استان مرکزی

استان مرکزی از استان‌های ایران است. بزرگترین شهر و مرکز استان مرکزی شهر اراک است. این استان به عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته می‌شود. در روزگار کهن این مکان عراق نام داشت که در زمان تسلط اعراب بر ایران عراق عجم نامیده می‌شد که شامل بسیاری از استان‌های همجوار امروزی نیز می‌شد. عراق معرب اراک است. این استان از شمال به استان‌های البرز و قزوین، از غرب به استان همدان، از شمال شرقی به استان تهران از جنوب به استان‌های لرستان و اصفهان از شرق به استان‌های قم و اصفهان محدود است. این استان با مساحتی معادل ۲۹٬۵۳۰ کیلومتر مربع حدود ۱٬۸۲ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده‌است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان مرکزی دارای ۱۲ شهرستان، ۲۳ بخش، ۳۲ شهر، ۶۶ دهستان، ۱٬۳۹۴ آبادی دارای سکنه و ۴۶ آبادی خالی از سکنه‌است.[3] شهرستان‌های این استان عبارت‌اند از: اراک، محلات، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب. قم و گلپایگان نیز پیش‌تر جزو استان مرکزی بوده‌اند.

مرکزی
مرکزاراک
مساحت۲۹٬۵۳۰ کیلومترمربع
جمعیت۱٬۴۲۹٬۴۷۵ نفر (۱۳۹۵)[1][2]
تعداد شهرستان‌ها۱۲
منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
نماینده ولی فقیهقربانعلی دری نجف‌آبادی
استاندارسید علی آقازاده

نام‌گذاری

نام استان مرکزی برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مطرح گردید. در آن سال استان مرکزی (به مرکزیت تهران) پهنه وسیعی از مرکز کشور شامل شهرهای تهران، قزوین، ساوه، قم، دماوند و محلات بود. سرانجام در سال ۱۳۵۶ با انتقال مرکز استان از تهران به اراک و جدایی تهران و البرز تحت استان تهران، استان مرکزی به مرکزیت اراک شکل گرفت که تا سال ۱۳۶۵ استان قم نیز جزو این پهنه بود.[4] در سال ۱۳۸۹ رئیس‌جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد پیشنهاد تغییر نام استان به استان آفتاب را مطرح کرد. دلیل وی برای طرح این پیشنهاد روشن نبودن نام مرکزی در تبیین هویت و معرف فرهنگ استان بود.[5] اما این پیشنهاد در برنامه زنده تلویزیونی با مخالفت مجری برنامه و پس از آن با مخالفت برخی از نمایندگان استان مرکزی مواجه شد.[6] بعد از این برای تغییر نام استان نام‌های دیگری مانند استان ماد[7] و استان اراک نیز پیشنهاد شد.

پیشینه

پیش از اسلام

استان مرکزی در منطقه‌ای واقع شده‌است که در زمان‌های قدیم به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سده‌های بعد عراق عجم می‌گفتند. نام جبال برای اولین بار توسط اعراب به کوهستان‌های مغرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند.[8]

مادها

زمانی که آریایی‌ها وارد ایران شدند که متشکل از سه طایفه یا قوم بودند. گروهی با نام قوم پارس در مناطق جنوبی کشور مستقر شدند، گروه دوم پارت‌ها بودند که در قسمت شرقی ایران ساکن شدند و گروه سوم مادها بودند که در مرکز و غرب ایران سکنی گزیدند.

بنا بر تحقیقات تاریخی، در گذشته سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم شده بود:

  • ماد آتروپاتن یا ماد علیا یا ماد کوچک.
  • ماد سفلی یا ماد بزرگ (که امروزه قسمت بزرگ آن را استان مرکزی تشکیل می‌دهد).
  • ناحیه پارتاکنا (استان اصفهان امروزی).[9]

برای بررسی و چگونگی پیشرفت و توسعه در هر مکانی نیاز به اطلاعات جغرافیایی و تاریخی آن ناحیه از زمان یکجانشینی و توسعه روستا و پیدایش شهر است اما به دلیل جنگ‌ها و هجوم اقوام وحشی و خارجی به سرزمین ماد سفلی، اسناد و نوشته‌ها و آثاری که به‌طور وضوح مبین زندگی و تمدن آن دوران در استان باشد از بین رفته‌است، به عنوان مثال:

  • از خط نوشته دوران ماد، در داخل ایران چیز زیادی باقی نمانده، تنها سند مهم زبان تاتی است که از شاخه‌های زبان مادی بوده و اکنون در بخش‌هایی از استان مرکزی (منطقه وفس) در کمیجان با آن زبان سخن می‌گویند.
  • تمام سنگ نوشته‌ها و الواح مکشوفه مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی است و آن‌ها توجهی به آثار و تمدن قوم ماد نداشتند.
  • یورش‌های مداوم ۴۶ ساله قوم آشور به سرزمین ماد که سبب ویرانی شهرها و شهرک‌ها شد. بسیاری از تپه‌های تاریخی به احتمال قوی بازمانده آن دوران هستند.
  • هجوم بیست و پنج ساله سکاها به ماد سفلی و ویرانی شهرها و شهرک‌ها.
  • ویرانگری‌های اسکندر مقدونی در قسمتی از غرب ایران و ناحیهٔ ماد و نابودی کلیه نوشته‌های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی به زبان مادی.
  • دگرگونی و تغییر خط و الفبا از پارسی باستان به هخامنشی و سپس به پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی.
  • حمله اعراب به ایران و سپس تهاجم ترکان و مغولان که موجب شد تمامی کتاب‌های مذهبی، علمی، تاریخی و فرهنگی سوزانده شود یا درون رودخانه ریخته شود.[10]

هخامنشیان

در دوران هخامنشیان سرزمین ایران بنا به نوشتهٔ هرودت بیست ساتراپ تقسیم می‌شده‌است، که ماد سفلی (از ری تا همدان) که کمیجان امروزی جزء ساتراپ دهم بوده‌است. فهرست بیست‌گانه ساتراپ‌های ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ نبشته‌های بیستون کشف شده‌است. استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپ دهم) و قسمت‌هایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس به‌شمار می‌رفته‌است. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا می‌رود) بوده‌است.[11]

ساتراپ دهم که استان مرکزی کنونی بیشترین مساحت و مهم‌ترین بخش آن را تشکیل می‌داده‌است، اهمیت این ناحیه را در زمان قبل از اسلام معلوم می‌نماید و از طرف دیگر هر گونه تصمیم‌گیری و فرمان‌های حکومتی، نوع معیشت، تخصص‌ها، حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی و رشد و توسعه از هر نظر در ساختار تمدن آریایی آن زمان مشمول ساتراپ دهم نیز می‌شده‌است.[12]

جغرافیا

آب و هوا

آب و هوای استان به علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است. همچنین جهت و جریان وزش بادهای غربی ـ مدیترانه‌ای و اقیانوس اطلس، توده‌های هوای فشار زیاد اقیانوس هند و جریان‌های سرد آسیای مرکزی شرایط اقلیمی استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. مهم‌ترین انواع آب و هوای استان عبارتند از: آب و هوای نیمه بیابانی در مناطقی چون ساوه و زرندیه، آب و هوای معتدل کوهستانی همراه با زمستان سرد و تابستان معتدل، در شهرستان‌هایی مانند اراک، خمین، تفرش و محلات. آب و هوای سرد کوهستانی با زمستانی سرد و برفی و تابستانی خنک در محدوده‌های جغرافیایی شهرستان شازند. همچنین در بخش‌هایی از شهرستان فراهان مخصوصاً روستای کسرآصف مناظری زیبا دارند که انسان را به یاد جنگل‌های شمالی ایران می‌اندازد.[13]

دشت‌ها و بیابان‌ها

استان مرکزی در دوره کواترنری مرطوب بوده و بارش‌های آن روزگار که باعث شسته شدن رسوبات از کوه‌ها و انباشت آن‌ها در بخش‌های پست شده دشت‌های حاصلخیزی چون دشت فراهان، دشت شازند، دشت ساوه و دشت زرند را به وجود آورده‌است. پست‌ترین نقطه استان دشت مسیله با ۹۵۰ متر بلندا از سطح دریاست.[14]

کویر

کویر میقان در نزدیکی شهر داوودآباد

دریاچه‌ها و تالابها

تالاب میقان در شمال شرقی اراک
دریاچه میقان

این دریاچه در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحت اش بسته به میزان بارندگی از صد تا صد و ده کیلومتر مربع تغییر می‌یابد. آب این دریاچه شور است. از نظر اقلیم زمستان‌های معتدلی دارد و همین سبب شده تا در پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان و به ویژه پرندگان مهاجر باشد.[15]

دریاچه خورهه

این دریاچه دائمی از یکی از معدود دریاچه‌های معدنی استان مرکزی است. خودجوش است و حاوی ترکیبات گوگردی، غیر از آن به سبب جایگاه تاریخی اش مورد اهمیت است. همچنین از لحاظ علم پزشکی نیز مورد توجه است.[16]

دریاچه قاسم‌آباد

دریاچه‌ای طبیعی است در غرب خنداب، در منطقه‌ای کوهستانی بین روستاهای اوچ تپه و قاسم‌آباد. میزان آب اش بسته بارندگی متغیر است به گونه‌ای که در سال‌های خشک سالی گاهی خشک می‌شود و در سال‌های بارندگی قابل قایقرانی است. وسعت اش بین دو تا سه کیلومتر متغیر است و در پاییز و ابتدای زمستان محل تجمع پرندگان مهاجر است.[17]

کوه‌ها

۷۵٪ از مساحت استان را ناهمواری‌ها تشکیل داده‌است. کوه‌های استان مرکزی که در دوره ترشیاری شکل گرفته‌اند از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. کوه‌های استان مرکزی دو گروه هستند یکی کوه‌های مرکزی در شهرستان‌های کمیجان، تفرش مانند کوه گوند قرمز روستای کسرآصف و قسمت‌هایی از ساوه و دیگری کوه‌های زاگرس در جنوب استان و در شهرستان‌های شازند و خمین. کوه‌های راسوند در جنوب شازند و سفیدخانی در جنوب اراک از مهم‌ترین کوه‌های استان هستند و قله شهباز با ۳۳۸۸ بلندی، در کوه‌های راسوند بلندترین کوه استان محسوب می‌شود.[14]

رودخانه‌ها

در حال حاضر میزان آب بدست آمده از رودخانه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها در استان حدود۲/۴ میلیارد متر مکعب است که تنها ۵۰ درصد از این حجم به مصرف کشاورزی می‌رسد.

چشمه‌ها

چشمه‌های موجود در استان همانند: چشمه میشو چناس، سراب چناس چشمهٔ عمارت، چشمهٔ عباس‌آباد، چشمهٔ پنجعلی، چشمهٔ اسکان، چشمه بلاغ حک (کیخسرو)، چشمهٔ انجدان، چشمهٔ محلات، چشمهٔ سنگستان و چشمهٔ بالقلو نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد.[14]

تقسیمات کشوری

در سال ۱۳۱۶ کشور ایران به ۲۷ قسمت تقسیم گردید که شهرهای ساوه، زرند، عراق عجم، خمین (کمره)، گلپایگان، خوانسار و محلات از قسمت‌ها اصلی این تقسیم‌بندی بودند، در همان سال براساس قانون کشور به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید که استان‌ها برحسب شماره نام‌گذاری گردیدند که استان مرکزی امروزی در استان یکم قرار داشت.

در تغییر دیگری که در قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۳۹ اتفاق افتاد، استان‌ها به جای نام به اسامی اصلی و تاریخی خود نامیده شدند و براساس این قانون کشور به ۱۴ استان، ۶ فرمانداری کل، ۱۳۹ فرمانداری، ۴۹ بخش‌داری تقسیم گردید که بخش اعظم استان مرکزی فعلی در استان مرکزی آن زمان به مرکزیت شهر تهران قرار گرفت، براساس قانون مورخه ۸/۱۲/۱۳۵۶ استان مرکزی به دو استان تهران به مرکزیت شهر تهران و استان مرکزی به مرکزیت اراک تبدیل شد، که شهرهای تابعه استان مرکزی به این شرح بودند: اراک، ساوه، قم، خمین، تفرش، کاشان

براساس تصویب‌نامه سال ۱۳۵۷ شهر کاشان از استان مرکزی جدا به استان اصفهان افزوده شد، براساس قوانین سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ شهرهای سربند و دلیجان به استان مرکزی اضافه و در سال ۱۳۶۵ شهرستان قم از استان مرکزی جدا و به استان تهران الحاق و در سال ۱۳۷۵ مستقلاً به استان تبدیل گردید.[18]

فهرست شهرهای استان مرکزی

میدان باغ‌ملی اراک در سال ۱۳۴۸
میدان شهرداری کمیجان

استانداری

شهرهای باستانی

استان مرکزی به دلیل قرارگیری در مرکز کشور و مجاورت با حکومت‌های بزرگ قبل از اسلام از اهمیت خاصی برخودار بود و به همین دلیل شهرهایی که در منطقه وجود دارند از لحاظ تاریخی اهمیت پیدا کرده‌اند. از جمله این شهرها می‌توان به کمیجان، نراق، آوه، آستانه، نیم‌ور و ساروق، وفس ،چهرقانوکرهرود، مشکویه در شهر پرندک اشاره کرد.

پوشش گیاهی و جانوری

جنگل‌ها

استان مرکزی از جمله استان‌هایی است که از نظر پوشش جنگل‌های طبیعی بسیار فقیر است. سرانه جنگل در این استان شانزده برابر از سرانه آن در ایران پایین‌تر است. اما در جاده‌ای که به روستای کسرآصف کمیجان ختم می‌شود باغ‌های زیبایی وجود دارد که جنگل گونه‌اند و دست کمی از جاده چالوس ندارند و همچنین دره سرسبز وفس کمیجان که به طول ۱۵ کیلومتر است و در مسیر ارتباطی کمیجان به سمت ساوه قرار دارد. همچنین روستای کسرآصف دارای زیبایی‌هایی نظیر غار اینجیل آغاجی (درخت انجیل) هست و برخی بخش‌ها مانند ساوه و شازند و تفرش تاج پوشش ۵ تا ۱۰ درصد هستند و برخی دیگر از بخش‌ها مانند دلیجان، محلات، خمین، اراک، کمیجان و زرندیه دارای تاج پوشش ۱ تا ۵ درصد هستند. از جمله جنگل‌های موجود در استان می‌توان به پارک‌های جنگلی و جنگل‌های دست کاشت (۸۳۹٫۵ هکتار) اشاره کرد. مساحت جنگل‌های طبیعی استان مرکزی ۱۵۱۲۷/۵۴۷۱ هکتار است. سرانه جنگل (جنگل‌های طبیعی و دست کاشت) نزدیک به ۱۲۸ مترمربع است. در استان چهار ذخیره گاه جنگلی وجود دارد که شامل ذخیره گاه بلوط و سماق در شهرستان شازند با وسعت ۲۱۰ و ۷۵ هکتار و بنه در شهرستان تفرش با وسعت ۲۰ هکتار و خونیار واقع در شهرستان ساوه به مساحت ۲۰۰۰ هکتار است.[14][19]

مراتع

مراتع استان که عمدتاً گیاهان بوته‌ای هستند به دلیل آب و هوای مختلف دارای تنوع زیادی هستند و در مجموع ۶۶٪ کل استان را پوشش می‌دهند.[14]

گونه‌های جانوری

حدود ۳۳۵ گونهٔ جانوری شامل: ۵۳ گونه پستاندار، ۲۰۵ گونه پرنده، ۵۴ گونه خزنده، ۴ گونه دوزیست و ۱۹ گونه ماهی در این استان موجود هستند. نماد محیط زیست طبیعی این استان پازن است که در استان به تگه نیز مشهور است.[14] جانورانی مانند آهو، کل و بز، قوچ، میش، شغال، روباه، گرگ، خوک، خرگوش، تشی، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه پالاس، سیاه‌گوش، سمور، لاک‌پشت، کبک، تیهو، کوکر، باقرقره و پرندگان مهاجر درنا، آنقوت، غاز و مرغابی چنگر در مناطق کوهستانی و استپی حفاظت شده‌استان زندگی می‌کنند.[20]

مناطق حفاظت شده

منطقه حفاظت شده هفتادقله

این منطقه کوهستانی مساحتی برابر ۸۲۱۲۵ هکتار دارد، و بین شهرستان‌های اراک، محلات و خمین قرار دارد. این منطقه از سال ۱۳۵۳ تحت کنترل سازمان حفاظت محیط زیست درآمده‌است. این منطقه نمونه بارز یک اکوسیستم کوهستانی است به خاطر ارزش‌های زیستگاهی اش از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از بهترین شکارگاه‌های کشور به حساب می‌آمده، وجود بیش از هفتاد کتیبه که قدیمی ترینشان به چهارصد سال پیش متعلق است نشانه‌ای بر این مدعا است. در این منطقه بیش از دویست گونه گیاهی وجود دارد و حیات وحش آن عبارت است از: قوچ و میش، کل و بز، آهو، پلنگ، گراز و گونه‌های مختلف پرندگان از جمله غاز خاکستری، اردک، لک لک سفید، بلدرچین، هوبره، فاخته و…[21]

مناطق حفاظت شده چرا و وفس

این مناطق کوهستانی است و پوشش گیاهی بین بیست و پنج تا شصت درصد و همچنین آب فراوان دارد. کوه‌های کوچک زار، خشکه، وحش و لجور در این مناطق قرار دارند و حیات وحش آن عبارت اند از: قوچ و میش، آهو، گرگ، روباه، خرگوش، کبک، تیهو، باقرقره، فاخته و ….[22]

منطقه حفاظت شده سربند

این منطقه بیشتر از تپه ماهورها تشکیل یافته، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل دارد و حیات وحش آن را قوچ و میش و به ویژه کبک تشکیل می‌دهند. دره مالمیر و باغ سماق لو که از مناطق زیبای استان به‌شمار می‌روند در این منطقه واقع‌اند.[23]

منطقه حفاظت شده الوند (خمین)

این منطقه با مساحت ۸۶۱۸ هکتار در سال ۱۳۸۱ حفاظت شده اعلام شد. این ناحیه جزء رویشگاه‌های ایران-تورانی به‌شمار می‌رود.

محصولات کشاورزی

چشم‌اندازی از گلخانه‌های شهر محلات
انار پوست سیاه ساوه
پرورش گل در شهر محلات

به‌طور کلی ۱۹ درصد از مساحت استان مرکزی اراضی کشاورزی و ۵۷ درصد مرتع و بقیه غیر مزروعی (شهرها، جاده‌ها، دریاچه و…)است. محصولات کشاورزی استان شامل گندم، جو، آفتابگردان، حبوبات، پنبه، چغندرقند، گوجه فرنگی، پیاز، انگور، خشکبار، سبزیجات، انار، طالبی، هلو، پسته، بادام و گردو است.[24]

از مهم‌ترین قابلیت‌های کشاورزی در استان مرکزی می‌توان به تولید گل و گیاه اشاره کرد. سطح زیر کشت گل و گیاهان زینتی در این استان هزار و ۹۱ هکتار است که از این میزان ۳۷۱ هکتار به صورت گلخانه و بقیه در فضای باز است. شهرستان محلات در این استان که به عنوان قطب تولید گل و گیاهان زینتی کشور مطرح است، بیشترین سطح زیر کشت گل و گیاه را به خود اختصاص داده‌است.[25] ایستگاه ملی تحقیقات گل و گیاهان کشور در شهرستان محلات قرار دارد که هدایت فنی و علمی و پشتیبانی مالی تحقیقات گل کشور در ۷ سایت، لاهیجان، تنکابن، ورامین، کرج، جیرفت، دزفول و اصفهان بر عهده این ایستگاه می‌باش.[26]

از دیگر محصولات کشاورزی استان تولید لوبیا است که بیش از ۹۰٪ آن در شهرستان خمین کاشت می‌شود. به همین سبب استان مرکزی به عنوان یکی از قطب‌های تولید لوبیا در کشور مطرح بوده[27] و ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای کشور در این استان و در شهرستان خمین قرار دارد[28]

انار از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان ساوه تولید می‌شود. شهرستان ساوه بهترین نوع انار در کشور را تولید می‌کند و محصول آن شهرتی جهانی دارد، به صورتی که در دنیا به یک برند معتبر تبدیل شده‌است.[29][30] سالانه ۷۸۰ نوع انار در ساوه تولید می‌شود[31] تولید پسته ارگانیک از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان زرندیه شهر پرندک کاشت می‌شود. استان مرکزی مقام ششم تولید پسته کشور را داراست و بزرگترین باغ تولید پسته ارگانیک کشور در این استان قرار دارد.[32]

مردم

جمعیت

جمعیت استان طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۱٬۳۲۶٬۸۲۶ بوده‌است که از این تعداد ۱۰۱۵۳۷۵ باسواد بوده‌اند.

استان مرکزی از مهاجرپذیرترین استان‌های ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ به حساب می‌آید. به‌طوری‌که بر اساس سرشماری رسمی انجام‌شده در سال ۱۳۳۵، ۴۴ درصد از ۲ میلیون ایرانی که در آن دوره اقدام به مهاجرت داخلی نمودند، این استان را مقصد نهایی خود برای سکونت انتخاب کرده‌اند. این فرایند جذب مهاجر داخلی در دهه بعد افزایش یافت و به میزان ۶۷ درصد از ۲٫۳ میلیون نفر مهاجر افزایش یافت. اما در دهه ۵۰ و همچنین سال‌های بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، این مهاجرت کاهش یافت و ایرانیان مهاجر، تمایل بیشتری برای حضور در استان تهران و شهر تهران از خود نشان می‌دادند.[33]

عشایر

جمعیت عشایر استان مرکزی در سرشماری عشایر کوچنده در سال ۱۳۸۷[34]

ایل استان‌ها خانوار جمعیت به نفر شهرستان محل اقامت در استان مرکزی
ایل ذلکی بختیاریمرکزی - خوزستان - لرستان -چهارمحال بختیاری -اصفهان۵۱۳۳۹خمین
ایل شاهسون بغدادیمرکزی - قم - قزوین - تهران - همدان۳۹۱۲۰۹۱ساوه - زرندیه
ایل مغانمرکزی - تهران۱۴۰۶۲۷ساوه - زرندیه
ایل کرد همدانمرکزی - همدان - قم۱۵۲۸۸۲ساوه
طایفه مستقل کله کوهیمرکزی - قم - قزوین - تهران۱۳۰۷۲۲زرندیه
مجموع-۸۶۴۴۶۶۱-

زبان

زبان رایج مردم استان مرکزی فارسی است.[35][36] در برخی مناطق مانند دهستان رودبار تفرش و قسمتی از روستاهای شهرستان‌های فراهان، خنداب، کمیجان، شازند، اراک، ساوه و زرندیه و خمین به ترکی محلی نیز سخن می‌گویند.[35][37] در دلیجان و محلات مردم به زبان راجی حرف می‌زنند.[36] در برخی روستاهای شهرستان‌های کمیجان (مانند وفسزرندیه (مانند الویر) و تفرش (مانند کهک) به زبان تاتی سخن گفته می‌شود[35][38][39] که ریشه در زبان مادی دارد.[40][41] خلجی که در بخش خلجستان استان قم بیشتر گویشور دارد، در روستاهای آشتیان و تفرش نیز گویشورانی دارد. در پاره‌ای از روستاهای شازند، خرقان و ساوه که ارمنی نشین‌اند و نیز در بخشی از شهر اراک که تا چند دههٔ پیش ارمنی‌نشین بود، زبان ارمنی نیز صحبت می‌شد.[35]

اقوام

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان مرکزی[42]
قومیت درصد
فارس
 
۷۰٫۳%
ترک
 
۲۰٫۸%
لر
 
۵٫۷%
کرد
 
۱٫۳%
عرب
 
۰٫۷%
سایر و بدون جواب
 
۲٫۶%

ادیان

قبل از ورود اسلام به ایران اهالی این منطقه پیرو دین زرتشتی بودند و وجود آتشکده‌های گوناگون مانند آتشکوه وره در آشتیان و آتشکده خورهه در محلات و آتشکده برزو در راهجرد آتشکدهٔ فردقان در کمیجان شاهد این مدعاست.[35]

هم‌اکنون اهالی استان مرکزی اکثراً مسلمان و شیعه هستند و مسیحیان ارمنی و زرتشتیان و عده‌ای کم از کلیمیان از اقلیتهای مذهبی این استان هستند.[35]

غذاها

استان مرکزی دارای غذاهای سنتی متنوعی است: دوگوله یا آبگوشت
کله جوش (کال جوش یا دوغ گرمه)
آش ترخینه
آش اشکنهٔ اراک (او گرمه)
پتله‌پلو
کوفته تفرشی (گندله)
آش گندینه
رشته پلو
شفته اراکی (کوفته اراکی)
گوشتابهٔ اراک کباب ته تالی

اقتصاد

استان مرکزی از جمله استان‌های صنعتی کشور است و بخش‌های خدمات، صنعت و کشاورزی به ترتیب اهمیت اساس اقتصاد استان را تشکیل می‌دهند.[43] با توجه به وجود بیش از ۳۰۰۰ واحد تولیدی و صنعتی در استان مرکزی، بهره‌مندی از صنایع مادر و حلقه‌های واسط کلیدی در تولید کشور، سرمایه‌گذاری در طرح‌های صنعتی استان بالا بوده[44] به‌طوری‌که این استان همراه در رتبه ممتازترین استان‌ها در جذب سرمایه‌گذاری صنعتی را دارا است.[45]

از مزیت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت استان می‌توان به نزدیک بودن به پایتخت، وجود ظرفیت‌های مکانی مناسب به لحاظ وجود شهرک‌های صنعتی در استان، برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در کریدور ترابری بین‌المللی، وجود صنایع بزرگ و مادر، تجربه نیم قرن توسعه صنعتی، وجود منابع و ذخایر معدنی نظیر سنگ آهن، سولفات سدیم، سیلیس، فلدسپات و انواع سنگ و…، وجود ظرفیت ایجاد صنایع تبدیلی کشاورزی، وجود نیروی کار متخصص، وجود خوشه صنایع ریلی و انرژی، انجمن‌های تخصصی در استان، قرارگیری در مسیر خطوط اصلی انتقال و تأمین انرژی و پائین بودن نسبی خطر زلزله در استان اشاره کرد.[46]

صنایع و محصولات صنعتی

استان مرکزی طی پنج دهه گذشته چهره‌ای صنعتی به خود گرفت و با راه‌اندازی طرح‌های صنعت نفت و پتروشیمی به یکی از بزرگترین مراکز صنایع استراتژیک کشور تبدیل شد. از تولیدات عمده استان می‌توان به آلومینیوم، محصولات آلومینیومی، ریخته‌گری فلزات سنگین، تجهیزات صنایع نفت و گاز، تجهیزات نیروگاهی و صنعتی، ماشین‌آلات کشاورزی و عمرانی، خودروهای ریلی، محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی، رنگ‌های صنعتی، منسوجات، شیشه و جام، بلور، انواع لاستیک خودرو، سیم و کابل، شوینده‌ها، دوده صنعتی، الیاف مصنوعی، انواع سنگ ساختمانی، لوازم خانگی و کاشی، لوله و پروفیل فولادی و پی وی سی و … اشاره کرد.[47]

کانون اصلی صنعت استان به ترتیب در اراک، ساوه، دلیجان و محلات است.[48]

پتروشیمی و پالایشگاه

پالایشگاه نفت امام خمینی شازند اراک یکی از پالایشگاه‌های بزرگ ایران است که در استان مرکزی واقع شده‌است. این پالایشگاه از شرکت‌های فرعی شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران است و به عنوان بزرگترین پالایشگاه تک واحدی ایران در سال ۱۳۷۲ با ظرفیت اسمی ۱۵۰ هزار بشکه در روز راه‌اندازی گردید، همچنین نخستین پالایشگاهی است که کار مطالعه و عملیات اجرای آن بعد از انقلاب اسلامی و در نخستین سال بعد از جنگ تحمیلی آغاز شد.[49] بزرگترین طرح تولید بنزین کشور در این پالایشگاه در حال بهره‌برداری است.[50] این طرح پالایشگاه اراک را به بزرگترین پالایشگاه تولید بنزین در کشور تبدیل می‌کند.[51][52][53]

پتروشیمی شازند اراک یکی از بزرگترین تولیدکننده محصولات پلیمری، مواد شیمیایی[54] و از طرح‌های زیر بنایی کشور است که در سال ۱۳۶۳ به تصویب رسید و فاز اول آن در سال ۱۳۷۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.[55] این مجتمع در جوار پالایشگاه نفت شازند اراک واقع در کیلومتر ۲۲ جاده اراک - بروجرد و در زمینی به مساحت ۵۳۲ هکتار احداث گردیده‌است.[56]

شهرک‌های صنعتی

تعداد شهرک‌های صنعتی در استان مرکزی به ۳۵ شهرک و ناحیه صنعتی می‌رسد که از نظر میزان زمین واگذاری شده در کشور رتبه اول را دارد.[57]

بورس

استان مرکزی دارای بورس منطقه‌ای در شهر اراک است که به عنوان بیست و دومین بورس منطقه‌ای کشور در سال ۱۳۸۵ افتتاح گردید.[58] تالار بورس استان مرکزی اولین تالار بورس خصوصی کشور است که کارگزاری آن توسط شرکت کارگزاری بانک پاسارگاد انجام می‌شود.[59]

مناطق ویژه اقتصادی

نخستین منطقه ویژه اقتصادی استان با ارتقاء شهرک صنعتی کاوه به منطقه ویژه اقتصادی کاوه ایجاد گردید.[60] هدف ایجاد این منطقه ویژه گسترش صادرات غیرنفتی از استان اعلام شده‌است. موقعیت ویژه ترانزیتی، زمینی، ریلی و هوایی، نزدیکی به پایتخت، همجواری با فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، وسعت سرزمینی مناسب، وجود زیر ساختهای مطلوب و استاندارد برای توسعه آتی منطقه، افزایش منابع آبی مورد نیاز، وجود شبکه آبرسانی و شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهری، وجود شبکه گاز شهری، مخابرات، تصفیه خانه صنعتی، فضای سبز مناسب با استاندارد زیست‌محیطی از جمله ویژگی‌های این منطقه‌است.[61]

انرژی و منابع

انرژی فسیلی

نیروگاه حرارتی شازند یکی از نیروگاه‌های ایران و از نوع حرارتی است که ظرفیت تولید ۱۳۰۰ مگاوات برق را دارد و شامل ۴ واحد بخار ۳۲۵ مگاواتی می‌شود.[62] این نیروگاه ۵٪ برق کشور را تولید می‌کند.[63]

نیروگاه رودشور که در در ۴۴ کیلومتری آزادراه تهران-ساوه و در محدوده شهرستان زرندیه قرار دارد، یکی دیگر از منابع تولید برق در استان است که با ظرفیت ۲٬۱۶۲ مگاوات برق تولید می‌کند.[64] این نیروگاه از نوع گازی است و به عنوان بزرگترین نیروگاه خصوصی کشور شناخته می‌شود.[65]

تأسیسات آب سنگین اراک

نخستین تلاش برای تهیه آب سنگین در ایران در سال ۱۳۶۳ به‌طور آزمایشگاهی و با استفاده از روش الکترولیز انجام شد، اما تلاش‌ها در این زمینه نتیجه‌ای در برنداشت. پس از فراغت سازمان انرژی اتمی از پروژه‌های نیمه صنعتی افزایش غلظت و تبدیل اورانیوم بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۷، پیشنهاد اجرای یک پروژه صنعتی آب سنگین به سازمان ارائه و پس از مدتی با ابلاغ شورای معاونان سازمان انرژی اتمی اجرای این طرح آغاز شد؛ اما با توجه به محدودیت‌ها در کسب اطلاعات علمی و فنی از کشورهای خارجی و جذب نشدن نیروهای حرفه‌ای این پروژه تا سال ۱۳۷۷ به تعویق افتاد. در این سال‌ها علاوه بر تهیهٔ دانش فنی، طراحی‌های پایه، مقدماتی، شروع طراحی تفصیلی، مطالعات و عملیات سایت‌یابی انجام شد و در این میان سایت اراک انتخاب گردید.

کار ساخت مجتمع از سال ۱۳۷۷ خورشیدی آغاز و تمامی مراحل طراحی و اجرای آن توسط متخصصان ایرانی انجام شد. بهره‌برداری از این نیروگاه در سال ۱۳۸۵ و توسط محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت انجام گردید. در آبان ۱۳۹۲ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش فصلی خود خبر داد که ایران پس از روی کار آمدن حسن روحانی توسعه فعالیت‌های هسته‌ای را متوقف کرده‌است. این اولین گزارشی بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از ریاست جمهوری حسن روحانی منتشر کرد. ایران اعلام کرده بود نیروگاه آب سنگین اراک در سه‌ماهه اول سال ۲۰۱۴ شروع به کار خواهد کرد اما بعداً آن را به تعویق انداخت. نیروگاه شامل آب سنگین و آب سبک است که از محصولات جانبی آب سنگین به‌شمار می‌رود.

تولیدات آب سبک جهت درمان و پیشگیری از سرطان کاربرد دارد. آب سنگین تولیدی این نیروگاه در حوزه‌های مختلف از جمله زیست‌شناسی، پزشکی و فیزیک کاربرد دارد. همچنین از آن به عنوان مادهٔ خنک‌کننده برای نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید رادیودارو استفاده می‌شود. فعالیت نیروگاه آب سنگین اراک یکی از موارد نگرانی غرب دربارهٔ برنامه هسته‌ای ایران بوده‌است. مخالفان برنامه هسته‌ای ایران مدعی‌اند این نیروگاه می‌تواند در صورت آغاز و گسترش فعالیت، پلوتونیوم قابل استفاده در ساخت سلاح هسته‌ای را تولید کند.

انرژی آبی

سد الغدیر ساوه یکی از نیروگاه‌های برق‌آبی استان است که ظرفیت تولید برق آن ۱۵ مگاوات است. این سد در سال ۱۳۷۲ به بهره‌برداری رسید.[66]

منابع معدنی

در استان مرکزی ۱۱۲ معدن فعال مختلف وجود دارد که بیشترین آن مربوط به مصالح ساختمانی است. مواد معدنی موجود شامل سنگ آهن سنگ ساختمانی، سنگ لاشه، سنگ گچ، سنگ آهک، خاک سرخ، خاک صنعتی، باریت، پلی متال، تاک، تراورتن، تنگستن، سرب، سرب روی، کریستالین، سولفات سدیم، سیلیس، فلورین، کائولن، فلدسپات، گرانیت، مرمریت، مس، لیمونیت هستند.[67]

ترابری و ارتباطات

فرودگاه

بر اساس اسناد موجود، قدیمی‌ترین فرودگاه در استان مرکزی فرودگاه شهر دلیجان است که تا ۶۰ سال پیش فعال بوده‌است. در آن سال‌ها از این فرودگاه برای حمل مسافر و تجهیزات جنگی در جنگ جهانی دوم استفاده می‌شد.[68] در سال ۱۳۱۷ فرودگاه اراک ساخته شد.[69] پس از پیروزی انقلاب روند ساخت فرودگاه جدید اراک آغاز شد و در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید.[70] هم‌اکنون تنها فرودگاه موجود در استان مرکزی فرودگاه اراک است. این فرودگاه یک فرودگاه بین‌المللی است.

راه

استان مرکزی اتصال دهنده شهرهایی نظیر تهران و قم به استان‌های همجوار مانند استان لرستان و استان همدان است. مقدار راه‌های اصلی معمولی در استان مرکزی ۵۴۰ کیلومتر و راه‌های بین شهری ۳۲۰ کیلومتر بوده و طول راه‌های روستایی در استان ۷۰۰ کیلومتر برآورد می‌شود.[71] از جمله آزادراه‌ها و بزرگراه‌های موجود در استان مرکزی می‌توان به آزادراه تهران - ساوه - سلفچگان، آزادراه ساوه - همدان، آزادراه اراک - خرم‌آباد، آزادراه سلفچگان - اراک، بزرگراه اراک - ملایر، بزرگراه اراک - خمین، بزرگراه خمین - محلات - دلیجان، بزرگراه خمین - گلپایگان، بزرگراه اراک - فرمهین و بزرگراه قم - اصفهان در محدوده شهرستان دلیجان و همچنین راه ارتباطی که جاده ۵۷ است از مسیر ارتباطی از استان همدان به سمت استان مرکزی است که از شهرستان ملایر شروع می‌شود و پس از گذشتن از شهرستان کمیجان و دره زیبای وفس به طول ۱۵ کیلومتر به آزاد راه ساوه - همدان می‌رسد را اشاره کرد.

مطابق آمار درصد تخلفات سرعت غیرمجاز در استان مرکزی ۱۸ درصد است که از این لحاظ استان رتبه ۶ را در کشور داشته‌است.[72]

راه‌آهن

استان مرکزی از جمله اولین استان‌هایی بود که در هنگام ساخت راه‌آهن سراسری به دستور رضا شاه پهلوی در مسیر آن قرار گرفت. ایستگاه اراک از مهم‌ترین ایستگاه‌هایی بود که در آن دوره ساخته شد.[73] همچنین ایستگاه سمیه که محل تلاقی راه‌آهن شمال و جنوب در ۴ شهریور ۱۳۱۷ خورشیدی بود در محدوده استان مرکزی قرار دارد.[74] . مدیریت ایستگاه‌های انجیلاوند، کوهپنگ، ناهید، شهر صنعتی کاوه، پرندک، رودشور،[75] مشک آباد، ملک‌آباد، اراک، سمنگان، شازند، نورآباد، سمیه، حک و جلایر زیر نظر اداره کل راه‌آهن اراک قرار دارد.[76]

مخابرات و اینترنت

ازنظر میزان ضریب نفوذ اینترنت استان مرکزی در سال ۹۰ نسبت به استان‌های دیگر سطح پایینی دارد.[77] میزان ضریب نفوذ اینترنت در استان ۳۷٪ است که از میانگین کشوری پایین‌تر است. از جمله دلایل آن فراهم نکردن زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت مانند تأمین ظرفیت پهنای باند بین مراکز، اینترانت و فضای پسیو بارها توسط شرکت مخابرات استان مرکزی اعلام شده‌است.[78]

در بخش ارتباطات سیار با راه‌اندازی دومین مرکز سوئیچ ۴۰۰ هزار شماره‌ای استان مرکزی توانست ۹۹٪ راه‌های ارتباطی خود را زیر پوشش تلفن همراه قرار دهد و از این لحاظ مقام دوم را به خود اختصاص دهد. بیش از ۲۵۵ هزار شماره تلفن همراه دائمی و ۲۷۸هزار شماره اعتباری فعال دراستان از خدمات تلفن همراه استفاده می‌کنند.[79]

همچنین استان مرکزی چهارمین استانی است که طرح هم‌کدسازی استانی را به اجرا درآورد.[80] به همین منظور کد استان به ۰۸۶ تغییر پیدا کرد و کلیه شماره تلفن‌های ثابت در محدوده استان مرکزی ۸ رقمی شد.[81]

رسانه‌ها

مطبوعات

اگرچه آوازه استان مرکزی بیشتر به خاطر صنعت، کشاورزی و تربیت مشاهیر و نخبگان فکری است اما در حوزه ارتباطات نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در لابه لای اوراق مطبوعاتی به جای مانده در استان مرکزی ناگفته‌های متعدد تاریخی و نحوه زیست اجتماعی، ویژگی‌های رفتاری و مشی سیاسی و فرهنگی این مرز و بوم نهفته و نقش و جایگاه استان مرکزی در رشد دایره علوم ارتباطی و مستندسازی وقایع برجسته است. گشتی در آثار و اسناد مطبوعاتی استان مرکزی این واقعیت را مشخص می‌کند که این خطه نقش بسزایی را در تربیت اندیشمندان قلم به دست، صاحبان اندیشه و فعالان عرصه نویسندگی و روشنفکری داشته و این مهم تابه امروز با چرخه‌ای از فعالیت‌های مطبوعاتی ادامه دارد. مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی و از ابزار مهم توسعه مطرح شده‌اند و پیشتازی استان مرکزی در این عرصه و در شرایطی که کمترین امکانات چاپ و نشر در کشور موجود بوده، نشان از بالندگی فکری و توانمندی ساکنان این خطه دارد. براساس مدارک موجود، نخستین جریده‌ای که در عراق (اراک) انتشار یافت، نشریه ˈاتفاقˈ بود که به مدیریت ˈمیرزا حبیب‌الله خان طاهری عکاسباشیˈ رئیس انجمن دموکرات عراق با طبع ژلاتینی به صورت هفتگی در اختیار مردم گذاشته شد. از این جریده که ارگان انجمن دموکرات عراق بود، نمونه‌ای که بتوان خط مشی سیاسی آن را معلوم کرد در دسترس نیست. دومین نشریه منتشره در استان که جزو نشریات قدیمی است روزنامه «رنجبر» بود. این روزنامه نیز در اراک انتشار م‌یافت و مانند روزنامه اتفاق منتسب به روشنفکران دموکرات بود.

رادیو و تلویزیون

جاذبه‌های گردشگری

صنایع دستی و سوغات

فرش، قالی و قالیچه صنایع دستی اصلی استان می‌باشند که در گذشته‌ای نه چندان دور صادرات اصلی استان را تشکیل می‌داده‌اند.

علاوه بر آن گیوه که نوعی پاپوش دست‌دوز تولید شده از نخ‌های قالی است، از جمله صنایع دستی در خور توجه این استان است که در سنجان و وفس تولید می‌شود. منبت کاری مردمان سمقاور شهرستان کمیجان شهرت زیادی در ایران واستان دارد و سمقاور قطب منبت کشور به‌شمار می‌رود. فتیر، شیرمال، کسمه، کماج، جوزغند نراق، کشمش، شیره انگور، گوش فیل، کف لمه، رب انار ساوه، حلوا ارده محلات و عسل خمین نیز از سوغات این استان به حساب می‌آیند.

آموزش

آموزش ابتدایی

در استان مرکزی در سال ۱۳۹۵، ۲۲۷ هزار دانش‌آموز در ۲۲۶۹ مرکز آموزشی مشغول به تحصیل بوده‌اند.[82]

آموزش عالی

اولین دانشگاه ساخته شده در استان مدرسه علوم عالی مرجان (دانشگاه اراک فعلی) بود که در سال ۱۳۵۰ در اراک ایجاد شد.[83]

استان مرکزی دارای ۷۸ مرکز آموزش عالی است که از این تعداد ۱۲ مرکز دولتی، ۱۳ مرکز پیام نور، ۲۳ مرکز علمی – کاربردی، ۱۹ مرکز آزاد اسلامی و ۱۱ مرکز غیرانتفاعی هستند. تعدا کل دانشجویان تا پایان سال ۹۱ برابر با ۱۲۸۲۶۹ نفر بوده که از این تعداد ۶۷۶۰۲ نفر پسر و ۶۰۶۶۷ نفر دختر بوده‌اند. از کل دانشجویان استان ۶۳ درصد بومی استان هستند.[84]

ورزش

ورزشگاه‌ها

پیست اسکی

پیست اسکی شازند تنها پیست اسکی استان مرکزی است که در شهرستان شازند و در جاده شازند - هندودر قرار گرفته‌است.[85]

پیست در ارتفاعات هندودر و در نزدیکی به روستای پاکل قرار دارد. منطقه هندودر به دلیل وجود ارتفاع مناسب، دارای زمستان زود هنگام و بارش سنگین برف است. از جمله امکانات موجود در پیست اسکی می‌توان به سه دستگاه تله سیژ، هتل، رستوران، تجهیزات برف‌روبی و ساختمان اداری اشاره کرد.[86]

تیم‌های ورزشی

تیم‌های مطرح ورزش استان به شرح زیر می‌باشند:

پانویس

  1. https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری/نتایج-تفصیلی-سرشماری-1395
  2. https://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1395/results/tables/jamiat/tafsili/3-jamiat-k.xls
  3. «جدول تعداد عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری اردیبهشت ۱۳۹۰». وبگاه وزارت کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۳۹۰ خورشیدی. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  4. «جغرافیای استان قم». ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۳.
  5. «احمدی‌نژاد خواستار تغییر نام استان مرکزی به "آفتاب" شد». ۱۶ آذر ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  6. «نماینده اراک: با تغییر نام استان مرکزی مخالفم». هفته نامه وقایع استان. ۱۳ دی ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  7. مهرداد میرسنجری (۱۶ بهمن ۱۳۸۹). «" استان مرکزی" و ضرورت تغییر نام». تابناک. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  8. «پیشینه تاریخی استان مرکزی». ویکی اطلس فرهنگی ایران. دریافت‌شده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
  9. میخائیلوویچ دیاکونوف، ایگور (۱۳۴۵). تاریخ ماد. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: امیرکبیر.
  10. «جغرافیای تاریخی استان مرکزی». کتابخانه مجازی ایران. دریافت‌شده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
  11. «پیشینه تاریخی، فرهنگی و مشاهیر استان». مرکز خدمات سرمایه‌گذاری استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۴ آذر ۱۳۹۱.
  12. «تاریخچه استان». اداره کل فرهنگ و ارشاد استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۴ آذر ۱۳۹۱.
  13. «استان مرکزی». ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۳ آذر ۱۳۹۱.
  14. جغرافیای استان
  15. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  16. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  17. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  18. استان‌شناسی مرکزی. شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران. ۱۳۹۱. ص. ۴۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۱۹۴۶-۲.
  19. «دشت‌ها، جنگل‌ها و مراتع». اداره حفاظت از محیط زیست استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۷ آذر ۱۳۹۱.
  20. معرفی استان مرکزی-صندوق حمایت از بخش کشاورزی استان مرکزی
  21. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  22. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  23. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، گردآوری محمد رحم دل و کاظم دهقی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، بهار ۱۳۸۳، شابک 964-7483-97-X
  24. [fa.tpo.ir/UserFiles/File/markazi.pdf «معرفی استان»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک) (PDF). دبیرخانه شورای عالی توسعه صادرات غیرنفتی استان مرکزی. دریافت‌شده در ۲۲ آذر ۱۳۹۱.
  25. آناهیت شهرجردی (۱۴ آذر ۱۳۹۱). «استان مرکزی درمسیر تولید انبوه گل مرغوب». روزنامه ایران. دریافت‌شده در ۲۲آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  26. «آشنایی با ایستگاه ملی تحقیقات گل و گیاهان زینتی (محلات)». سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. دریافت‌شده در ۱۵ آبان ۱۳۹۱.
  27. «استان مرکزی قطب تولید لوبیا در کشور». باشگاه خبرنگاران. ۹ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۲آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  28. «ایستگاه تحقیقات ملی لوبیای خمین». مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۶ آبان ۱۳۹۱.
  29. «انار ساوه ثبت جهانی می‌شود». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۲۲ آبان ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۲آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  30. «پیش‌بینی برداشت بیش از ۲۰۰ هزار تن انار در ساوه». ایسنا. ۴ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۲آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  31. «تولید ۷۸۰ نوع انار در سرزمین یاقوت‌های سرخ؛ ساوه». مرکزی نیوز. ۲۹ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۲آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  32. «زرندیه رتبه نخست تولید پسته ارگانیک در جهان را دارد». فارس نیوز. ۴ آبان ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  33. «۳ میلیون نفر طی ۱۰ سال به تهران مهاجرت کرده‌اند». وبگاه. همشهری. ۱۹ تیر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۴.
  34. استان‌شناسی مرکزی. شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران. ۱۳۹۱. ص. ۴۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۱۹۴۶-۲.
  35. ویژگی فرهنگی استان مرکزی
  36. وزارت امور خارجه بایگانی‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine، بازدید: ژانویه ۲۰۱۰.
  37. اداره فرهنگ وارشاد اسلامی شهرستان کمیجان بایگانی‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  38. مقاله «گویش‌های الویر و ویدر» ،دکتر احسان یارشاطر، ۱۹۶۴
  39. گونه‌های زبان تاتی، دونالد استیلو، ۱۹۸۱
  40. مقدمه کتاب «دستور زبان گویش‌های تاتی جنوبی»، پروفسور احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩
  41. «معرفی استان مرکزی». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۶ تیر ۱۳۹۳.
  42. شماره کتابشناسی ملی:۲۸۸۷۰۰۰/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان مرکزی/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۲-۶۳-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۷۶ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
  43. «معرفی استان». سازمان تعزیرات حکومتی استان مرکزی. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۱.
  44. . جام جم آنلاین. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100841519110. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  45. «۲۷ پروژه تولیدی و صنعتی با سرمایه‌گذاری خارجی در استان مرکزی اجرا شد». مهرنیوز. ۴ آذر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  46. «مزیتهای سرمایه‌گذاری استان مرکزی». ساطمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۱.
  47. ذبیحی، مرتضی (۱۳۸۳). دنباله تاریخ اجتماعی اراک. پیام دیگر.
  48. «استان مرکزی» (PDF). دبیرخانه شورای عالی توسعه صادرات غیرنفتی.
  49. «تاریخچه پالایشگاه». شرکت پالایش نفت امام خمینی شازند. دریافت‌شده در ۲۳ مهر ۱۳۹۱.
  50. «تولید بنزین در پالایشگاه امام خمینی شازند ۸ میلیون لیتر افزایش می‌یابد». باشگاه خبرنگاران. ۱۹ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳ مهر ۱۳۹۱.
  51. «تولید بنزین به ۱۶ میلیون لیتر در پالایشگاه شازند». باشگاه خبرنگاران. ۱۷ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳ مهر ۱۳۹۱.
  52. «ایران بزرگترین تولیدکننده بنزین خاورمیانه می‌شود». خبرگزاری فارس. ۲۴ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳ مهر ۱۳۹۱.
  53. «پیشرفت فیزیکی ۹۸ درصدی طرح توسعه پالایشگاه شازند». بولتن نیوز. ۲۳ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳ مهر ۱۳۹۱.
  54. «تحلیل بنیادی شرکت پتروشیمی اراک». بورس نیوز. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
  55. «تاریخچه شرکت». شرکت پتروشیمی شازند. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
  56. «تاریخچه شرکت». شرکت پتروشیمی شازند. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
  57. «شرکت شهرک‌های صنعتی آماده واگذاری زمین به سرمایه‌گذاران است». خبرگزاری فارس. ۲۶ آذر ۱۳۹۱.
  58. «بیست و دومین تالار بورس منطقه‌ای در اراک گشایش یافت». فارس نیوز. ۲۹ مرداد ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  59. «دربارهٔ شرکت». شرکت کارگزاری بانک پاسارگاد. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۱.
  60. «ارتقاء شهرک صنعتی کاوه به منطقه ویژه تجاری - صنعتی - خدماتی». مرکز خدمات سرمایه‌گذاری استان مرکزی. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۱.
  61. «نخستین منطقه ویژه اقتصادی استان مرکزی در ساوه افتتاح شد». هفته نامه وقایع استان. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۳آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  62. «عملیات اجرایی طرح توسعه نیروگاه شازند آغاز می‌شود». ای کسب. ۳۰ فروردین ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۳.
  63. «نیروگاه شازند بیش از ظرفیت برق تولید می‌کند». خبرگزاری فارس. ۱۳ بهمن ۱۳۸۷.
  64. بهره‌برداری از نیروگاه رودشور با حضور رئیس‌جمهور همشهری آنلاین
  65. «دومین واحد از بزرگ‌ترین نیروگاه خصوصی ایران راه‌اندازی شد». شانا. ۲۶ بهمن ۱۳۸۵.
  66. «میزان آب در سد الغدیر نزدیک به دو برابر شد». شانا. ۱۵ فروردین ۱۳۸۴.
  67. «استان مرکزی» (PDF). دبیرخانه شورای عالی توسعه صادرات غیرنفتی.
  68. «احیای فرودگاه قدیمی دلیجان». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۹ مهر ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۴ آوریل ۲۰۱۳.
  69. «فرودگاه اراک». سایت آفتاب. دریافت‌شده در ۴ آوریل ۲۰۱۳.
  70. «فرودگاه اراک و پروازهایی که اوج نمی‌گیرد/ فرودگاه اراک دوبار افتتاح شد». خبرگزاری مهر. ۶ بهمن ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۴ آوریل ۲۰۱۳.
  71. «راه‌های استان مرکزی». ویکی اطلس فرهنگی ایران.
  72. «تردد وسایل نقلیه در جاده‌های استان مرکزی 8 درصد کاهش یافت». باشگاه خبرنگاران جوان. ۲۴ آبان ۱۳۹۲.
  73. «افتتاح راه‌آهن سراسری ایرن در 1317 خورشیدی». راسخون. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۳.
  74. «ایستگاه‌ها». اداره کل راه‌آهن اراک. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۳.
  75. «ایستگاه ها». اداره کل راه‌آهن تهران. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۳.
  76. «ایستگاه‌ها». اداره کل راه‌آهن اراک. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۳.
  77. «بررسی ضریب نفوذ اینترنت در استان‌های کشور در سال 90». خبرآنلاین. ۱۴ مرداد ۱۳۹۱.
  78. «بررسی وضعیت ضریب نفوذ اینترنت در استان مرکزی». ایسنا. ۲۲ مرداد ۱۳۹۱.
  79. «ارتقای کیفیت شبکه همراه استان». صداو سیمای استان مرکزی. ۳ آبان ۱۳۸۸.
  80. [www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13920523000248 «اجرای طرح ملی هم‌کدسازی با حذف کد بین شهری در استان مرکزی»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری فارس. ۲۳ مرداد ۱۳۹۲.
  81. «حذف کد بین شهری استان مرکزی/ تلفن‌های ثابت استان مرکزی 8 رقمی می‌شوند». خبرگزاری مهر. ۲۴ مرداد ۱۳۹۲.
  82. مدارس استان مرکزی به دلیل وزش تندباد روز چهارشنبه تعطیل شد ایرنا
  83. محتاط، سیمای اراک (جامعه‌شناسی شهری)، ۲۸۸.
  84. اطلس جامع آموزش عالی استان مرکزی. اراک: استانداری مرکزی. ۱۳۹۰.
  85. «پیست اسکی پاکل - شازند». شازند. ۲۴ دی ۱۳۸۹. دریافت‌شده در 8 آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  86. «پیست اسکی شازند، جاذبه تفریحی ورزشی». مرکزی دیلی. ۲۳ آذر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در 8 آذر۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  87. «تیم فوتسال شن‌سا قهرمان جام باشگاه‌های آسیا شد». فارس نیوز. ۱۲ اسفند ۱۳۸۴. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۱.
  88. «شن سا قهرمان جام جهانی کوچک شد». فارس نیوز. ۱۸ تیر ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۱.
  89. «شن سا قهرمان جام جهانی کوچک شد». فارس نیوز. ۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۱.
  90. «شهرداری ساوه به لیگ برتر فوتسال ایران صعود کرد». ورزش ۳. ۱۸ اسفند ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۱.

منابع

  • واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی. اطلس گیتاشناسی استانهای ایران. تهران ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴-۳۴۲-۱۶۵-۱

پیوند به بیرون

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان مرکزی دارد.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان مرکزی موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.