان آغاز میکند که در آن زمان به «سه ده» معروف بودند. همچنین شمار بسیاری از خانها و رعایای پیرامون در دو محله قلعه و حصار سکونت داده شدند.[24]
از جمله علل گسترش نامنظم شهر در سالهای بعد، این بوده که بیشتر باغهای شهر به خانههای مسکونی تبدیل شد و چون حدود باغها با جویهای آب با مسیرهای غیر مستقیم معین میشد، خانههای احداث شده به پیروی از آنها نامنظم ساخته شدند. دلیل دیگر نامنظم بودن خیابانها، نظارت نداشتن بلدیه به ساخت و سازها تا آن زمان بود. در سال ۱۲۷۱ قمری سیل مهاجران از نقاط گوناگون مانند گلپایگان، خمین، بروجرد، کاشان، اصفهان، تبریز، قم و خوانسار به سوی اراک آغاز گشت و موجب آغاز رونق اقتصادی شهر شد. به همین اساس محلههایی مانند عباسآباد، منق آباد، پشت خندق و هزاوهایها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸ با همکاری بلدیه عراق، خیابان امام خمینی امروزی، عباسآباد و باغ ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد.[25]
با عبور راهآهن از شهر، گسترش شهرنشینی شتاب گرفت. در سالهای صلح و آرامش دیوارهای پیرامونی شهر برداشته شد و شهر بیرویه رو به گسترش نهاد.[26]
دوران مشروطه
در سال ۱۲۸۵ خورشیدی که فرمان مشروطه صادر شد، ۹۲ سال از عمر شهر سلطانآباد میگذشت.[27] در آستانه جنبش مشروطه و ناتوانی قاجار در حمایت از بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانیهای خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دستاندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایهداران خارجی کشاند. این مبارزه به رهبری روحانیان شیعه که پیشینه طولانی حضور در منطقه عراق عجم (به ویژه در قریه کرهرود) را داشتند شکل گرفت. در این زمان مدارس دینی و علمای اراک، بیشتر تابع روحانیون نواندیش نجف از جمله آخوند ملاحمد کاظم خراسانی قرار داشتند. این افراد در دوران مشروطه رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آقا نورالدین عراقی بود. پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی نخستین انجمن ولایتی را به همراه دیگر روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران استبداد صغیر، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.[28]
اراک شش انجمن مشروطه خواه داشت که عبارت بودند از:
- انجمن سری آدمیت به ریاست آقا اسدالله پروین
- انجمن دموکرات به رهبری حاج میرزا عبدالعظیم
- انجمن تدین تشکیل شده در مدرسه سپهدار به رهبری شیخ علی نخستین
- انجمن آذربایجانیان متشکل از آذربایجانیهای عراق عجم به رهبری میرزا حبیبالله عکاسباشی
- انجمن برادران به رهبری میرزا حسن خان حرآبادی و میرزا علی اکبر کمپانی
- انجمن اعتدالیون به رهبری مجد الممالک
پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی اوّلین انجمن ولایتی را به همراه دیگران روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران استبداد صغیر، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.[29]
دوران جنگ جهانی اول و دوم
تا سال ۱۲۷۱ قمری جنبه نظامی برای این شهر بیشتر مطرح بود. در این سال به نقل از اعتمادالسلطنه، میرزاحسن، نایب الحکومه عراق دکانهای شهر سلطانآباد، عمارت و باغهای دیوانی را تعمیر و درختکاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفههای گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.[30]
از این سال به بعد، ولایت عراق علاوه بر نقش نظامی، دارای نقش صنعتی و اقتصادی نیز شد و به واسطه واقعشدن در مسیر راههای تجاری، مورد توجه کمپانیهای خارجی قرار گرفت. ورود کمپانیهای خارجی، به سلطانآباد باعث گردید که این شهر بهطور ناگهانی گسترش یابد و فضاهای تجاری، مسکونی، اداری، تفریحی جدیدی در آن ایجاد شود. به این ترتیب با وجود رکود اقتصادی حاکم بر کشور، اقتصاد سلطانآباد رونق یافت و شرایط جذب جمعیت در این منطقه پدید آمد، اما با آغاز جنگ جهانی اول در اواخر سال ۱۲۹۳ خورشیدی، حکومت مرکزی متزلزل شد و سپاهیان روس و انگلیس به شهر وارد و در آن مستقر شدند. بر اثر اشغال شهر، راهها ناامن شد و در نتیجه اقتصاد تجاری سلطانآباد بهطور ناگهانی سقوط کرد. در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی جنگ جهانی دوم آغاز و به داخل ایران کشیده شد، رضاخان از حکومت خلع گردید و مناطقی از کشور به اشغال نیروهای متفقین درآمد. در این دوره، اراک به دلیل دارا بودن یکی از ایستگاههای مهم راهآهن سراسری ایران از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود و به همین لحاظ چند سال توسط متفقین اشغال گردید. سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ خورشیدی را میتوان یکی از دورانهای برجسته رکود اقتصادی ایران دانست. نابسامانی اقتصادی این سالها، اراک را نیز تحت تأثیر قرار داد، روند مهاجر فرستی شهر آغاز گردید.[31] در طول دوره جنگ جهانی دوم، آب و سوخت در این شهر انبار میشد.[32]
با اشغال ایران قحطی، گرانی و کمیابی کالا آغاز شد. نیروهای متفقین غله مازاد روستائیان را میگرفتند که این عمل باعث واکنش مردم شد.[33] در سال ۱۳۲۱ خورشیدی در هشت شهر کشور شورشهایی رخ داد که در میان آنها وقایع اراک اهمیت خاصی داشت، زیرا شورش گستردهتر و مداومتر بود و از شهریور تا اسفندماه همان سال ادامه داشت. در ۲ شهریور ۱۳۲۱ خورشیدی وزیر دارایی از نخستوزیر تقاضای فرستادن قوا برای سرکوب شورشها را کرد، اما اعزام نیرو کمکی به حل ماجرا نکرد. در اواخر آبان کسبه بازار دست به اعتصاب زدند و به دستور قوامالسلطنه عدهای دستگیر شدند. این اعتصاب با دخالت وزیر خواربار و تهدید و وعده به اعتصاب کنندگان به پایان رسید. این قضیه در اسفندماه همان سال تکرار شد، اما به سرعت خاتمه یافت.[34]
دوران انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ۸ ساله
نخستین حرکتهای انقلابی در اراک در میانه سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ خورشیدی با سخنرانی و دعوت به تظاهرات رخ داد. نخستین راهپیمایی انجام شده در اراک، تظاهراتی آرام و بدون شعار بود که به وسیله فرهنگیان سازماندهی شده بود. در جریان ۱۰ روز سخنرانی احمد جنتی در محرم ۱۳۵۷ خورشیدی در اراک، مردم پس از سخنرانیهای وی هر شب در خیابان تظاهرات میکردند و شعار مرگ بر شاه میدادند که این نخستین شعار علیه شاه در اراک بود. با بالا گرفتن اوضاع در تاسوعای سال ۱۳۵۷ خورشیدی مردم تلاش کردند مجسمه رضاشاه را از میدان باغ ملی پایین بکشند، اما موفق نشدند و در درگیریهایی که رخ داد، چهار نفر کشتهشدند. همان شب مجسمه رضاشاه توسط پلیس از میدان منتقل شد. کشتهشدن چهار نفر در آن روز باعث ایجاد ترس در مردم و خاموش شدن اعتراضات برای یک هفته پس از آن شد.[35]
با آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ خورشیدی، شهر اراک همانند دیگر شهرهای دیگر مورد حمله رژیم بعث عراق قرار گرفت، طوریکه در طی ۸ سال، ۷۷ بار بمباران شد و در این میان ۸۹۵ نفر کشتهشدند.[36] شدیدترین حمله به شهر در ۵ مرداد ۱۳۶۵ اتفاق افتاد. اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیسجمهور وقت) در کتاب کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۵ اوج دفاع، از خاطرات آن روز چنین نقل میکند:[37]
عمدهترین حملات هوایی امروز عراق، علیه مناطق غیرنظامی در اراک صورت گرفت، به این ترتیب که صبح امروز هواپیماهای عراقی به مناطق کارگری صنعتی اطراف شهرستان اراک حمله کردند؛ که بر اثر آن، شماری از کارگران که مشغول کار بودند، کشتهشدند. طی این حمله، شش هواپیمای عراقی در حالی که در ارتفاع پایین پرواز میکردند کارخانه واگنسازی پارس، آلومینیوم، کارخانه آذرآب، مراکز آموزش ماشینسازی اراک، یک ساختمان اداری و یک منطقه در شهر اراک را در مورد حمله قرار دادند. این تعرض هوایی بیش از ۱۰۰ شهید و بیش از ۵۰۰ مجروح بر جای گذاشت. به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی به نقل از شاهدان عینی بمباران، هواپیماهای عراقی در ارتفاع فوقالعاده پایین اهداف خود را مورد حمله قرار دادند و کارگرانی را که از محوطه کارخانهها بیرون آمده بودند، به زیر رگبار کالیبرهای خود گرفتند.
پس از این واقعه شمار کشتهشدگان در صنایع اراک ۷۲ نفر گزارش شد.[38]
جغرافیا
تقسیمات کشوری
در دوران قاجار شهر اراک، پس از ساخت به عنوان حکومتنشین ولایت عراق برگزیده شد.[39] در دوره پهلوی، بر پایه نخستین قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک یکی از ۱۳ شهرستان استان شمال بود. سپس بر پایه دومین قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳ بهمن ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک در کنار زنجان جزء استان یکم قرار گرفت. اراک در ۱۹۶۳ میلادی از استان یکم جدا شد.[40][41] در سال ۱۳۲۶ خورشیدی همزمان با تشکیل استان مرکزی (به مرکزیت تهران)، شهر اراک نیز یکی از شهرهای این استان شد و در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، مرکز استان مرکزی از تهران به اراک منتقل گردید. یک سال پس از آن استان تهران از استان مرکزی جدا شد. از آن زمان تاکنون شهر اراک به عنوان مرکز استان مرکزی در تقسیمات کشوری شناخته میشود.[42]
شهر اراک یکی از کلانشهرهای رسمی کشور است که در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به جمع کلانشهرهای کشور پیوست.[43][44][45]
موقعیت جغرافیایی
شهر اراک روی مدار ۳۴ درجه و ۵ دقیقه و ۳۰ ثانیه در نیمکره شمالی از خط استوا قرار گرفتهاست. همچنین این شهر روی نصف النهار ۴۹ درجه و ۴۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار دارد.[46]
اقلیم
شهر اراک ویژگی اقلیمی فلات مرکزی ایران (زمستانهای سرد و مرطوب و تابستانهای گرم و خشک) را داراست.[47] کوههای پیرامون اراک، تالاب میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگیهای خاصی به آن بخشیدهاند. ابرها و جریانهای غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در کوههای غرب منطقه از دست میدهند و در زمستان جبهه سردی هوای اراک را اشغال میکند که بر اثر ارتفاعات پیرامون و فشاری که تالاب میقان بر هوا وارد میکند، زمان بسیاری در منطقه میماند. فصل زمستان بیشتر طولانی و از ۴ تا ۶ ماه متغیر است و بهار و پاییز فصلهای کوتاهی هستند. تابستان در تیر و مرداد ظاهر میشود. مدت روزهای یخبندان از ۶۵ تا ۱۲۰ روز در سالهای مختلف متغیر است. میزان بارندگی در سالهای مختلف، میان ۲۳۰ تا ۶۳۸ میلیمتر متغیر است که متوسط آن حدود ۳۴۱/۷ میلیمتر برآورد شدهاست.[48]
اقلیم شهر اراک بر پایه طبقهبندی دمارتن، نیمهخشک و بر پایه طبقهبندی آمبرژه، نیمهخشک و سرد میباشد.[7]
میانگین دما و بارش برای آب و هوای اراک در سال ۲۰۱۳ میلادی
منبع: سرویس اطلاعاتی آب و هوای جهان[49] |
موقعیت طبیعی
شهر اراک از سوی جنوب با کوههای سفیدخانی،[50][51] کوههای نظمآباد، سرخ کوه (کوه سرخه)[52] و از سوی غرب با کوه مودر احاطه شدهاست. کوههای پیرامون شهر از جمله کوههای مرکزی و پیشکوههای داخلی رشتهکوه زاگرس محسوب میشوند.[53]
از میان شهر اراک تنها رود قرهکهریز (معروف به رودخانه خشک) میگذرد. این رودخانه از کوههای قرهکهریز سرچشمه گرفته، پس از آبیاری زمینهای روستاهای نزدیک اراک، از غرب شهر گذر کرده و به تالاب میقان میریزد. این رود، فصلی بوده و در تابستان خشک میشود.[54] از معضلات رودخانه، ورود فاضلاب شهری برخی مناطق شهر به آن و آلودگی آب است.[55]
سرانه فضای سبز کلانشهر اراک به ازای هر نفر ۲۲ و ۵۷ صدم متر مربع است و این شاخص در کشور هفت و نیم متر مربع به ازای هر نفر است. با این حال، فضای سبز امروز اراک دچار نقصان و کمبود آب است که منجر به از دست رفتن بخشی از این فضا شدهاست. هزار و ۳۰۰ هکتار فضای سبز و حدود ۱۰۰ هکتار چمنکاری در اراک وجود دارد که از طریق چاه ناآشامیدنی و قنوات حوزه شهری آبیاری میشوند و علاوه بر آن در منطقه جنوب غربی اراک نیز فضای سبز سِنِجان و کرهرود در اختیار است.[56]
وسعت فضای سبز کلانشهر اراک، یکهزار و ۳۳۶ هکتار است که ۴۲۱ هکتار آن به شکل ۱۲۵ بوستان است. بیشتر فضای سبز اراک به صورت نوارهای جنگلیباغی و در منطقه سنجان و کرهرود است.[57]
زمینشناسی
چالهٔ اراک، در یک فرورفتگی حاصل از سنگهای رسوبی چینخورده مابین سنگهای آذرین متعلق به رشتهکوههای آتشفشانی و سنگهای دگرگونی متعلق به رشتهکوههای زاگرس قرار گرفتهاست. این چاله به وسیلهٔ یک رشتهکوه که حدود هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد، تقسیم شدهاست.[58] شهر اراک بر روی دشتی آبرفتی در حوضه آبریز میقان واقع شدهاست. دشت اراک و در کنار آن مجموعه تالاب کویری میقان به صورت فروافتادگی بوده که میان دو رشته ارتفاعات شمالی و جنوبی واقع شدهاند. مرز اصلی ارتفاعات مورد نظر توسط دو گسل تلخاب و تبرته، قطع شدهاند. وجود این گسلها سبب شدهاست که زونهای مختلف زمینشناسی، از جمله زون سنندج-سیرجان، زون هفتادقله و زون آشتیان-نراق در حوضه منطقه وجود داشته باشند. در اواخر کرتاسه سه زون به یکدیگر متصل بودند و دریای واحدی را تشکیل میدادند. در آن دوران، بر اثر فعالیت کوهزایی، ارتفاعات جنوبی اراک و کوههای هفتادقله بهوجود آمدند. با آغاز فعالیتهای کواترنری، فرسایشیافتگی کوهها و تپهها باعث حمل رسوبات عظیم و ایجاد دشت آبرفتی اراک شدهاست.[59]
زمینلرزه
شهر اراک از معدود شهرهای کشور است که در منطقه کم خطر از لحاظ لرزهخیزی قرار دارد. بررسیهای زمینشناسی نشان میدهد که، منطقه اراک تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری جزء مناطق آرام بوده و احتمال وقوع زمینلرزه در آن ضعیف است و در صورت وقوع از ۳ تا ۵ ریشتر قویتر نخواهد بود.[60] در شعاع ۶۰ کیلومتری پیرامون شهر اراک در سده اخیر، تنها ۷۲ زمینلرزه روی دادهاست که ۵۰ مورد از این آنها، زمینلرزههای دی و بهمن ۱۳۹۰ خورشیدی (عموماً کمتر از ۴ ریشتر) بودهاست. این آمار نشاندهنده لرزهخیزی کم در استان مرکزی است. بزرگترین این زمینلرزهها دارای بزرگی حداکثر ۴٫۲ میباشد. از نظر تاریخی، تنها سه زمینلرزه تاریخی یکی در اطراف دورود، دیگری در شمال باختری ساوه و آخرین آنها، زمینلرزه ۱۴۹۵ میلادی آشتیان معروف به زمینلرزه جبال اتفاق افتادهاست و بزرگی آن در مقیاس امواج سطحی ۵٫۹ ریشتر تعیین شدهاست.[61]
مردمشناسی
جمعیت
جمعیت شهر اراک در نخستین سرشماری رسمی کشور در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۵۸٬۹۹۸ نفر بود اما از آن زمان به سبب شهرگرایی شدید با شتاب روی به افزایش نهاد، به گونهای که جمعیت شهر در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به ۷۱٬۹۲۵ تن و در سال ۱۳۵۵ خورشیدی به ۱۱۶٬۸۳۲ تن و در سال ۱۳۶۵ خورشیدی به ۲۶۵٬۳۴۹ تن رسید. مطابق آخرین دادههای سال ۱۳۶۵ خورشیدی، شهر اراک دارای ۵۵٬۰۸۹ خانوار بود.[62] در سرشماری سال ۱۳۷۵ خورشیدی، جمعیت شهر ۳۸۰٬۷۵۵ نفر.[63] و در سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی جمعیت شهر به۴۳۸٬۳۳۸ نفر رسید.[64] جمعیت اراک بر پایه نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ خورشیدی برابر با ۴۸۴٬۲۱۲ نفر بودهاست.[65][66] جمعیت شهر اراک پس از الحاق نقاط شهری سنجان و کرهرود[67] به ۵۲۶٬۱۸۲ نفر افزایش یافت. از دیدگاه جمعیتی، اراک پانزدهمین شهر پرجمعیت ایران است.[68] این شهر از جمله شهرهایی است که دارای رشد بالای جمعیت بود. میزان رشد جمعیت از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵ خورشیدی برابر با ۵٫۱ بودهاست.[69] اما در دهه پس از آن رشد جمعیت به ۲٫۹۷ رسید. شهر اراک ۵۳٪ جمعیت استان مرکزی را در خود جای دادهاست.
منطقه شهری | شمار خانوار | جمعیت | زن | مرد |
---|---|---|---|---|
منطقه یک | ۴۸٬۳۲۰ | ۱۵۲٬۶۸۴ | ۷۶٬۵۷۱ | ۷۶٬۱۱۳ |
منطقه دو | ۴۹٬۲۵۷ | ۱۵۹٬۹۷۹ | ۷۹٬۹۳۵ | ۸۰٬۰۴۴ |
منطقه سه و منطقه چهار (بافت تاریخی)[یادداشت 1] | ۵۰٬۶۷۲ | ۱۷۱٬۵۴۹ | ۸۳٬۰۹۲ | ۸۸٬۴۵۷ |
منطقه پنج (کرهرود) | ۸٬۷۸۲ | ۲۹٬۷۲۱ | ۱۴٬۵۸۸ | ۱۵٬۱۳۳ |
منطقه شش (سنجان) | ۳٬۷۳۰ | ۱۲٬۲۴۹ | ۶٬۰۵۹ | ۶٬۱۹۰ |
زبان
پیش از بنای شهر اراک، مردم مناطق پیرامون به گویشهای گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن میگفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم مناطق پیرامون به شهر تازه، این گویشها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژهای بهوجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانههای جمعی این گویش رو به نابودی نهاد و امروزه شهروندان اراک تا اندازهای بیلهجه بوده و فارسی کتابی یا تهرانی سخن میگویند، اما در مناطق حاشیهای مانند سنجان، کرهرود، روستاهای پیرامون و خود شهر زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجهٔ قدیمی است.[70]
دین و مذهب
بیشتر مردم شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیروان آیین مسیحی و کلیمی نیز در شهر وجود داشتند[71] که از میان آنها کلیمیان از شهر مهاجرت کردهاند.[72] همچنین اراک یکی از مراکز ۲۴ گانه بهائیان است و اقلیتی از آنها در شهر وجود دارند[73][74] که به دلیل ممنوع بودن فعالیت آنها در ایران آمار درستی از شمار آنها در دست نیست.
ارمنیان بخشی از اقلیت قومی و مذهبی شهر اراک را در برمیگیرند. ارمنیان در طی یک سده گذشته از سرزمینهای پیرامون اراک و همچنین جلفای اصفهان جهت کار در صنعت قالیبافی و دیگر صنایع و همچنین برای کار در کنسولگری انگلستان به عنوان حسابدار و منشی به اراک مهاجرت کردهاند.[75] ارمنیان بنیانگذار دومین مدرسه اراک به نام مدرسه شرف ارامنه و کلیسای مسروپ مقدس هستند.[76] در سال ۱۳۸۹ خورشیدی جمعیت ارمنیان ۲۴۰ نفر در قالب ۶۰ خانواده بودهاست.[77]
در دورهٔ شاه عباس ارامنه بسیاری به استان مرکزی امروزی کوچانده شدند. پس از ایجاد شهر اراک در زمان قاجاریه، عدهای از آنها به شهر آمده و به پزشکی، جواهرفروشی و… مشغول شدند که سه راه ارامنه (میدان هفت تیر امروزی) یادگار آن دوره است. هماکنون برخی از آنها در محلهٔ نیسانیان و کوچه کشیش اقامت دارند به علاوهٔ کلیسا و مدرسه ویژهٔ ارامنه که در این محله واقع است؛ اگرچه بسیاری از آنها امروزه از اراک خارج شدهاند.[78]
یهودیان نیز بخشی از اقلیت مذهبی اراک را تا یک سده گذشته تشکیل میدادند و زمانی جمعیتشان به حدود ۱٬۰۰۰ نفر میرسید و پیشه بیشتر آنها پارچهفروشی و پزشکی بود. یهودیان خود را در حمایت آقا محسن عراقی از روحانیون به نام اراک قرار میدادند. این گروه در آغاز از مناطق پیرامونی شهر اراک مانند سنجان و دیگر شهرها به این شهر مهاجرت کردند. امروزه همه یهودیان اراک از این شهر مهاجرت کردهاند.[72]
صنعت
اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و بهطور کلی یکی از چهار قطب صنعتی کشور محسوب میشود.[79] شمار صنایع مادر در این شهر به بیش از ۲۰ واحد میرسد.[80] این شهر بهواسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪ از تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور، بزرگترین واگنسازی و لوکوموتیوسازی خاورمیانه، بزرگترین ماشینسازی کشور، بزرگترین کمباینسازی خاورمیانه، بزرگترین تولیدکنندهٔ بنزین کشور، بزرگترین تولیدکنندهٔ ماشینآلات ساختوساز در خاورمیانه، بزرگترین تولیدکننده جرثقیل در خاورمیانه و بزرگترین صنایع معدنی کشور[81] بهعنوان پایتخت صنعتی ایران[82] شناخته شدهاست. تولیدات صنایع شهر اراک علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، به کشورهای خارجی نیز صادر میگردد. به همین علت بخش بزرگی از صادرات کالاهای صنعتی را به خود اختصاص دادهاست.[83]
تبدیل شدن اراک به یکی از قطبهای صنعتی کشور در دوران نخستوزیری هویدا و همزمان با صنعتیسازی کشور توسط محمدرضا شاه در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی آغاز شد.[84] در برنامه چهارم توسعه پیش از انقلاب معین شده بود تا قطب صنعتی در شهرهای اصفهان، اهواز، تبریز و اراک به صورت قطبهای صنعتی و هسته مرکزی عمران ناحیهای درآیند.[85]
در زمان جنگ ایران و عراق به دلیل وجود صنایع مهم در شهر اراک، این شهر به عنوان مهمترین تولیدکننده ماشینهای جنگی، پلهای شناور و تجهیزات بهشمار میرفت. از این رو پیدرپی مورد حمله نظامی عراق قرار میگرفت.[86] در ۵ مرداد ۱۳۶۵ خورشیدی برخی کارخانجات شهر مورد حمله جنگندههای عراقی قرار گرفت که در اثر آن ۷۲ نفر از کارکنان صنایع کشته شدند.[38]
واحدهای صنعتی
نخستین و بزرگترین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)،[87] نخستین و بزرگترین کارخانه واگنسازی و لوکوموتیوسازی در کشور و خاورمیانه (واگنپارس)،[88][89] نخستین و بزرگترین کارخانه کمباینسازی کشور و خاورمیانه (کمباینسازی ایران)،[90] بزرگترین کارخانههای سازنده دکل انتقال نیرو و دکل مخابراتی در خاورمیانه (آونگان، یاسان و گام)،[91] نخستین ایستگاه آزمایش تست دکلهای انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا[92] در این شهر ایجاد شدهاند.
از سال ۱۳۴۵ خورشیدی طرح کارخانههای ماشینسازی و آلومینیوم به مرحلهٔ اجرا درآمد. کارخانه آلومینیوم ایران (ایرالکو) در سال ۱۹۷۲ میلادی با همکاری منطقهای در سازمان پیمان مرکزی با همکاری محدود شرکت رینولدز آمریکا و دولت پاکستان تأسیس شد. پس از انقلاب همه سهام این دو کشور متعلق به ایران گردید. این شرکت بزرگترین تولیدکننده آلومینیوم در کشور ایران است.[93] وجود این کارخانه و ۵۰۰ کارگاه کوچک و بزرگ وابسته به این صنعت اراک را به قطب تولید آلومینیوم در کشور و خاورمیانه تبدیل کردهاست.[94][95]
شرکت واگن پارس نخستین کارخانه تولیدکننده واگن و لکوموتیو کشور و بزرگترین تولیدکننده ماشینهای ریلی در خاورمیانه است[96] که در سال ۱۳۵۳ خورشیدی تأسیس گردید. وجود ۱۰۰ شرکت وابسته به صنایع ریلی در کنار کارخانه، شهر اراک را به عنوان مرکز صنعت ریلی کشور معرفی کردهاست.[97]
کارخانه کمباینسازی ایران (ایرانجاندیر پیشین) به عنوان نخستین و بزرگترین کارخانه تولید کمباین کشور و خاورمیانه در سال ۱۳۴۸ با همکاری شرکت جاندیر ایالات متحده تأسیس گشت[98] و شرکت هپکو به عنوان نخستین و بزرگترین کارخانه تولید ماشینآلات ساختوساز در ایران و خاورمیانه[99] از جمله صنایع دیگر این شهر هستند. همچنین گروه لجور، نخستین و بزرگترین سازندهٔ بالابرهای هیدرولیکی و جرثقیل در خاورمیانه در اراک قرار دارد.[100]
شرکت ماشینسازی اراک به عنوان نخستین صنعت سنگین ایران، از کارخانههای قدیمی شهر بزرگترین تولیدکننده تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی، تجهیزات استخراج نفت و گاز، تجهیزات صنایع سیمان و معدن، سازههای ترابری، پلهای فلزی، تجهیزات بنادر و زیرساختهای صنعتی در کشور است. این شرکت نخستین شرکت ایرانی است که موفق به دریافت گواهی ISO 9001 شدهاست. همچنین صنایع آذرآب یکی از بزرگترین شرکتهای ایرانی در حوزه تولید تجهیزات صنایع نفت و گاز و پیمانکاری ساخت مجتمعهای پالایشگاهی، پتروشیمی، نیروگاهها، سدها و صنایع سیمان در خاورمیانه است.[101] در قراردادی که میان شرکتهای اتماسترویاکسپورت (شرکت تابعهای از روساتم) و صنایع آذرآب بستهشد، شرکت صنایع آذرآب اراک بهعنوان سازنده اصلی تجهیزات طرح توسعه نیروگاه اتمی بوشهر انتخاب شدهاست.[102][103]
نام | سال تأسیس (خورشیدی) | رده فعالیت | محصولات تولیدی |
---|---|---|---|
ماشینسازی اراک | ۱۳۴۶ | تجهیزات صنایع سنگین | تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی، تجهیزات استخراج، پمپاژ و ذخیزهسازی نفت و گاز، تجهیزات سد و نیروگاهی، زیرساختهای صنعتی، پل و سازههای ترابری، تجهیزات بنادر، تجهیزات صنایع سیمان و معدن |
آلومینیومسازی ایران (ایرالکو) | ۱۳۴۶ | فلزات | آلومینیوم، شمش آلومینیومی و آلیاژهای ریختهگری |
کمباینسازی ایران | ۱۳۴۸ | ماشینآلات کشاورزی | کمباین و بستهبند علوفه |
هپکو | ۱۳۵۱ | تجهیزات سنگین | ماشینآلات ساختوساز، راهسازی، معدنی و کشاورزی، تجهیزات و ماشینآلات صنعتی صنایع نفت، گاز و نیرو، تجهیزات و ماشینآلات صنعتی صنایع فلزی و معدنی، لیفتراک، کامیون، کامیونت و واگن |
آونگان | ۱۳۵۳ | نیرو | دکل انتقال نیرو، دکل مخابراتی، مقاطع فولادی |
واگن پارس | ۱۳۵۳ | ترابری ریلی | واگن، لکوموتیو، ترنست، بوژی و مترو |
صنایع آذرآب | ۱۳۶۳ | تجهیزات صنایع سنگین | تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی، تجهیزات سد و نیروگاهی، سازههای ترابری، تجهیزات صنایع قندوشکر، صنایع شیمیایی و دارویی، صنایع فولاد و صنایع سیمان |
پتروشیمی شازند اراک | ۱۳۶۳ | پتروشیمی | پلیاتیلن، پلیپروپیلن، بوتادیان، پلیبوتادیان، اسید استیک، وینیلاستات، اتیلناکساید و اتیلنگلیکولها، ۲-اتیلهگزانول و بوتانولها، اتانولآمینها |
گروه لجور | ۱۳۶۴ | هیدرولیک | بالابرهای هیدرولیکی، لاینتراک و جرثقیل |
پالایش نفت شازند اراک | ۱۳۷۲ | پالایش نفت | بنزین، گازوئیل، نفت سفید، نفت کوره، گاز مایع، سوخت جت، پروپیلن، گوگرد، کک سوزنی، نرمال هگزان، وکیومباتوم |
املاح معدنی ایران | ۱۳۷۹ | معدن | سولفات سدیم |
مشکلات صنعت
یکی از مشکلاتی که صنایع شهر با آن مواجه شدهاند عدم گردش سرمایه و کمبود نقدینگی است[104] که تورم، حمایت نکردن بانکها در تأمین نقدینگی صنایع و برگشتناپذیری مطالبات از کارفرماها باعث افزایش این مشکل شدهاست. بیتوجهی به نوسازی صنایع مادر و دادن پیمانها و تولید پروژهها به تولیدکنندگان و پیمانکاران خارجی و اجرای نادرست اصل ۴۴ از دیگر مشکلات پیش روی صنعت در شهر اراک عنوان میشود.[105]
واگذاری صنایع به بخش خصوصی و قانون هدفمند کردن یارانهها نیز اثر مهمی بر روی صنایع شهر گذاشتهاست، بهصورتی که برخی از کارخانهها مجبور به تعدیل نیروی کار خود شدهاند که این مورد نگرانی در مورد ایجاد بحران اجتماعی در شهر را افزایش دادهاست.[106]
از دیگر مشکلات صنعت شهر اراک تأثیر تحریمهای بینالمللی علیه ایران بودهاست. تحریمهای اقتصادی باعث ایجاد سیستم انقباضی در شبکه بانکی شدهاست و شبکه بانکی را دچار رکود کرده و مشکل نقدینگی در صنایع را افزایش دادهاست. این تحریمها برخی از صنایع شهر را به مرز ورشکستگی نیز نزدیک کردهاست.[107]
ساختار شهری
شهرداری
تاریخ تأسیس شهرداری در اراک به موج دوم نوگرایی در حکومت پهلوی اول بازمیگردد. در این دوره با تصویب قانون بلدیه، اقدامات شهرسازی گسترش یافت. بر این اساس بناهای اداری در شهرها ابتدا در تهران و سپس در شهرهای دیگر مانند تبریز، مشهد، اصفهان، همدان و از جمله اراک ساخته شد.[108]
شهرداری اراک در سال ۱۲۹۸ خورشیدی تأسیس گردید.[109] پیش از پیوستن شهرداریهای سنجان و کرهرود، شهر اراک دارای ۴ منطقه شهرداری بود[110] که از سال ۱۳۹۰ با پیوستن کرهرود و سنجان، به ۶ منطقه افزایش یافتهاست.[111]
سلامت و بهداشت
در سال ۱۳۹۰ خورشیدی شمار تختهای بیمارستانی موجود شهر اراک ۱٬۰۸۹ تخت بودهاست که شامل ۸۶۱ تخت در بیمارستانهای دولتی، ۱۱۲ تخت در بیمارستان تحت پوشش تأمین اجتماعی و ۱۱۶ تخت در بیمارستانهای بخش خصوصی است.[112] مجموع مساحت زیربنای فضاهای درمانی شهر اراک به ۵۸٬۸۰۰ متر مربع میرسد.[113] شهر اراک از قطبهای مهم درمان سرطان غرب کشور است. از شمار تختهای بیمارستانی، ۵۵ تخت به بیماران سرطانی اختصاص داده شدهاست که در دو بیمارستان امیرکبیر و بیمارستان آیتالله خوانساری قرار دارند که این شمار برای درمان بیماران ناکافی بهنظر میرسد.[114] همچنین در سال ۱۳۹۰ در سطح شهر اراک شمار ۳۰ آزمایشگاه، ۷۶ داروخانه، ۳۰ مرکز پرتونگاری و ۳۵ مرکز توانبخشی وجود داشتهاست.[115]
بیمارستان ولیعصر (دانشگاهی)، بیمارستان امیرالمؤمنین (دانشگاهی)، بیمارستان آیتالله خوانساری (دانشگاهی)، بیمارستان امیرکبیر (دانشگاهی)، بیمارستان آیتالله طالقانی (دانشگاهی)، بیمارستان امامخمینی (تأمین اجتماعی) و بیمارستان قدس (خصوصی) و بیمارستان بوعلی سینا از جمله مراکز درمانی شهر اراک هستند.[116]
از جمله شایعترین بیماریها در اراک، سرطان ریه و اماس است که دلیل آن آلودگی هوای شهر اعلام شدهاست. بیمارستان آیتالله خوانساری تنها مرکز درمان بیماران سرطانی در شهر اراک و استان مرکزی است که به دلیل کمبود تجهیزات پاسخگوی نیاز بیماران نیست.[117]
در چند دهه اخیر ابتلاء به سرطان در اراک رشد چشمگیری داشتهاست. آمارها نشان میدهد سرطان ریه، مثانه و تیروئید سه سرطانی هستند که مبتلایان به آنها در اراک بیشتر از میانگین کشوری بوده و سن ابتلاء به بیماری سرطان در اراک به سه سال کاهش یافتهاست. تقریباً هر ساله ۱٬۵۰۰ نفر به جمع مبتلایان سرطانی این شهر افزوده میشود. بر اساس آمار انجمن خیریه حمایت از بیماران سرطانی، استان مرکزی در ابتلای سرطان مردان رتبه اول و در زنان رتبه چهارم را دارد.[118] همچنین طبق آمار غیررسمی اراک بیشترین بیماران اماس را پس از اصفهان دارد.[119]
زیرساختهای اولیه
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی شماری از افراد توانگر شهر با سرمایهای حدود ۴۰۰٬۰۰۰ ریال اقدام به خرید یکدستگاه مولد ۷۵ کیلوواتی برای تأمین برق شهر میکنند. این مولد در اداره برق نصب شهر شد و از ساعت ۱۹ تا ۲۳ کار میکرد. در آن زمان ۷۳ انشعاب برق به خانههای پیرامون اداره داده شده بود. در سال ۱۳۲۰ خورشیدی شرکت سهامی برق اراک تأسیس شد و در سال ۱۳۲۲ خورشیدی با خرید دو دستگاه مولد دیزلی به قدرت ۴۰۰ کیلووات، قدرت تولید برق در شهر تا حدودی افزایش یافت. اداره برق اراک سال ۱۳۴۶ خورشیدی زیر مدیریت برق غرب کشور قرار گرفت و در سال ۱۳۵۰ خورشیدی به شبکه سراسری متصل شد. امروزه امور برق شهر اراک زیرنظر شرکت برق منطقهای باختر قرار دارد[120] و شمار انشعابهای موجود در شهر برابر با ۲۰۷٬۶۴۵ مشترک است.[121]
در گذشته و پیش از پیدایش سامانه آبرسانی بهوسیله لولهکشی، آب شهر از یک رشته قنات تأمین میشد که توسط یوسفخان گرجی وقف شهر شده بود. با افزایش جمعیت شهر بر شمار قناتها افزوده شد.[122] از سال ۱۳۹۱ خورشیدی آب نوشیدنی شهر اراک از سد کمالصالح تأمین میشود. سد سنگریزهای کمالصالح که بر روی رودخانه تیره، از سرشاخههای دز و در ۷۴ کیلومتری جنوب غربی شهر اراک احداث شدهاست، آب مورد نیاز شهرهای اراک، شازند و صنایع بزرگ منطقه را تأمین میکند.[123]
تاریخ ایجاد شبکه تصفیه فاضلاب در شهر به سال ۱۳۷۳ خورشیدی بازمیگردد. سامانه تصفیه فاضلاب شهر دارای ۸۵۳ کیلومتر خط انتقال و شبکه جمعآوری اصلی و فرعی و یک تصفیهخانه با ظرفیت تصفیه ۷۷ هزار مترمکعب در شبانهروز است که حدود ۳۵۵٬۰۰۰ نفر را تحت پوشش قرار میدهد.[124]
تاریخ دقیق گازرسانی به شهر اراک مشخص نیست. در سال ۱۳۹۱ خورشیدی شمار انشعاب گاز طبیعی در منطقه اراک برابر با ۷۵٬۵۵۲ انشعاب بودهاست که ۱۴۵٬۱۰۶ خانوار، ۹٬۱۹۳ واحد تجاری و ۱٬۰۷۲ واحد صنعتی را دربر میگیرد.[125]
قدمت ورود وسایل مخابراتی به شهر به سال ۱۲۹۲ خورشیدی بازمیگردد. در آن سال شهر اراک (سلطانآباد) با یک رشته سیم تلگرافی به تهران متصل شده بود.[126] اداره تلفن شهری اراک در سال ۱۳۰۴ خورشیدی در اتاق کوچکی در طبقه بالای ساختمانی واقع در دروازه حاج علینقی با هشت شماره تلفن سیگنال پیوسته ایجاد شد. پس از مدتی این اداره به خیابان امیرکبیر انتقال پیدا کرد و در سال ۱۳۰۶ خورشیدی با داشتن ۱۲۵ شماره تلفن به طبقه بالای ساختمان واقع در خیابان خوانساریها تغییر مکان نمود و پی در پی به شمارههای تلفن سیگنال پیوسته افزوده شد تا اینکه در سال ۱۳۴۰ خورشیدی شمار شماره تلفنها به ۹۲۵ شماره تلفن رسید. در سال ۱۳۴۱ خورشیدی با نصب ۲٬۰۰۰ شماره جدید، تلفنهای سیگنال پیوسته به دیجیتال تبدیل شدند و در سال ۱۳۵۱ شمار شمارههای تلفن به ۶٬۰۰۰ شماره افزایش یافت. در دوران نظام جمهوری اسلامی ایران توسعه شبکههای مخابراتی شهر افزایش یافت.[127] در سال ۱۳۹۱ شمار خط واگذار شده تلفن ثابت در اراک ۲۶۷٬۰۶۳ خط و شمار خط واگذار شده تلفن همراه برابر با ۶۵۲٬۳۹۳ خط بودهاست.[128]
فضای سبز
شمار ۱۰۰ پارک با مساحتی بالغ بر ۳۶۸٫۵ هکتار در شهر اراک وجود دارد. از لحاظ مساحت، مناطق ۱ و ۳ شهر دارای سطح مطلوب فضای سبز هستند و منطقه ۲ به دلیل قدیمی بودن بافت با کمبود فضای سبز مواجه است.[129] با توجه به صنعتی بودن شهر اراک بنابر ماده ۱۱ طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک مقرر شدهاست تا ۳۰ درصد فضای واحدهای تولیدی و صنعتی به فضای سبز تبدیل گردد، اما تاکنون هیچ اقدامی در جهت افزایش میزان فضای سبز در صنایع شهر صورت نگرفتهاست.[130]
اکنون میزان فضای سبز شهر اراک حدود ۹۰۰ هکتار است که با ایجاد ۱٬۰۰۰ هکتار مصوب در طرح جامع آلودگی هوا در آینده، این میزان به ۱٬۹۰۰ متر مربع افزایش خواهد یافت.[131] در سال ۱۳۹۲ سرانه فضای سبز در اراک بهازای هر نفر، ۲۰ مترمربع بودهاست.[132]
مراکز تفریحی
پارکها
از جمله مراکز تفریحی شهر اراک به موارد زیر اشاره میشود:
- شهربازی (پارک لاله): این شهربازی که در سال ۱۳۶۹ خورشیدی با سرمایه بخش خصوصی افتتاح گردید و دارای سه لوناپارک، رستوران و دیگر خدمات تفریحی و رفاهی است. این مکان در ساعتهای اوج شلوغی، پذیرای ۲۰ هزار نفر بازدیدکننده است.[133]
- مجموعه طوفان: این مجموعه در حال ساخت، بزرگترین شهربازی سرپوشیده خاورمیانه است که در کیلومتر هفت بزرگراه امامخمینی قرار دارد. این مجموعه در زمینی به مساحت ۱۱۰ هزار مترمربع و زیربنای ۲۲٬۰۰۰ متر است که در سه فاز اجرا خواهد شد.[134] مجموعه دارای یک هتل ۴ ستاره، پیست اتومبیلرانی (باز و سرپوشیده)، رستوران، سالن تنیس، سالن اسکواش و اسکیت، مجتمع بازیهای کودکان، پارک آبی و ترن هوایی است.[135]
- شهربازی پامچال: این شهربازی جنب پارک آزادی در انتهای خیابان قائممقام قرار دارد.[136]
مراکز خرید سنتی
بازار اراک (بازار سهام سلطان) افزون بر اینکه بنایی تاریخی است، جایی برای دادوستد امروزه مردم اراک نیز میباشد و نقش تاریخی خود را تا به امروز نگهداشتهاست.[138]
مشکلات شهری
آلودگی هوا
هوای اراک در زمره آلودهترین کلانشهرهای ایران قرار دارد. عواملی همچون رشد جمعیت و به پیرو آن افزایش خودرو و همچنین افزایش روند صنعتی شدن و ساخت کارخانههای گوناگون باعث شدهاست که این شهر جزو یکی از هشت کلانشهر آلوده کشور به حساب بیاید.[141]
در سال ۲۰۰۹ (میلادی) اراک در رتبه ۷۱ آلودهترین شهرهای جهان قرار داشتهاست.[142] هوای اراک از نظر داشتن عوامل آلودهکننده از تهران آلودهتر است. ورود حجم بسیاری از آلودگیها به این شهر نشان میدهد که درصد بالایی از آلودگی در شهری با وسعت کم متمرکز شدهاست و این حجم از آلودگی هم برای انسان و هم برای محیط زیست بسیار خطرناک است.[143] به منظور کاهش آلودگی هوای شهر، دولت در سال ۱۳۸۶ خورشیدی طرحی با نام طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک را تصویب کرد.[144] در این طرح راهکارهایی برای کاهش آلودگی هوا ارائه شد. هر چند که برخی از منابع دولتی روند اجرای این طرح در شهر اراک را مناسب جلوه میدهند،[145] اما تعلل برخی از سازمانها در اجرای بندهای این طرح از جمله کمبود فضای سبز شهری،[146] توجه نکردن مسئولین برخی از صنایع آلودهکننده هوا نسبت به رفع منابع آلودگی[147] و کمبود اعتبار مورد نیاز اجرای طرح، موجب کندی روند اجرای طرح شدهاست.
بیتوجهی مسئولان شهری به آلودگی هوا باعث شد تا تجمعهای اعتراضی در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به مدت ۱۸ هفته در این شهر برگزار شود.[118] این تجمعات موجب شد تا روزنامه الشرق الاوسط مردم شهر اراک را ثابتقدمترین مردم ایران در زمینه اعتراض به مسائل زیستمحیطی معرفی کند.[148]
اراک در زمره هشت کلانشهر آلوده کشور قرار دارد. سهم منابع ثابت (صنایع و کارخانهها) در آلودگی هوای اراک ۵۰٪ و سهم منابع متحرک (خودروها و وسایل نقلیه) ۴۵٪ اعلام شدهاست.[149] در برخی از روزها آلودگی هوا به حدی میرسد که از مرز هشدار فراتر میرود، طوریکه در سال ۱۳۹۱ خورشیدی شمار روزهای ناسالم ۱۸۵ روز[150] و در ۴ ماهه اول سال ۱۳۹۲ خورشیدی شمار روزهای آلوده به ۶۸ روز اعلام شد.[151] آلودگی هوا اثرات جدی به سلامت تن و روان شهروندان دارد. از اثرات آلودگی هوا افزایش اشعه زیانبار فرابنفش است که موجب افزایش سرطان پوست میگردد.[152]
ترافیک
ترافیک معابر و خیابانها نیز یکی از چالشهای مهم شهر اراک است. از جمله عوامل به وجود آورنده ترافیک در شهر اراک افزایش روزافزون شمار خودروها، شرایط نامناسب خیابانها، عدم تعیین تکلیف تملک اراضی و تعریض معابر شهری، ضعف فرهنگ ترافیک، ضعف شبکه ترابری شهری و نبود مدیریت واحد شهری است.[153]
شمار خودروهای موجود در شهر اراک در سال ۱۳۹۲ خورشیدی برابر با ۱۴۸٬۹۵۰ خودرو بودهاست و بهازای هر چهار نفر یک خودرو در شهر وجود دارد.[154] برخی از مسئولان شهر مدعی هستند که وضعیت ترافیک شهر مشکلساز نیست و مدت زمان بار ترافیکی شهر حتی گاهی کمتر از ۱۰ دقیقه است، اما شواهد امر بازگوکننده شکل دیگری از این مشکل است. برای ساماندهی به ترافیک، طرحهای مختلفی پیشنهاد شدهاست که از جمله آنها طرح جامع ترافیک شهر اراک، احداث بزرگراه درونشهری امیرکبیر،[155] آموزش فرهنگ ترافیک به مردم، سامانه کنترل هوشمند ترافیک اشاره کرد، اما اجرای بسیاری از این طرحها بلاتکلیف ماندهاست.[156]
آلودگی هوا و ترافیکهای شدید باعث شد تا طرح متروی اراک توسط مدیرکل دفتر فنی استانداری مرکزی بهطور رسمی مطرح شود.[157]
گرانی مسکن
اراک چهارمین شهر گران ایران در زمینه مسکن، پس از تهران، اصفهان و کرج است.[158] این شهر از جمله شهرهایی است که قیمت مسکن در آن همواره بالاتر از میانگین کشور بودهاست.[159] از جمله دلایل گرانی مسکن، صنعتی بودن شهر و استقرار صنایع بزرگ در پیرامون شهر،[160] نبود عوامل نظارتی و قوانین بازدارنده برای کنترل قیمت در کشور میباشد.[161]
اما اصلیترین دلیل گرانی مسکن در اراک، عدم الحاق مناطق بایر کناری شهر بهویژه منطقه ششصد هکتاری قنات ناصری به محدودۀ شهری برشمرده شدهاست. الحاق این منطقه به کلانشهر اراک به بهانههای گوناگونی مانند وجود باغها در بخش بسیار کوچکی از منطقه قنات ناصری هیچگاه انجام نشدهاست.[162] باوجود قرارگیری این منطقه در درون محدودۀ کمربندی شهری، شورای معماری و شهرسازی کشور از مخالفان اصلی الحاق این منطقه به شهر اراک است.[163][164] تأثیر عدم الحاق مناطق مجاورتی به اراک بهگونهای است که در مدت ۳۵ سال جمعیت اراک تنها ۲٫۵ برابر شدهاست درحالیکه در همین مدت جمعیت قم (که تا سال ۱۳۶۵ جزو استان مرکزی بوده و جمعیتی معادل اراک داشتهاست) حدود ششبرابر شدهاست.[165]
فرهنگ
آداب و رسوم
از آنجا که شهر اراک پیشینه تاریخی چندانی ندارد، فرهنگ مردم شهر متأثر از فرهنگهای مختلف است. این فرهنگ بیشتر از باورهای فولکلوریک باجنبه مذهبی یا اجتماعی شکل گرفتهاست. از جمله این باورها میتوان به نذر و نیاز برای امامزادگان و اماکن مقدس و عقیقهکردن کودک که از اعتقادات مذهبی شکل گرفته یا برخی باورهای خرافی مانند گذاشتن شیء نوکتیز بالای سر زائو برای دفع آل، دوختن سفره بالای سر عروس برای بستن زبان خانواده شوهر و چلهبری (اعتقادات خرافی برای باردارشدن تازه عروس)[166] اشاره کرد که در گذشته رایج بودهاست.[167] همچنین از جمله مراسم سنتی که در گذشته در اراک رواج داشته، مراسم جشن کوسه ناقلدی و رشکی و ماسی را میتوان نام برد.[168]
در گذشته در شهر اراک ازدواج درون گروه (ازدواج فامیلی) رواج داشت و همین امر سبب شدهاست که اکثر مردم که بیشتر روستایی بودند با هم همخون باشند، اما زندگی جدید شهری و افزایش روابط اجتماعی میان زنان و مردان در ادارهها، کارخانهها و دانشگاه سبب شده که دایره همسرگزینی از حالت محدود بیرون بیاید. هرچه زندگی شهری بیشتر به طرف صنعتیسازی حرکت میکند، دایره همسرگزینی نیز وسیعتر میگردد که میتوان این حرکت را ازدواج درون گروه به طرف ازدواج در محله، ازدواج در شهر، ازدواج در شهر دیگر و حتی ازدواج در خارج از کشور تعبیر کرد.[169]
عزاداری در اراک به چهار صورت روضهخوانی، نوحهخوانی، عزاداری به وسیله هیئت مذهبی و تعزیه رواج دارد. یکی از ویژگیهای عزاداری در اراک مراسم تعزیه سیار است.[170] این نوع تعزیه پس از ۳۲ سال وقفه دوباره در شهر احیا شد.[171]
سینما
تاریخ ایجاد نخستین سینما در اراک به سال ۱۳۱۰ خورشیدی بازمیگردد. در آن سال ایرمانوف که یکی از مهاجرین روس بود سینما آریان را احداث کرد و تا سال ۱۳۱۴ خورشیدی در شهر به فعالیت پرداخت.[172] این سینما در کنار کارخانه برق قدیم شهر قرار داشت. بهای بلیت سینما دو شاهی بود و صاحب آن برای جلب مردم، هرچند وقت یکبار، دانشآموزان مدارس را مجانی به سینما دعوت میکرد. دومین سینمای شهر با نام «سینما اراک» در سال ۱۳۱۸ خورشیدی در محل کنونی پاساژ امیرکبیر افتتاح شد. چون صاحبان سینما ارمنی بودند، سینما با نام «سینما موسیو» معروف شده بود. در سال ۱۳۳۷ خورشیدی «سینما ایران» ساخته شد که سالها بعد با تغییر صاحبان سینما به «سینما کاپری»، «سینما آزادی» و «سینما عصرجدید» تغییر نام داد. در سال ۱۳۳۹ خورشیدی «سینما دنیا» ساخته شد که بعدها به «سینما دیاموند» و «سینما فرهنگ» تغییر نام داد. در سال ۱۳۴۹ خورشیدی «سینما قصر طلایی» و در سال ۱۳۵۶ خورشیدی «سینما شهرصنعتی» ساخته شد. برخی از سینماها مانند سینما شهرصنعتی و سینما قصر طلایی چند دهه بعد تعطیل شدند.[173]
بزرگترین سینمای کشور با نام سینما استقلال، در شهر اراک قرار دارد. این سینما که ظرفیت مناسب آن به بیش از ۹۰۰ صندلی میرسد، پس از هشت سال تعطیلی، به مرکز فرهنگی، هنری و سینمایی تبدیل شدهاست.[174] علاوه بر سینما استقلال، شهر دارای ۳ سینمای دیگر است که از میان آنها دو سینمای فرهنگ و عصرجدید فعال هستند. سینما فرهنگ، یکی از سه سینمای فعال اراک، قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد.[175]
کتابخانه
پس از ساخت شهر اراک نخستین کسی که به فکر تأسیس کتابخانه افتاد، حاج آقا محسن عراقی بود. وی کتابخانه شخصی بسیار نفیسی در شهر فراهم آورد که تا پیش از سال ۱۳۴۷ خورشیدی، نزد فرزندان او موجود بود و سپس متفرق گردید. از نسخههای نفیس کتابخانه او نسخهای از دیوان انوری به تاریخ ۶۶۸ قمری است، که باید آن را کهنترین نسخه دیوان انوری در جهان دانست.[176] نخستین کتابخانه عمومی شهر اراک در سال ۱۳۲۲ قمری و به همت جمعی از بزرگان اراک تأسیس شد. پس از آن، در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کتابخانهای عمومی توسط حسین دها در منزل شخصی او دایر گردید.[177] کتابخانه شماره ۱، کتابخانه شهید زراستوند، کتابخانه میرجعفری، کتابخانه آیتالله اراکی، کتابخانه دکتر حصیبی، کتابخانه استاد دهگان، کتابخانه ولیعصر، کتابخانه سنجان و کتابخانه امامخمینی کرهرود و کتابخانه دکتر خزائلی (نابینایان) از جمله کتابخانههای مهم شهر هستند.[178]
در سال ۱۳۸۹ خورشیدی شمار ۹ کتابخانه عمومی و ۷ کتابخانه مشارکتی در شهر اراک وجود داشتهاست. شمار کل اعضای کتابخانهها به ۱۲٬۷۴۶ نفر میرسد.[179]
گردشگری
آثار تاریخی
با توجه به اینکه شهر اراک در دوره قاجار ساخته شد، بیشتر آثار باستانی باقیمانده در این شهر از این دوره میباشد. از جمله مهمترین اثر تاریخی شهر، میتوان به مجموعه تاریخی بازار اراک اشاره کرد که از بناهای نخستین شهر اراک بودهاست.[180] مدرسه سپهداری که همزمان با بازار ساخته شدهاست، از مکانهایی است که امامخمینی بخشی از سالهای عمر خود را در این مدرسه سپری کرد.[181] حمام چهارفصل، که از نظر مساحت بزرگترین حمام ایران است، یکی دیگر از آثار تاریخی شهر است که به موزه مردمشناسی تبدیل شدهاست.[182] خانه حسنپور از بناهای قدیمی شهر اراک است که به صورت درونگرا ساخته شده و به موزه صنایع دستی تبدیل شدهاست.[183] برج شیشه از بناهای معروف شهر بود که به دلیل وجود تزئینات کاشی معقلی به این نام معروف شد. این بنا در سال ۱۳۶۱ تخریب شد.[184] قلعه حاجوکیل نیز یکی از بناهای دوره قاجار است که در قدیم یکی از کارگاههای بزرگ فرشبافی کمپانی زیگلر و کنسولگری انگلیس در اراک بود.[185] همچنین ارگ حکومتی اراک، کاروانسرای شاهعباسی، خانه آقا محسن عراقی و خانه خاکباز از دیگر آثار تاریخی شهر میباشند.
- بازار اراک
- حمام چهارفصل
- خانه حسنپور
جاذبههای طبیعی
- تالاب میقان: این تالاب با وسعت ۲۵ هزار هکتار در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر اراک و در جنوب شهر داوودآباد واقع شدهاست.[186] به دلیل وجود تنوع پرندگان مهاجر در این منطقه، تالاب به یکی از مناطق طبیعت گردی شهر اراک تبدیل شدهاست.[187]
- منطقه نمونه گردشگری دره گردو: این منطقه با وسعت ۱۰۰ هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵ خورشیدی توسط هیئت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.[188]
- منطقه نمونه گردشگری تختسادات (باغهای کرهرود و سنجان): یکی از جاذبههای طبیعی با وسعت ۱۰۰ هکتار و در نزدیکی منطقه کرهرود و سنجان است. از جاذبههای منطقه وجود چشمه، باغهای میوه و آرامگاه سادات کرهرود است.[189]
- منطقه تفرجگاهی سرخ کوه (کوه سرخه): از جمله مکانهای تفرجگاهی شهر اراک و در همسایگی منطقه نمونه گردشگری دره گردو است.[188]
- تالاب میقان
- منطقه نمونه گردشگری تختسادات
- منطقه نمونه گردشگری گردو در زمستان
- پوشش گیاهی قرهداغ در کویر میقان
- روستای «وفس» ، ماسوله استان مرکزی
جاذبههای مذهبی
امامزاده محمدعابد (دوره صفویه)، امامزاده عبدالله و آمنهخاتون، مقبره آقا نورالدین عراقی و آرامستان قدیمی شهر از جمله بناهای مذهبی اراک هستند.[190][191][192]
کلیسای مسروپ مقدس، یکی از دو کلیسای ارمنیان شهر اراک است که در دوره قاجار و توسط ارمنیان شهر ساخته شد.[193]بقعه پیر مرادآباد که در روستای مرادآباد قرار دارد از بناهای دوره سلجوقی است.[194]
موزهها
از جمله موزههای شهر اراک میتوان به موزه چهارفصل، موزه مفاخر، موزه سلطانآباد (هنرهای اسلامی)، موزه مردمشناسی، موزه صنایعدستی، موزه تنوع زیستی، موزه سنگ و گوهر و موزه آموزش و پرورش اشاره کرد.[195] همچنین ساخت موزه بزرگ اراک و موزه دفاع مقدس نیز در حال اجراست.[196][197]
- قلمزنی روی فلز
(موزه صنایعدستی) - آفتابه و لگن قاجاری
(موزه چهارفصل) - خوشنویسی مربوط به قرن هفدهم قمری
(موزه سلطانآباد)
صنایعدستی
از صنایعدستی شهر اراک میتوان به دستبافهای سنتی (قالیبافی، گلیمبافی، جاجیمبافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کندهکاری روی چوب، معرقکاری، پیکرتراشی، خراطی، ساخت سازهای سنتی، مشبک و گرهچینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوشنویسی، کتیبهنویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلمزنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی (گیوهدوزی و گیوهبافی)، آرایههای معماری (گچبری سنتی، آینهکاری...) و تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی اشاره کرد.[198][199]
قالی
صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشتهاند. صنعت قالیبافی از آغاز بنیان گذاشتن این شهر توسط یوسفخان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت.[200] قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود. از انواع قالی مشهور اراک میتوان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشههای منحصربهفرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ خورشیدی باقیماند.[201]
هتلها و مراکز اقامتی
از جمله هتلهای شهر میتوان به هتل امیرکبیر (پنج ستاره)، هتل زاگرس (چهار ستاره)، هتل پیام (سه ستاره) و هتل معلم (سه ستاره) اشاره کرد.[202]
- نمای هتل امیرکبیر در شب
ترابری
مسیرهای ارتباطی
به دلیل قرارگرفتن شهر اراک میان دریای خزر و خلیج فارس و همچنین قرارگرفتن آن در میان مسیرهای ترانزیتی غرب و جنوب، این شهر یکی از شاهراههای مهم کشور میباشد. مهمترین مسیری که از شهر اراک عبور میکند، مسیر بینالمللی و ترانزیتی آزادراه ۵ (ایران) میباشد. اما اکنون ادامه مسیر این آزادراه از شهر قم تا اراک به صورت بزرگراه است. ساخت آزادراه اراک - سلفچگان - قم با ارتقای بزرگراه اراک - قم در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرار گرفتهاست.[213] همچنین آزادراه اراک - خرمآباد نیز یکی از طرحهای دردست اجرای وزارت راه و شهرسازی است که در راستای تکمیل آزادراه شماره ۵ اجرا خواهدشد. طول این آزادراه ۱۵۰ کیلومتر خواهدبود.[214]
فاصلهٔ شهر اراک با برخی از مناطق پر رفتوآمد:[215]
شهر مقصد | فاصله(KM) | زمان تقریبی سفر |
---|---|---|
تهران | ۲۹۳ | ۳:۳۰ ساعت |
قم | ۱۳۴ | ۱:۳۰ ساعت |
خرمآباد | ۲۰۶ | ۳ ساعت |
اهواز | ۵۸۱ | ۷ ساعت |
اصفهان | ۲۸۸ | ۴ ساعت |
کرمانشاه | ۳۶۵ | ۴ ساعت |
سنندج | ۳۴۰ | ۶ ساعت |
شیراز | ۷۷۳ | ۱۰ ساعت |
همدان | ۱۷۶ | ۲ ساعت |
ملایر | ۱۰۴ | ۱:۲۰ ساعت |
فرودگاه
اراک دارای یک فرودگاه بینالمللی است که یکی از نخستین فرودگاههایی است که در ایران تأسیس شدهاست. تاریخ تأسیس این فرودگاه بهدرستی معلوم نیست اما تاریخ رسمی گشایش آن به سال ۱۳۱۷ / ۱۹۳۸ بازمیگردد، گرچه گزارشهایی مبنی بر حضور هواپیما بسیار پیشتر از این تاریخ در اراک گزارش شدهاست. تا پیشاز اجرا شدن پروژه تطویل باند، این فرودگاه تنها ویژه پروازهای داخلی و هواپیماهای متوسط، ترابری و نظامی بود و امکان نشستن هواپیماهای پهنپیکر در آن وجود نداشت.[216][217] در سال ۱۳۹۲ خورشیدی با اجرای کامل طرح گسترش فرودگاه اراک در بخش بلندسازی، گسترش و مقاومسازی باند، امکانپذیرش هواپیما تا رده ایرباس در فرودگاه اراک فراهم شد.[218] اکنون این فرودگاه دارای پروازهای هفتگی به تهران، مشهد و عسلویه میباشد.[219]
راهآهن
اراک از دیرباز در مسیر راهآهن سراسری شمال به جنوب ایران قرار داشته و راهآهن نقش مهمی را در رونق همهجانبه شهر اراک داشتهاست. محدوده حفاظتی اداره کل راهآهن اراک از ایستگاه ساقه در استان قم آغاز شده و از یک سو تا ایستگاه مومنآباد در استان لرستان و از سوی دیگر تا ایستگاه کرمانشاه در استان کرمانشاه را تحت پوشش خود قرار دادهاست که البته قرار است به زودی اداره راهآهن مستقلی برای استان کرمانشاه تأسیس شود.[220]
پروژه ساخت راهآهن غرب کشور نیز از اراک آغاز شد که شهرهای نهاوند و ملایر از استان همدان را به شبکه ریلی متصل میکند. ادامه این مسیر ریلی در استان کرمانشاه از شهرهای صحنه، کرمانشاه و اسلامآباد غرب عبور کرده و در مرز خسروی به کشور عراق وصل میشود. راهآهن اراک - ملایر به طول ۹۰ کیلومتر و هزینهای بالغ بر یک هزار و ۲۵۰ میلیارد ریال در مهر سال ۱۳۹۰ خورشیدی افتتاح شد که بخشی از پروژه راهآهن غرب کشور بهشمار میرود.[221] همچنین راهآهن اراک - اصفهان از پروژههای دیگری است که عملیات مطالعه و احداث آن آغاز شدهاست.[222] احداث قطار محلی اراک - مهاجران که در شورای مسکن استان مرکزی در فروردین سال ۱۳۹۰ خورشیدی تصویب گردید، از جمله مصوبات بخش ترابری ریلی اراک بودهاست.[223]
راهآهن تندرو
راهآهن تندرو اراک-قم یکی از نخستین راهآهنهای قطار تندرو در ایران است که دارای سرعت عملیاتی ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت خواهد بود و اکنون درحال ساخت میباشد. مجری این راهآهن شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حملونقل ایران است[224] اما پیمانکار آن که نخست، شرکت ایتالیایی افاس بود؛ قرار بود طول مسیر ۱۲۵ کیلومتری این راه را در مدت ۴ سال با سرمایهگذاری ۱٫۲ میلیارد یورویی بسازد[225][226][227] اما پس از بازگشت تحریمها، با انصراف این شرکت ایتالیایی از انجام کار، این پروژه به چینیها واگذار شد که از محل اعتبارات خط اعتباری میان ایران و چین ساخته میشود.[228]
پایانه مسافربری
اراک دارای سه پایانه مسافربری درون استانی و برون استانی است:[223]
- پایانه مرکزی: که در مجاورت هتل ۵ ستاره امیرکبیر قرار دارد.
- پایانه فراهان: که واقع در شمال شهر و در مجاورت میدان امیرکبیر است.
- پایانه غدیر: که واقع در جنوب غربی شهر و در مجاورت میدان بسیج است.
تاکسیرانی
شهر اراک در سال ۱۳۹۱ خورشیدی دارای ۲٬۵۰۰ دستگاه تاکسی بودهاست که از این میان ۲۴۱ دستگاه تاکسی موقت و شمار۷۴۰ دستگاه خودروهای آژانسی بودهاند. روزانه بالغ بر ۲۴۵هزار نفر سفر توسط ناوگان تاکسیرانی شهر اراک جابجا میشوند. علاوه بر این، شمار ۱۰۰ دستگاه تاکسی بیسیم ۱۳۳ در سطح شهر فعالیت دارند که روزانه شمار ۱٬۰۰۰ نفر را در سطح شهر جابجا میکنند.[229]
اتوبوسرانی
شرکت واحد اتوبوسرانی اراک و حومه که در سال ۱۳۷۰ خورشیدی تأسیس شد و دارای خطوط متعدد مسافربری در داخل و حومه شهر میباشد.[230] در سال ۱۳۹۲ خورشیدی شمار کل ناوگان اتوبوسرانی شهر اراک ۱۶۶ دستگاه بودهاست ۴۵ خط مشغول به فعالیت هستند. از این شمار ۶۴ دستگاه اتوبوس گازسوز و ۱۰۲ دستگاه گازوئیلی هستند. در سهماهه اول سال ۱۳۹۲، حدود ۱۳٬۳۰۰٬۰۵۹ مسافر درونشهری توسط اتوبوسرانی جابجا شدهاست. همچنین همه خطوط و ترابری مسافر در سازمان اتوبوسرانی شهر اراک بهطور کامل به بخش خصوصی واگذار شدهاست.[231]
بزرگراهها
بزرگراه شهید آنجفی به طول ۸ کیلومتر از تقاطع غیرهمسطح آزادگان در شرق شهر آغاز و در بلوار محمد عابد در غرب به طول ۸ کیلومتر میباشد. این بزرگراه ۳ تقاطع دارد. بزرگراه امام علی به طول ۲۳ کیلومتر از میدان امام خمینی آغاز و در پل بسیج در غرب پایان مییابد. این بزرگراه با بزرگراه شهید آنجفی به وسیله پل پردیس تقاطع دارد. بزرگراه خلیج فارس به طول ۱۹ کیلومتر از میدان امام آغاز و تا پل بسیج امتداد دارد و پس از آن به بزرگراه امام علی تلاقی پیدا میکند و پس از آن بزرگراه کربلا آغاز میشود.
آموزش
آموزش و پرورش
نخستین مدرسه به سبک نوین در اراک را صمصامالملک بیات به نام مدرسه صمصامی و در سال ۱۳۲۱ قمری تأسیس کرد که سومین مدرسه نوین ایران بود. دومین مدرسه، منتصریه نام داشت که در سال ۱۳۲۵ قمری و به دست منتصرالدوله (حاکم وقت) تأسیس شد. سهام السلطان نیز سومین مدرسه شهر به نام سهامیه را بنیان نهاد. نخستین مدرسه دخترانه بنام شمس المخدرات در سال ۱۳۳۲ قمری افتتاح شد. در سال ۱۲۸۶ خورشیدی، ارامنه مقیم اراک مدرسه شرف ارامنه را تأسیس کردند.[232]
شمار دانش آموزان در سال تحصیلی ۱۳۹۱–۱۳۹۲ خورشیدی برابر ۹۷٬۵۲۴ نفر بودهاست که از این میزان ۴۹٬۲۳۷ نفر پسر و ۴۸٬۲۸۷ نفر دختر بودند. همچنین شمار ۶٬۱۴۲ نفر در قالب معلم و کارکنان بخش آموزش و پرورش در سطح شهر فعالیت میکنند.[233]
آموزش عالی
تاریخچه آموزش عالی
در مهرماه سال ۱۳۵۰ خورشیدی شماری از استادان دانشگاه تهران و دانشسرای عالی پیشین مقدمات تأسیس یک مؤسسه آموزش عالی خصوصی را به عنوان نخستین مرکز آموزش عالی در استان مرکزی با نام مدرسه عالی مرجان، در شهر اراک فراهم نمودند. مدرسه عالی مرجان ابتدا برای چهار رشتهٔ فیزیک، شیمی، زیستشناسی، و زبان و ادبیات فارسی شمار ۲۴۰ نفر دانشجو پذیرفت. این مؤسسه در اواخر سال ۱۳۵۱ خورشیدی با نام مدرسه عالی علوم اراک وابسته به دانشگاه تربیت معلم تهران و با مدیریت دولتی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۵۴ خورشیدی همه مؤسسات آموزش عالی که به صورت خصوصی اداره میشدند به دولت واگذار شدند. بدین ترتیب این دانشگاه، دولتی شد.[234]
مراکز آموزش عالی
شهر اراک دارای ۲۵ واحد آموزش عالی شامل ۷ مرکز دولتی، یک واحد پیام نور، ۱۴ مرکز علمی کاربردی، ۲ واحد آزاد اسلامی و یک مرکز غیرانتفاعی است. شمار دانشجویان در سال ۱۳۹۰ خورشیدی در این شهر، ۵۰٬۸۱۰ نفر بودهاست که ۲۶ درصد دانشجویان در دانشگاههای دولتی، ۱۵٫۵ درصد دانشجویان در دانشگاه پیام نور، ۱۲٫۸ درصد دانشجویان در مراکز دانشگاه علمی کاربردی، ۴۳٫۷ درصد دانشجویان در دانشگاه آزاد اسلامی و ۲ درصد دانشجویان در دانشگاه غیرانتفاعی تحصیل میکنند.[235]
دانشگاهها و مراکز آموزش عالی در اراک، این شهر را به یکی از قطبهای دانشگاهی کشور تبدیل کردهاست که از آن میان میتوان به دانشگاه اراک، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه صنعتی اراک و دانشگاه آزاد اسلامی اراک اشاره کرد. دانشگاه اراک، به عنوان دانشگاه جامع و مادر استان مرکزی و سیاستگذار طرح آموزش عالی در استان مرکزی میباشد. پس از دانشگاه اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک با اجرای دو فاز شهرک دانشگاهی - تحقیقاتی، دارا بودن ۱۴۸ رشته تحصیلی در ۶ دانشکده و جذب بیش از ۲۲٬۰۰۰ دانشجو، بزرگترین شهرک دانشگاهی را در مرکز کشور در اختیار دارد.[236] همچنین با پیگیریهای نماینده وقت محلات و دلیجان در سال ۱۳۹۱ خورشیدی، ساخت دانشکده فنی مهندسی محلات، زیرنظر دانشگاه اراک آغاز شد.[237]
مدارس علوم دینی
نخستین مدرسه علوم دینی در اراک مدرسه سپهداری بود که توسط یوسفخان گرجی میان سالهای ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری ساخته شد. پس از گذشت ۹۰ سال از احداث مدرسه سپهداری، میان سالهای ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، مدرسه و مسجد حاج محمدابراهیم خوانساری در محله عباسآباد تأسیس گردید. سومین مدرسه علوم دینی در اراک نیز میان سالهای ۱۳۱۸ تا۱۳۲۰ خورشیدی، مدرسه آقا ضیاءالدین به دست حاج حسین ملکالتجار تبریزی ساخته شد. چون آقا ضیاالدین در مسجد این مدرسه امام جماعت بود، این مدرسه و مسجد به مدرسه و مسجد آقا ضیاالدین معروف شدهاست. پس از این سه مدرسه دینی، مدرسه دیگری به وجود نیامد.[238] در چند سال اخیر کار ساخت بزرگترین حوزه علمیه غرب کشور در اراک آغاز شدهاست.[239]
رسانهها
سیما
صداوسیمای مرکز اراک در سال ۱۳۶۲ خورشیدی به عنوان یک دفتر خبری آغاز به کار کرد. در بهمن ۱۳۷۶ خورشیدی با افتتاح ساختمان سیما و بهرهگیری از دو استودیوی تولید، پخش برنامههای تلویزیونی استان در روزهای جمعه به مدت ۵ ساعت آغاز شد.[240] در سال ۱۳۸۲ شبکه استانی سیمای استان مرکزی (شبکه آفتاب) به عنوان بیستمین شبکه استانی ایران آغاز به کار کرد. این شبکه از سال ۱۳۹۰ خورشیدی روزانه ۱۵ ساعت برنامه پخش میکند.[241]
صدا
در آبانماه سال ۱۳۶۵ خورشیدی فعالیت رسمی رادیو اراک، با نصب و بهرهبرداری از یک فرستنده رادیویی یک کیلووات، با پخش برنامههای خبری توسط واحد اطلاعات و اخبار آغاز شد. در سال ۱۳۷۹ خورشیدی با بهرهبرداری از شبکه صدای استان مرکزی با سه استودیوی تولید و پخش، روزانه ۱۸ ساعت برنامه تهیه و پخش شد که این برنامهها با یک فرستنده صد کیلووات در تمام مناطق استان مرکزی و قسمتی از استانهای همجوار قابل دریافت بود.[241]
با توجه به ظرفیتهای صنعتی و دانشگاهی استان مرکزی، تصمیمگیری و اقدامات اولیه در خصوص راهاندازی دو رادیوی تخصصی با موضوع صدای صنعت و صدای دانشجو یا فرهنگ در سال ۱۳۹۱ خورشیدی صورت گرفت و اعتبار لازم برای تأسیس آن نیز از محل اعتبارات دور سوم سفر ریاست جمهور وقت، محمود احمدینژاد، پیشبینی شد.[242]
نشریهها
تاریخچه تهیه و توزیع نشریهها در اراک به سال ۱۲۸۶ خورشیدی بازمیگردد. در این سال نخستین روزنامه شهر بنام «اتفاق» توسط میرزا حبیباللهخان طاهری عکاسباشی منتشر شد[243] که درست یک سال پس از صدور فرمان مشروطه بود.[244] پس از آن روزنامه «رنجبر» با چاپ سنگی در سال ۱۲۸۹ خورشیدی توسط شیخ علی نخستین که از مشروطهخواهان بود انتشار یافت. در سال ۱۳۱۰ خورشیدی روزنامه «مفتش ایران» به مدیریت آقای مکی انتشار یافت.[245]
در بیشتر موارد نشریههای چاپ شده در شهر در یک محدوده تاریخی (از سال ۱۲۸۶ تا ۱۳۳۰ خورشیدی) به عنوان ارگان یک جریان یا حزب سیاسی منتشر گردیده بودند. به عنوان مثال نشریههای وابسته به روشنفکران دموکرات مقارن با انقلاب مشروطه و پس از آن نشریههای ملیگرا و چپگرا در دوران نهضت ملیشدن صنعت نفت میتوان اشاره کرد.[246]
در سال ۱۳۹۲ خورشیدی در اراک و استان مرکزی ۲ روزنامه، ۱۱ هفتهنامه و ۷ ماهنامه چاپ و منتشر شدهاست که روزنامه سرچشمه، روزنامه نوید، هفتهنامههای سماع قلم، عطر یاس، شهاب، لاله سرخ، راوی، شمس، نامه امیر، مجنون، آرمان جوان، چشم براه، گل یاس و ماهنامههای عهد جاوید، وهم سبز، بصیرت، راه دانش و صحیفه پاکدلان از جمله آنها هستند.[247]
ورزش
در سالهای گذشته شهرداری اراک با حمایت از چهار رشته ورزشی توانست مقام چهارمی رشته فوتبال در لیگ دسته یک، مقام سومی رشته هاکی در بخش آقایان و مقام دومی در بخش بانوان در لیگ برتر و دسته یک و مقام قهرمانی رشته ووشو در لیگ دسته یک را کسب کند.[248]
تیم فوتبال آلومینیوم اراک از جمله تیمهای فوتبال است که در لیگ برتر فوتبال ایران بازی میکند.[249] همچنین تیم والیبال شهروند اراک و تیم بسکتبال نبوغ اراک نیز در لیگ برتر والیبال و بسکتبال حضور دارند.[250][251]
امکانات ورزشی
اراک دارای ۱۰۳ باشگاه ورزشی روباز و سرپوشیده شامل سالنهای آمادگی جسمانی، بدمینتون، پیتلاس، بدنسازی، بوکس، پینگپنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، ورزشهای رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنهبرداری و ووشو، میدانهای تنیس، فوتبال، والیبال و هندبال، زمینهای اسکیت و تیراندازی با کمان و پیست دو و میدانی، پیست موتورسواری، چمنهای طبیعی و مصنوعی و استخر شنا است.[252][253]
در شهر اراک شمار ۵ ورزشگاه به نامهای ورزشگاه ۱۵ هزار نفری امامخمینی، ورزشگاه شهدای پنجم مرداد، استادیوم آذرآب (شهر صنعتی)،[254] مجموعه ورزشی ماشینسازی و ورزشگاه ۲۲ بهمن وجود دارد.[255] همچنین دهکده المپیک در زمینی به مساحت ۳۰۰ هکتار در حال ساخت است. این مجموعه شامل پیست دوچرخهسواری، سالن سرپوشیده دو و میدانی، استخر سرپوشیده و سالن شش هزار نفری خواهد بود.[256]
شهرهای خواهرخوانده
اراک با چهار شهر جهان خواهرخوانده است:
سال (میلادی) | کشور | شهر خواهرخوانده |
---|---|---|
۲۰۰۷ | صربستان | نووی ساد[257] |
۲۰۰۸ | قزاقستان | قراغندی[258] |
۲۰۱۱ | گرجستان | تفلیس[259] |
۲۰۱۳ | گرجستان | باتومی[260] |
جستارهای وابسته
- فهرست شهرهای ایران بر پایه جمعیت
- فهرست شهرهای دارای خواهرخوانده در ایران
- فهرست اهالی منطقه اراک
یادداشتها
- به دلیل کوچک بودن منطقه چهار (بافت تاریخی)، جمعیت این منطقه از منطقه سه تفکیک نشدهاست.
پانویس
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۲.
- دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۰۳.
- «نتایج تفصیلی سرشماری ۹۵ شهرستانها». وبسایت آمار ایران. دریافتشده در ۱۳۹۷-۰۵-۲۵.
- «نقشهٔ بافتهای فرسودهٔ مصوب شهرها: مرکزی». وبگاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران. ۱۲ مه ۲۰۱۲. بایگانیشده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳.
- «۱۵۰۰ هکتار به محدوده قانونی شهر اراک افزوده میشود». روزنامه دنیای اقتصاد. ۱۷ اسفند ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آذر ۱۳۹۱.
- «مشخصات اراک». پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران. ۲۷ دسامبر ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «آب و هوای شهرهای استان مرکزی». اداره کل هواشناسی استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۰ مهر ۱۳۹۱.
- «سوغات اراک». شورای اسلامی شهر اراک. ۲۵ مرداد ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ آبان ۱۳۹۱.
- «اجرای طرح ملی همکدسازی با حذف کد بین شهری از شهرها و روستاهای استان مرکزی». وبگاه شرکت مخابرات استان مرکزی. ۲۷ دسامبر ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «لیست پلاکهای خودروهای ایران». بانک اطلاعاتی آکو. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- استادی، یادنامه آیتالله العظمی اراکی، ۸.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۲–۱۴.
- عجم، اسناد نام خلیجفارس، میراثی کهن و جاودان، ۵۴ و ۵۵.
- دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۶۳.
- سعیدیان، سرزمین و مردم ایران، ۵۳.
- خاکباز، خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیتالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)، ۱۳.
- خاکباز، خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیتالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)، ۱۳.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۱.
- صدیق، کرج و عراق یا کره و اراک، ۱۴۳ و ۱۴۴.
- دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۰۳.
- دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۰۷.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۱.
- خاکباز، خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیتالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)، ۱۳.
- خاکباز، خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیتالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)، ۱۷.
- علی یزدی پسند (خرداد ۱۳۸۶)، پایاننامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان آباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری شمسی)، دانشگاه اصفهان، ص. ۱۴۲
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۵.
- یزدیپسند، پایاننامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطانآباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری خورشیدی)، ۳۹.
- خزائلی، «مشروطه خواه عراق عجم»، ۷۸.
- خزائلی، «مشروطه خواه عراق عجم»، ۷۸.
- دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۳۷.
- فاضلی، فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک (دیدگاه انسان شناختی)، ۱۸۱.
- «ARĀK». Encyclopædia Iranica. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- طیرانی، جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنشهای مردمی در قبال آن، ۲۰.
- طیرانی، جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنشهای مردمی در قبال آن، ۲۱ و ۲۲.
- «روایت انقلاب در اراک». پایگاه خبری مجنون آنلاین. ۱۱ بهمن ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «آمار شهدا بمباران شهرها». وبگاه تبیان. ۳۰ آذر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «ناراحتی شدید از بمباران مراکز نفتی اراک: وضع دفاع ضدهوایی ما خوب نیست». پایگاه اطلاعرسانی آیتالله هاشمی رفسنجانی. ۵ مرداد ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «کارخانه کربلا شد». ماهنامه راهیان نور. ۵ مرداد ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- استادی، یادنامه آیتالله العظمی اراکی، ۸.
- Bazin, Marcel. "GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY". Encyclopaedia Iranica. Archived from the original on 15 December 2012.
- امیراحمدیان، بهرام. «تقسیمات کشوری». دانشنامه جهان اسلام. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- امیراحمدیان، تقسیمات کشوری، ۱۰۱.
- «کلانشهر هنوز تعریف مشخصی ندارد». وبگاه شبکه ایران. ۱۳ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «هشتمین کلانشهر ایران مشخص شد». پایگاه خبری بولتن نیوز. ۱۸ فروردین ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «اراک به جمع کلانشهرهای کشور پیوست». باشگاه مهندسان ایران. ۲۹ اکتبر ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «شهر اراک». وبگاه شهرداری اراک. ۲۰ نوامبر ۲۰۱۲. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
- ملک حسینی، اثرات اقلیم بر معماری سنتی و مدرن شهر اراک، ۱۳۷.
- «شهرستان اراک». وب گاه تبیان. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «Weather Information for Arak». world weather information service. ۱۳ مارس ۲۰۱۲. بایگانیشده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۴ آذر ۱۳۹۱.
- «سیمای طبیعی استان، کوهها». اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۰ مهر ۱۳۹۱.
- «استان مرکزی؛ سرزمین غارها/ از غار قندیلی تا آثار ۷۰ میلیون ساله». پایگاه خبری انتخاب. ۲ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۱.
- «یادمان شهدای گمنام نورالشهدا اراک تکمیل میشود». وبگاه خبرگزاری فارس. ۱۶ آبان ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۱.
- «ناهمواریهای استان مرکزی». ویکی اطلس فرهنگی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۲ آوریل ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۰ مهر ۱۳۹۱.
- «منابع آب استان مرکزی». اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲.
- «۸۵ درصد از پروژهٔ فاضلاب شهر اراک به اتمام رسیدهاست». وبگاه خبرگزاری دانشجویان ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «فضای سبز اراک روی خط قرمز». ۲۰۱۷. ایسنا. Accessed December 18 2017. .
- "سرانه فضای سبز کلانشهر اراک 15 متر مربع از میانگین کشور بیشتر است". 2017. خبرگزاری جمهوری اسلامی. Accessed December 18 2017. .
- پاشایی، کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئوکلیماتولوژی آن، ۴۹.
- فریدون قدیمی عروس محله. «بررسی پالئوجغرافی و جغرافیای حوضه آبریز میقان اراک». مجله حوضه آبریز. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- مهندسین مشاور زیستا، طرح مطالعاتی ساماندهی و بهسازی سکونتگاههای غیررسمی اراک، ۲۳.
- «گزارش فوج زمینلرزههای دی و بهمن ۹۰، شهرهای اراک و آشتیان». مرکز بینالمللی زلزلهشناسی. ۳ بهمن ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- سعیدی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (جلد هفتم)، ۴۱۷–۴۲۰.
- «جمعیت شهرهای استان مرکزی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵». وبگاه مرکز آمار ایران. بایگانیشده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «نتایج سرشماری سال ۱۳۸۵ به تفکیک استان». وبگاه مرکز آمار ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». مرکز آمار ایران. ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- «جمعیت شهرستانها و خانوار کشور سال ۱۳۹۰» (PDF). مرکز آمار ایران. بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۱۱ مارس ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۴ آذر ۱۳۹۱.
- «مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص الحاق نقاط جمعیتی سنجان و کرهرود به شهر اراک». مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. ۹ مرداد ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. دریافتشده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- «اراک». وبگاه مرجع شهرهای ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- شیعه، با شهر و منطقه در ایران، ۱۵۵.
- محتاط، سیمای اراک (جلد دوم، جامعهشناسی شهری، فرهنگ مردم)، ۶.
- اسماعیلپور، استانشناسی مرکزی، ۸۶.
- «پیشینه تاریخی کلیمیان اراک». انجمن کلیمیان تهران. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- ملکی، نگاهی اجمالی بر حوزههای انتخاباتی ارمنیان در مجلس شورای اسلامی، ۶.
- ذبیحی، تاریخ اجتماعی اراک (احزاب - مطبوعات - شخصیتها) از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۱۱۴.
- «آیین عید پاک ارامنه استان مرکزی روز یکشنبه در کلیسای مسروپ مقدس اراک برگزار شد». پایگاه خبری مرکزی دیلی. ۱۶ فروردین ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۱.
- http://www.armeniacis.com/برچسبها/ارمنی-های-اراک بایگانیشده در ۳ سپتامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine ایرانیان ارمنستان. ارمنیهای اراک.
- «توسعه صنعتی؛ اوج استقلال، مهندسان داخلی جایگزین مستشاران خارجی». وبگاه خبرگزاری مهر. ۲۰ اسفند ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- «بی رمقی صنایع مادر در اراک». وبگاه هفتهنامه وقایع استان. بایگانیشده از اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «گردشگری صنعتی ظرفیت مغفول ماندهاستان مرکزی». وبگاه خبرگزاری مهر. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳.
- «دوذوقه در شهر آهن و فولاد». جم جم آنلاین. ۱۰ خرداد ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «توسعه صنعتی؛ اوج استقلال، مهندسان داخلی جایگزین مستشاران خارجی». خبرگزاری مهر. ۲۰ اسفند ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- صادق زیباکلام (۱۶ فروردین ۱۳۹۱). «هویدا قربانی فرهنگ کیش شخصیت حکومتی در ایران». وبگاه تاریخ ایرانی. بایگانیشده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۵ ژانویه ۲۰۱۴.
- «تصمیم متخذه کمیسیون برنامه مجلسین راجع به اصول و هدفهای برنامه عمرانی چهارم کشور». وبگاه مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. ۱۸ ژوئن ۲۰۱۱. بایگانیشده از اصلی در ۵ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۵ دی ۱۳۹۲.
- اسماعیلپور، استانشناسی مرکزی، ۸۳.
- «شمش آلومینیوم به ۹۱۰ هزار تن میرسد». وبگاه اخبار فلزات. ۶ آبان ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۴ نوامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- «واگن پارس نخستین تولیدکننده لکوموتیو در کشور است». باشگاه خبرنگاران. ۱۲ مرداد ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۲ دی ۱۳۹۲.
- «اولین کارخانه لوکوموتیوسازی ایران در اراک، سرمایهای که همچنان خاک میخورد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۶ مرداد ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- «تنها کارخانه کمباینسازی ایران را منحل نکنید». پایگاه خبری مرکزی دیلی. ۵ شهریور ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- «شرکت آونگان اراک در آستانه تولید قرار گرفت». وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۴ بهمن ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- «بهرهبرداری از بزرگترین آزمایشگاه سازههای انتقال نیرو جهان در ایران». روزنامه اطلاعات. ۱۸ آذر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۱ آذر ۱۳۹۱.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۴۵۳.
- «طرح جدید ایرالکو یکی از مدرنترین طرحهای تولید آلومینیوم». پایگاه خبری بورس نیوز. ۱ اردیبهشت ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۳.
- «تولید ۱۰۹ هزار تن آلومینیوم در کارخانه آلومینیومسازی اراک». وبگاه خبری آفتاب. ۷ مهر ۱۳۸۷. بایگانیشده از اصلی در ۵ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۵ دی ۱۳۹۲.
- «اولین کارخانه لوکوموتیوسازی ایران در اراک/ سرمایهای که همچنان خاک میخورد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۶ مرداد ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴.
- «استان مرکزی، مرکز صنعت ریلی ایران، بدون گمرک ریلی». پایگاه خبری تین نیوز. ۱۶ مهر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۳.
- «تنها کارخانه کمباینسازی ایران را منحل نکنید». پایگاه خبری مرکزی دیلی. ۵ شهریور ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۱۲. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «شرکت هپکو اراک». وبگاه صدا و سیمای استان مرکزی. ۱۹ شهریور ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۵ ژوئن ۲۰۱۳.
- «خبرگزاری فارس - «لجور» جرثقیلهای سنگین کشور را تأمین میکند». خبرگزاری فارس. ۲۰۰۶-۰۶-۰۶. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۰.
- «تاریخچه شرکت ماشینسازی اراک». وبگاه شرکت ماشینسازی اراک. ۱۵ بهمن ۱۳۸۴. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- www.IRIran.net. «ساخت تجهیزات نیروگاه بوشهر به آذرآب سپرده شد». www.Bourse24.ir. بایگانیشده از اصلی در ۶ ژوئن ۲۰۱۹. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۶-۰۹.
- «طراحی و تولید تجهیزات نیروگاه بوشهر در شرکت آذرآب اراک». www.iribnews.ir. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۶-۰۹.
- «نقدینگی مشکل اساسی کارخانجات صنعتی اراک». وبگاه خبری تابناک. ۱۲ شهریور ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «بی رمقی صنایع مادر در اراک». وبگاه هفتهنامه وقایع استان. بایگانیشده از اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «تعدیل نیرو و بحران کارگری در انتظار صنایع». وبگاه همشهری آنلاین. ۲۷ آبان ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «صنایع اراک در آستانه ورشکستگی است». وبگاه خبری خراسان نیوز. ۸ بهمن ۱۳۸۷. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
- شیعه، هنر شهرسازی در بافت قدیم شهری اراک، ۳۶.
- «طرح تخفیف عوارض صدور پروانه در اراک تا ۲۷ اسفند ماه تمدید شد». وبگاه خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «صدور پروانه ساخت در اراک الکترونیکی شد». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۱.
- «تشکیلات شهرداری در حد و اندازه مردم اراک نیست». هفته نامه عطر یاس. ۲۵ مهر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «تعداد مؤسسات درمانی فعال و تختهای موجود در آنها بر حسب وضعیت حقوقی». سالنامه آماری استان مرکزی ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «سالنامه آماری دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی ۱۳۹۰». دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳.
- «فضای درمانی بیماران سرطانی در استان مرکزی نیازمند توسعه است». پایگاه خبری مرکزیدیلی. ۵ بهمن ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «سالنامه آماری دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی ۱۳۹۰». دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «لیست بیمارستانها». وبگاه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. ۱۲ ژوئن ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- «سرطان و اماس هدیه شهر صنعتی به اراک». وبگاه همشهری آنلاین. ۲۲ شهریور ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «اعتراض اراکیها به آلودگی هوا وارد هجدهمین هفته شد». روزنامه بهار. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «اراک، شهر بیهوا!». وبگاه سلامت نیوز. ۲۲ مهر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «تاریخچه». شرکت توزیع برق استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۵ دی ۱۳۹۲.
- «آمار شرکت توزیع نیروی برق استان مرکزی». شرکت توزیع برق استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۵ دی ۱۳۹۲.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۷۴ و ۳۷۵.
- «طلسم آبگیری سد کمال صالح شکسته شد». وبگاه خبرگزاری فارس. ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۵ شهریور ۱۳۹۱.
- «نامجو: 37 درصد کشور تحت پوشش شبکه فاضلاب است». وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۳ تیر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «تعداد شهرها روستاهای گازرسانی شده و تعداد انواع انشعاب، تعداد مصرفکننده و مقدار مصرف گاز طبیعی». وبگاه مرکز آمار ایران. ۷ فوریه ۲۰۱۲. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- وکیلی تبریزی، تاریخ عراق (اراک)، ۴۰۷.
- «کارآموزی در شرکت مخابرات استان مرکزی». وبگاه ویکی پروژه. ۸ مارس ۲۰۱۱. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «تلفنهای ثابت و همراه». وبگاه مرکز آمار ایران. ۷ فوریه ۲۰۱۲. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «احداث کمربند سبز، نیاز ضروری شهر اراک». سازمان پارکها و فضای سبز اراک. بایگانیشده از اصلی در ۴ آوریل ۲۰۱۶. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «انتقاد از بیتوجهی صنایع برای ایجاد فضای سبز». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «سرانه فضای سبز هر شهروند اراکی به ۳۰ مترمربع افزایش پیدا میکند». خبرگزاری فارس نیوز. ۲۱ شهریور ۱۳۸۶. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «سرانه فضای سبز در اراک برای هر نفر ۲۰ متر است». وبگاه خبرگزاری دانشجویان ایران. ۱۷ خرداد ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- ««شهربازی و پارک لاله» اراک در روزهای تعطیل پذیرای ۲۰ هزار گردشگر است». وبگاه خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «بینظیرترین شهربازی خاورمیانه در اراک». پایگاه خبری مرکزی دیلی. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «افتتاح فاز اول شهربازی و پارک آبی در استان مرکزی با مشارکت بانک ملی». وبگاه بانک ملی ایران. ۴ مهر ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
- «بازرسی شهربازیها در استان مرکزی انجام شد». وبگاه مؤسسه استاندارد ایران. ۳ آبان ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
- «۴۴گونه جانوری پارک وحش اراک گنجینهای غنی در تنوع زیستی است». وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۴ خرداد ۱۳۹۰. دریافتشده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
- «بازار اراک، معماری فاخر عصر قاجار». جام جم. ۲۰ اسفند ۱۳۹۲. دریافتشده در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۵.
- «مراکز مهم تجاری». پایگاه اطلاعرسانی شهرهای استان مرکزی. ۱۸ شهریور ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۵.
- «بهرهبرداری از 6 پروژه بزرگ شهری به مناسبت دهه مبارک فجر». شهرداری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۱ ژوئن ۲۰۱۶.
- «هوای اراک را داشته باشید». همشهری آنلاین. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «فکر میکنید تهران چندمین شهر آلوده ایران و جهان است؟». وب گاه خبری خبرآنلاین. ۲ بهمن ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «هوای اراک از تهران آلوده تر است». وبگاه اراک شهر اریکههای ماندگار. بایگانیشده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۹.
- «طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر اراک». وبگاه مرکز پژوهشهای مجلس. ۱۶ شهریور ۱۳۸۶. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «اراک رتبه برتر مقابله با آلودگی هوا را در میان کلانشهرها کسب کرد». پورتال وزارت کشور. ۱۳ آذر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «بیانیه رسمی شوراهای اسلامی شهرهای اراک، سنجان و کرهرود». شورای شهر اراک. ۳۰ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «فاتحه اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک باید خوانده شود». هفته نامه وقایع استان. ۲۹ آبان ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «اعتراضات زیستمحیطی در ایران شهر به شهر میچرخد». وبگاه شرق پارسی. ۱ نوامبر ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «هوای اراک را داشته باشید». وبگاه همشهری آنلاین. ۲ اسفند ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «81 روز از ایام سال 91 هوای شهر اراک ناسالم بودهاست». وبگاه صداوسیمای استان مرکزی. ۱ فروردین ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «اراک 68 روز هوای ناسالم و در وضعیت هشدار داشتهاست». وبگاه فارس نیوز. ۲ مرداد ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- «خطر تابش اشعه فرابنفش سبب تعطیلی زود هنگام ادارات در اراک شد». وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۸ خرداد ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۶ دی ۱۳۹۲.
- مجید نیکعهد (۱۵ فروردین ۱۳۹۰). «اجرای طرح جامع ترافیک اراک در ابهام». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «به ازای هر 4 نفر یک خودرو در اراک وجود دارد». وبگاه خبرگزاری کار ایران. ۳۰ تیر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «آیا بزرگراه امیرکبیر مشکل ترافیک را حل میکند؟». پایگاه خبری برداشت نیوز. ۶ شهریور ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲ سپتامبر ۲۰۱۲.
- «طرح جامع ترافیک اراک ۶ ساله شد». وبگاه خبرگزاری تابناک. ۱۳ مرداد ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۴.
- «اراک صاحب مترو میشود». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافتشده در ۲۰۱۹-۰۳-۲۲.
- «اراک؛ چهارمین شهر گران ایران». پایگاه خبری و تحلیلی استان مرکزی. ۱۳ بهمن ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱۲.
- «تهران گرانترین و ایلام ارزانترین شهرهای ایران». البرز نیوز. ۵ اردیبهشت ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
- «گرانی مسکن در اراک». روزنامه دنیای اقتصاد. ۱۹ دی ۱۳۸۵. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
- «از اجارههای چند میلیونی مغازهها تا تعطیلی بازار اراک». مرکزی دیلی. ۲۱ مرداد ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
- «مخالفت مسئولان شهری اراک با الحاق اراضی قنات ناصری به محدوده شهری/ 10 سال بلاتکلیفی همراه با اظهارات ضد و نقیض مسئولان». خبرگزاری ایلنا. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
- «طرح جامع اراک اصلاح نمی شود/ قنات ناصری خارج از محدوده شهری». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۵-۱۹. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
- «بخش قنات ناصری به طرح جامع شهر اراک الحاق نمیشود- اخبار مرکزی - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
- «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵».
- «باورهای ایرانیان قدیم دربارهٔ زنان و کودکان». وبگاه بیتوته. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «بررسی باورهای فولکلوریک مردم شهر اراک از دیدگاه مردم شناختی». آفتاب. ۷ اردیبهشت ۱۳۸۷. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۵ دی ۱۳۹۱.
- نیکفام، دو آیین نمایشی کهن در اراک، ۳۳–۳۴.
- «ازدواج». پایگاه اطلاعرسانی شهرهای استان مرکزی. ۲ مهر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
- «عزاداری». پایگاه اطلاعرسانی شهرهای استان مرکزی. ۲ مهر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
- «بازار اراک میزبان آئینهای عزاداری». وبگاه خبرگزاری مهرنیوز. ۲۱ آبان ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
- «اطلاعاتی دربارهٔ تاریخچه شهر اراک». پایگاه خبری مرکزی دیلی. ۸ آذر ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۵ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۱.
- سیعد رجبی فروتن (۲۰ شهریور ۱۳۹۲). «برگی از تاریخ سینمای ایران». وبگاه روزانههای سینمایی. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- «بزرگترین سینمای کشور به مرکز فرهنگی تبدیل شد». پایگاه خبری رسانه قانون. ۲۱ شهریور ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۱.
- «سینما، مکانی فراموش شده در شهر صنعتی اراک». پایگاه اطلاعرسانی دکتر محسن رضایی. ۹ مرداد ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۱.
- همایون فرخ، تاریخچه کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، ۱۸۱.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۲۵.
- «لیست کتابخانههای استان مرکزی». نهاد کتابخانههای عمومی کشور. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۵ دی ۱۳۹۱.
- «لیست کتابخانههای عمومی کشور». وبگاه نهاد کتابخانههای عمومی کشور. ۱۰ آوریل ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- «معرفی اراک». شهرداری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۲۷ فوریه ۲۰۰۹. دریافتشده در ۲۶ ژانویه ۲۰۰۹.
- «مدرسه سپهداری، اراک مهد پرورش بزرگان علوم دینی است». وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۹ فروردین ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ آبان ۱۳۹۱.
- «حمام و موزهٔ چهار فصل اراک». وبگاه ایران دیدار. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «منزل حسنپور». وبگاه صداوسیمای استان مرکزی. ۸ مهر ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ شهریور ۱۳۹۱.
- رحمدل، سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، ۱۲۲ و ۱۲۳.
- «قلعه حاج وکیل». تبیان. ۷ شهریور ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲ آذر ۱۳۹۱.
- «منطقه شکار ممنوع تالاب میقان اراک». سازمان حفاظت از محیط زیست استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «آشنایی با تالاب میقان». وبگاه همشهری آنلاین. ۲۰ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «اجرای طرح مجموعه گردشگری دره گردو اراک». وبگاه میراث آریا. ۲۵ آذر ۱۳۸۹. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «تخت سادات یکی از مناطق زیبای گردشگری استان مرکزی». وبگاه باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۲ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «آشنایی با بقعه متبرکه امامزادگان عبدا… (ع) و آمنه خاتون (ع) اراک». پایگاه فرهنگی هنری انارک. ۵ آبان ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ آبان ۱۳۹۱.
- «دربارهٔ امامزاده». وبگاه آستان مقدس امامزاده محمدعابد. بایگانیشده از اصلی در ۵ اکتبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ آبان ۱۳۹۱.
- «طرح بهسازی آرامستان قدیمی اراک». پایگاه خبری مرکزی دیلی. ۱۶ آبان ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۹ دی ۱۳۹۲.
- رحمدل، سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، ۱۱۸.
- «معرفی شهر اراک». وبگاه اطلاعات شهری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «آمادگی موزههای استان مرکزی در تعطیلات تابستان». وبگاه خبرگزاری برنا. ۱۸ تیر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- «عملیات اجرایی پروژه موزه بزرگ اراک آغاز شد». وبگاه خبرگزاری فارس. ۲۰ مهر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آبان ۱۳۹۱.
- «موزه دفاع مقدس اراک به دلیل بیمهری مسئولین نیمه کاره رها شد». پابگاه خبری برداشت نیوز. ۳۱ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آبان ۱۳۹۱.
- «گزیده رشتههای صنایع دستی استان مرکزی به تفکیک شهرستان-سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی» (PDF). اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۱۱ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «صنایع دستی استان مرکزی». وبگاه خبری آفتاب. ۶ شهریور ۱۳۸۶. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- اسدالله عبدلیآشتیانی. «اسناد اراک (عراق ـ سلطانآباد)؛ در دورههای دوم تا پنجم مجلس شورای ملّی». مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
- «ARĀK». Encyclopædia Iranica. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «هتلهای اراک» (PDF). اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۱۱ مه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۸ آذر ۱۳۹۱.
- «معرفی شهر اراک». وبگاه اطلاعات شهری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۹ آبان ۱۳۹۱.
- «تتالی». مجله آشپزی آنلاین. ۱۵ آذر ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۲. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آشنایی با روش تهیه آبگوشت کشک – غذای محلی شهر اراک». وبگاه همشهری آنلاین. ۱۲ مهر ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آبگوشت دوغدار». پایگاه خبری ملک اراک. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «غذاهایی که بوی خیر میدهند/ چرخی در غذاهای خوشمزه سنتی ایران». وبگاه خبرگزاری مهر. ۶ آبان ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آشهای محلی استان مرکزی». وبگاه تبیان. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «غذاهایی که بوی خیر میدهند/ چرخی در غذاهای خوشمزه سنتی ایران». وبگاه خبرگزاری مهر. ۶ آبان ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آشهای محلی استان مرکزی». وبگاه تبیان. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آشهای مصطفی (اراک)». وبگاه تبیان. ۱ اسفند ۱۳۸۸. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «شفته اراکی». وبگاه خبری آفتاب. ۲۶ خرداد ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
- «آزادراه قم-سلفچگان-اراک چهار خطه میشود». وبگاه خبرگزاری فارس. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «آزادراه اراک-خرمآباد احداث میشود». پایگاه خبری تابناک. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
- «وبگاه مسافت شهرهای ایران». پایگاه اطلاعاتی ایرانگردی و جهانگردی. ۳ دی ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۳ دی ۱۳۹۱.
- «اما واگرهای فرودگاه بینالمللی اراک». روزنامه ابتکار. بایگانیشده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۱.
- «نخستین پرواز فرودگاه اراک پس از ۲ سال وقفه». پایگاه خبری عصر ایران. بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «پروازهای فرودگاه اراک از سر گرفته میشود». وبگاه خبرگزاری تین نیوز. ۲ خرداد ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۱۴ اوت ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۳.
- «مسیرهای پروازی». فرودگاه اراک. دریافتشده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۸.
- «دربارهٔ راهآهن اراک». اداره کل راهآهن اراک. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
- «احداث راهآهن اراک ملایر ۱۲۵۰ میلیارد ریال هزینه دربرداشت». وبگاه خبرگزاری فارس. ۱۴ مهر ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
- «راهآهن اراک - اصفهان احداث میشود». وبگاه خبرگزاری مهر. ۳ خرداد ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
- «پایانههای مسافربری شهر اراک». سازمان پایانههای مسافربری شهرداری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۳ ژوئن ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۰ دی ۱۳۹۱.
- «مجری راهآهن سریعالسیر تهران-قم- اصفهان عوض شد». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۵-۱۵. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
- «سرمایهگذاری 2.1 میلیارد یورویی ایتالیا در قطار سریعالسیر قم - اراک». www.iribnews.ir. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
- «ساخت راهآهن سریعالسیر قم-اراک با فاینانس یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلاری». تین نیوز. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
- 10 (۲۰۱۷-۰۷-۰۳). «قرارداد ساخت خط آهن تندرو قم-اراک بزودی بین ایران و ایتالیا امضا میشود». ایرنا. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
- نیوز، اخبار روز ایران و جهان | آفتاب (۲۵ مرداد ۱۳۹۷). «قول چینیها برای ساخت راهآهن سریعالسیر قم-اراک در پی انصراف ایتالیاییها». fa. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
- «گزارش اقدامات و عملکرد سازمان تاکسیرانی شهرداری اراک در سال 91». وبگاه شهرداری اراک. ۲۸ اسفند ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۹ مارس ۲۰۱۶. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- «۱۶۵ اتوبوس کولر دار به ناوگان اتوبوسرانی اراک پیوست». روزنامه کیهان. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «بازدید اعضای شورای اسلامی شهر و معاونت خدمات شهری شهرداری اراک از سازمان اتوبوسرانی». وبگاه شهرداری اراک. ۲۹ تیر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۴ آوریل ۲۰۱۶. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۲۸۳.
- «دانش آموزان و کارکنان آموزشی، دفتری و اداری کلیه دورههای تحصیلی». وبگاه مرکز آمار ایران. ۱۱ مارس ۲۰۱۳. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۱ دی ۱۳۹۲.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۲۸۸.
- معاونت آمار و اطلاعات، اطلس جامع آموزش عالی استان مرکزی، ۷۰.
- «پیشینه دانشگاه آزاد اسلامی اراک». دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۱۵ آذر ۱۳۹۱.
- «اولین دانشگاه دولتی محلات مهرماه دانشجو میپذیرد». مرکزی دیلی. ۹ شهریور ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۵ آذر ۱۳۹۱.
- رضا استادی. «یادنامه آیتالله العظمی اراکی». مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن. بایگانیشده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱ دی ۱۳۹۱.
- «حوزه علمیه اراک؛ از حجره امام تا بزرگترین حوزه غرب کشور». وبگاه جماران. ۲۹ فروردین ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «مفاخر علمی استان، ظرفیت بالقوه تولید آثار فاخر» (PDF). ویژه نامه قاب کوچک روزنامه جام جم. ۴ تیر ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۲ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «صداوسیمای مرکز اراک». وبگاه معاونت امور استانها. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «رادیو صدای صنعت». وبگاه خبرگزاری مهر. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۲۳.
- کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۸۲.
- محتاط، سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، ۳۲۳.
- رجبیفروتن، تاریخچه مطبوعات محلی استان مرکزی، ۱۴.
- «نشریههای استان مرکزی». خانه مطبوعات استانی. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «ضعف استان مرکزی نداشتن باشگاههای حرفهای است». اداره ورزش و جوانان استان مرکزی. ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانیشده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «صعود لحظه آخری آلومینیوم اراک به لیگ برتر با نمره ۲۰». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۶ مرداد ۱۳۹۹.
- «پیروزی شهرداری اراک مقابل دانشگاه آزاد». خبرگزاری فارس. ۲۰ اسفند ۱۳۹۴. بایگانیشده از روی نسخه اصلی در ۱۰ مارس ۲۰۱۶.
- «شهرداری اراک قهرمان لیگ دسته یک والیبال». ورزش ۳. ۲۰ اسفند ۱۳۹۴. بایگانیشده از اصلی در ۱۰ مه ۲۰۱۶.
- «باشگاههای استان». اداره کل ورزش و جوانان استان مرکزی. بایگانیشده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «جزئیات افتتاح پروژههای شهرداری اراک». شهرداری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «ورزشگاه اراک نیاز دو دیدار پیاپی فوتبال را برآورده میکند». وبگاه خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
- «اماکن ورزشی استان مرکزی». ویکی اطلس فرهنگی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۲۶ اوت ۲۰۱۶. دریافتشده در ۴ دی ۱۳۹۲.
- «اختصاص دو میلیارد ریال به دهکده المپیک اراک». آرشیو وب فارسی واضح. ۱۹ تیر ۱۳۸۷. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۱.
- «اراک و نووی ساد خواهرخوانده شدند». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۶. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳.
- «اراک ایران و کاراگاندای قزاقستان خواهرخوانده شدند». وبگاه خبرگزاری آریا. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳.
- «اراک و تفلیس خواهرخوانده میشوند». بنیاد مطالعات قفقاز. بایگانیشده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۳.
- «ایجاد روابط خواهرخواندگی بین اراک و باتومی». شهرداری اراک. بایگانیشده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۷ ژوئن ۲۰۱۳.
منابع
- امیراحمدیان، بهرام (۱۳۸۳). تقسیمات کشوری. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. شابک ۹۶۴-۳۷۹-۰۰۷-X.
- استادی، رضا (۱۳۷۵). یادنامه آیتالله العظمی اراکی. اراک: انجمن علمی، فرهنگی و هنری استان مرکزی.
- اسماعیلپور، فاطمه؛ ملکحسینی، صباح (۱۳۹۱). استانشناسی مرکزی. تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش.
- پاشایی، عباس (۱۳۸۱). کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئوکلیماتولوژی آن. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۳۸۳-۷۳-۹.
- خاکباز، علیاکبر (۱۳۷۱). خاندان محسنی اراک شرح احوال و زندگی مرحوم آیتالله العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی). تهران: مولف.
- خزائلی، علیرضا (۱۳۸۵). «مشروطه خواه عراق عجم». زمانه (۵۲).
- دهگان، ابراهیم (۱۳۸۳). تاریخ اراک (جلد دوم)؛ از بدو ظهور دولت صفوی تا سفر ناصرالدین شاه به صفحات اراک. تهران: زرین و سیمین. شابک ۹۶۴-۷۶۷۹-۰۹-۲.
- ذبیحی، مرتضی (۱۳۸۱). تاریخ اجتماعی اراک (احزاب - مطبوعات - شخصیتها) از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی (۱۲۸۵–۱۳۵۷). اراک: پیام دیگر. شابک ۹۶۴-۹۲۵۷۱-۷-۹.
- رجبیفروتن، سعید (۱۳۷۹). «تاریخچه مطبوعات محلی استان مرکزی». فرهنگ اصفهان (۱۴).
- رحمدل، محمد؛ کاظمیدهقی، قاسم (۱۳۸۳). سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی. تهران: تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۴۳۸-۹۷-۱.
- سعیدی، عباس (۱۳۷۵). دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (جلد هفتم). تهران: مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی.
- سعیدیان، عبدالحسین (۱۳۶۹). سرزمین و مردم ایران، مردمشناسی و آداب و رسوم اقوام ایرانی. تهران: علم و زندگی.
- شیعه، اسماعیل (۱۳۸۷). با شهر و منطقه در ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. شابک ۹۶۴-۴۵۴-۰۸۶-۷.
- شیعه، اسماعیل (۱۳۷۷). «هنر شهرسازی در بافت قدیم شهری اراک». راه دانش (۱۴–۱۳).
- عجم، محمد (۱۳۸۸). اسناد نام خلیجفارس، میراثی کهن و جاودان. تهران: اوین. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۲۳۱-۴-۱.
- صدیق، حسن (۱۳۶۶). «جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنشهای مردمی در قبال آن». فرهنگ ایران زمین. تهران (۲۷).
- طیرانی، بهروز (۱۳۷۲). «جنگ جهانی دوم، قحطی و واکنشهای مردمی در قبال آن». گنجینه اسناد. تهران (۹).
- فاضلی، نعمتالله؛ سلیمانی، محمد (۱۳۷۴). «فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک (دیدگاه انسان شناختی)». راه دانش. اراک: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی (۱).
- کسروی، احمد (۱۳۳۰). تاریخ مشروطه ایران. تهران: امیرکبیر.
- محتاط، محمدرضا (۱۳۶۸). سیمای اراک (جامعهشناسی شهری)، جلد اول. تهران: آگه.
- محتاط، محمدرضا (۱۳۶۶). سیمای شهر اراک (جامعهشناسی شهری، جلد دوم فرهنگ مردم). تهران: هما.
- معاونت آمار و اطلاعات (۱۳۹۰). «اطلس جامع آموزش عالی استان مرکزی». اراک: استانداری مرکزی.
- ملک حسینی، عباس؛ ملکی، علیرضا (۱۳۸۹). «اثرات اقلیم بر معماری سنتی و مدرن شهر اراک». آمایش محیط (۱۱).
- ملکی، اسماعیل (۱۳۸۹). «نگاهی اجمالی بر حوزههای انتخاباتی ارمنیان در مجلس شورای اسلامی». پیمان (۵۴).
- مهندسین مشاور زیستا (۱۳۸۷). «طرح مطالعاتی ساماندهی و بهسازی سکونتگاههای غیررسمی اراک». وزارت راه و شهرسازی.
- نیکفام، یوسف (۱۳۸۶). «دو آیین نمایشی کهن در اراک». صحنه (۶۷–۶۸).
- وکیلی تبریزی، رضا (۱۳۴۵). «تاریخ عراق (اراک)». فرهنگ ایران زمین (۱۴).
- همایون فرخ، رکنالدین (۱۳۴۷). تاریخچه کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، سازمان کتابخانههای عمومی شهرداری.
- یزدیپسند، علی (۱۳۸۶). پایاننامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطانآباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری خورشیدی). دانشگاه اصفهان.
- Bazin, Marcel (2001). "GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY". Encyclopaedia Iranica. ۵. pp. ۶۱۷–۶۲۵.