قالی اراک

از سابقه قالی بافی قبل از ساخت شهر اراک اطلاعات کافی در دسترس نیست. اما به‌دلیل وجود مراکز فرشبافی در اطراف اراک مانند کاشان، قم و اصفهان نمی‌توان متصور شد که قالی بافی در منطقه اراک سابقه کمتری از آن مناطق داشته باشد. در تاریخ اشاره شده که هنگام عبور شاپور ذوالاکتاف از فراهان در ساروق یک قالی به او هدیه داده شده‌است که مشخصاً نشان دهنده وجود قالیبافی در آن دوران در منطقه است.[2] آنچه که مسلم است قالی بافی در گذشته در سرابند و فراهان رواج داشته‌است، زیرا بوته مال میر سرابند و قالیهای دولاخور (مشک آباد) و ساروق از جمله قالی‌های معروف بوده‌اند.[3] قبل از آغاز دوران طلایی بافت قالی در اراک، بیشتر بافته‌های منطقه به مصرف محلی می‌رسید.[4]

قالی سلطان آباد بافته شده در قرن ۱۹ میلادی

روند تجاری شدن و صادر شدن قالی اراک از دوران قاجار و در فاصله بین حکومت فتحعلی شاه تا ناصرالدین شاه آغاز شد.[5] در این دوره تقاضای ناگهانی اروپا برای قالی ایرانی را می‌توان نقطه عطفی برای صنعت قالی بافی به‌شمار آورد[6] همزمان با آن اوج شکوفایی قالی بافی در اراک صورت گرفت و دلیل عمده آن را می‌توان به سعی و اهتمام تجار خارجی و تبریزی در پیشبرد این صنعت تعبیر کرد.[7] تقاضای زیاد قالی ایران و رونق تجارت موفق آن باعث شد تا تعداد زیادی از شرکت‌های خارجی از کشورهای آمریکا، انگلیس ،سوئیس و یونان به سرمایه‌گذاری و تولید انبوه آن ترغیب گردند.[6] زمانی که شرکت شرکت زیگلر سوئیس دفتر مرکزی خود را در تبریز و نمایندگی‌هایی در سایر شهرهای ایران داشت شرکت آلپیگر اقدام به تأسیس یک انبار بزرگ در سلطان آباد کرد. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی ۱۲۰۰ فرشباف در شهر و ۱۵۰۰ فرشباف در روستاهای نزدیک فعال بودند. برخی دیگر از منابع تعداد فرشبافان در منطقه را ۵۰۰۰ تن برآورد می‌کنند. اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ باقی ماند.[8]

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی با ملی شدن صنعت فرش تولید این کالا تقریباً در اختیار تجار ایرانی و شرکت سهامی فرش ایران قرار گرفت.[2] متأسفانه صنعت قالیبافی در اراک امروزه با رکود شدید مواجه شده‌است به گونه‌ای که تولید قالی تنها ۵٪ کل تولید ۱۵ سال گذشته را به خود اختصاص داده‌است که از دلایل آن می‌توان به عدم حضور قدرتمند بازارهای خارجی، بالا رفتن قیمت، سوءاستفاده خارجی‌ها از طرح و نقشه قالی اراک، تولید نشدن مواد اولیه، بالا بودن هزینه تولید و سخت‌گیری‌های گمرکی در هنگام صدور قالی اشاره کرد.[9]

ابزار قالی بافی در منطقه شامل دار قالی، چاقو، قلاب یا چنگک، دفتین یا کرکیت، قیچی و شانه است. بیشتر داراها عمودی هستند و به‌طور عمده به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. دارقالی با تار کوتاه که فاصله چوب بالایی و پایینی دار کمتر از حالت معمولی است و برای بافت قالیچه استفاده می‌شوند.
2. دارقالی با تار ممتد که برای بافت قالی‌های با ابعاد متوسط و کناره‌های کوچک استفاده می‌شوند.

۳. دارقالی با تار بلند که متداول‌ترین نوع دار برای بافت قالی‌های بزرگ است. در این حالت امتداد تارها دور تیر افقی پیچیده نمی‌شوند بلکه به‌طور موقت بهم گره خورده و نگهداشته شده‌اند.[17]

گره فارسی در قالی

روش بافت قالی در اراک فارسی بافی است که گره‌ها (بر خلاف ترکی بافی که با قلاب انجام می‌شود) بیشتر به وسیله دست زده می‌شود. البته در برخی از مناطق استفاده از قلاب هم دیده شده‌است.[11]

نبوغ ویژه در رنگرزی از نقاط قوت قالی اراک بوده‌است. استفاده از گیاهان طبیعی مانند استفاده از روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو و اسپرک و قرمزدانه برای رنگ آمیزی خامه‌های فرش در گذشته‌ای نه چندان دور رایج بوده‌است.[18] از جمله رنگ‌هایی که در قالی این منطقه استفاده می‌شود قرمز دوغی فراهان، آبی، زرد، شتری[14] لاکی، سرمه‌ای، سبز، سبز کمرنگ، کرم، بژ، مسی، حنایی، قهوه‌ای، آبی گلناری، ماشی، طلایی و زیتونی است.[19]

بافندگان قالی اراک سالیان دراز از روی نقشه و طرح‌های خاص به قالی بافی مشغول هستند، اما نوعی یکنواختی در طرح قالی منطقه دیده می‌شود.[13]

طرح‌های لچک و ترنج گلدار، هراتی، گل حنائی، مینا خانی و خرچنگی،[7] انواع ماهی درهم (ماهی پیچ طرح هراتی، ماهی فراهان، ماهی خرده)، شاه عباسی، جوشقان، قاب قابی، افشان، جغرافیا، مستوفی[19] از جمله طرح‌های استفاده شده در قالی اراک هستند.

در گذشته تعداد طرح‌های نقشه‌ها به دلیل نبود وسایل ارتباط جمعی به چند طرح محدود ختم می‌شد. در نقشه‌های قالی اراک بیشتر از ۱۴ تا ۱۵ رنگ استفاده نمی‌شود، زیرا به واسطه طرح‌های قالی که همگی سنتی اند، رنگ‌ها به کار برده می‌شوند. رنگ‌های بکار رفته در نقشه قالی شامل سرمه‌ای، آبی سیر، آبی روشن یا آسمانی، سبز سنجدی، سبز سیر، سبز شویدی، موشی یا فیلی، شتری، گلنار، مسی، صورتی، عبایی، جفتی یا قهوه‌ای، سفید و کرم می‌شود.[20]