قالی کردستان
قالیچه کردستان از دیر باز تاکنون
کردستان ایران از دیدگاه قالیبافی دارای دو قطب فعال است که یکی از آنها شهر سنندج و دیگری بیجار است. قالیبافی و پیشرفت آن در سنندج را تا حد زیادی باید مرهون مقامات محلی دانست که در سدههای قبل در آنجا حکومت میکردهاند و از این هنر و سایر هنرها حمایت میکردهاند. بنابراین میتوان برای آن حداقل سابقهای حدود ۱۰۰ سال را در نظر گرفت. ولی شهرت سنندج بیشتر به واسطه گلیمهای بسیار نفیس آن که دارای آوازه جهانی است. ساختار دشتها و کوهپایههای کردستان یکی از مناطق مهم گله داری کشور است که گوسفندان آن نیز معمولاً از نژادهای "کردی" و "مریوانی" است. پشم مصرفی در قالیبافی سنندج بیشتر از نوع دستریس و بسیار نازک است. تا حدی که گاهی اوقات تفکیک و تشخیص نخهای دستریس و کارخانهای مشکل است . قالیهای سنندج به روش ترکی چله کشی میشوند و چلهها امروزه از جنس پنبه میباشند. قالیهای اصیل کردستان به ویژه سنندج از نوع یک پود ضخیم است که به نظر میرسد استفاده از یک پود در بافت قالی متاثر از دست بافتههایی چون گلیم ، گبه و ... باشد . ولی امروزه در بافت قالیها از هر نوع پود استفاده میشود . دارهای مورد استفاده در مناطق شهری عمودی و از نوع ثابت است . رج شمار فرشهای قدیمی سنندج بین ۱۵ و حداکثر ۲۵ متغیر بودهاند . اگر چه در معدود نمونههای نفیس و منحصر به فرد رج شمارهای بالاتر نیز دیده شده ، اما قالیهای امروز سنندج دارای رج شماری بین ۲۵ تا ۳۵ هستند .
یکی از ویژگیهای بارز قالیهایی سنندج، پرزهای کوتاه آن است که معمولاً پرداخت و قیچی آن در زمان بافت صورت میگیرد. با وجود آنکه گره نامتقارن در میان اهل فن به "گره فارسی" یا "گره سنه" (نام قدیمی آن شهر) معروف است ، با این حال فرشهای سنندج با گرهای از نوع متقارن یا به عبارتی گره ترکی بافته میشوند . بکارگیری الیاف کاملاً تابیده شده توسط قالیبافان موجب شده که گرههای فرش آنان در پشت فرش به خوبی دیده شو د . تمایل بافندگان در نوع بافت بیشتر به قالیهای "لول بافت" است.
طرحهای رایج
طرح ماهی درهم ، عمدهترین طرح مورد استفاده قالی سنندج است . هر چند که در گذشته طرحهای متنوعی در این شهر بافته می شد ، ولی امروزه ، بخش اعظم قالیهای دستباف این شهر ، طرح ماهی درهم (هراتی) است که در قالبهای گوناگون لچک ترنج (که در زبان محلی آن را کلاه فرنگ می گویند) ، سه ترنج و ... بافته میشود. اگر چه نمی توان طرحهای گسترده را دسته بندی کرد ولی میتوان آنها را تحت عنوانهای ذیل بررسی کرد :
طرح بته جقه
جقههای کردستان با بته جقههای مناطق دیگر چون کرمان ، قم و ... تفاوت دارد مانند : جقه چارکی ، جقه توپی ، جقه بادامی ، جقه نیم گرهای ، جقه گرهای ، جقه و مروارید ، جقه و قندیل ، جقه زمردی ، جقه پا شتری و ...
طرح گل فرنگ
با ورود پارچههای خارجی به ایران ، کاربرد طرح گل فرنگ ، در بسیاری از صنایع دستی ایران رایج شد که از آن جمله گل فرنگهای متداول صنایع دستی در کردستان است . مثل "گل جرسه" که از پارچههای ژرسه فرانسوی گرفته شدهاست . "دسته گل" (گل محمدی) که شامل دستههای گل رز یا "گل میرزا علی " و ... است .
طرح گل و بلبل
این طرح دستههایی از گلها که همراه با شاخههایی که بر روی آن پرندگان قرار دارند . در طرحی موسوم به "عروس و داماد" ، علاوه بر این گلها و پرندهها ، آدمکهایی نیز اضافه میشوند.
گل وکیلی
زمینهای پر از گلهای تجریدی که در میان آنها نگارههای دیگری نیز نقش شدهاست. همانگونه که ذکر شد ; امروزه بافت این طرحهای متنوع بسیار کم شده و میتوان گفت; در پایان جنگ جهانی دوم ، بافندگان سنندج این طرحها را کنار گذاشتند و اینک "ماهی سنه" از نقشههای رایج سنندج است.
رنگبندی
قالیهای قدیمی سنندج دارای رنگ آمیزی بدیع و شفافی بودند که متأسفانه امروزه جای خود را به رنگهای بیثبات و خام شیمیایی دادهاند. استفاده از رنگهای لاکی سیر ، سرمه ای و آبی در رنگ آمیزی فرشهای قدیمی سنندج اهمیت دارد . فرشهای امروز سنندج علاوه بر رنگهای مذکور ، با کاربرد رنگهای نسبتاً ملایم تری مانند : کرم ، آبی روشن و لاکی روشن از تنوع بیشتری برخوردار است.
رنگرزی
رنگرزی در سنندج و سایر مناطق کردستان نیز چون بیشتر نواحی ایران ابتدا با رنگرزی گیاهی شروع شد و سپس با سهل الوصول بودن رنگهای شیمیایی ، رنگرزی شیمیایی در آنها رواج گرفت که این امر لطمه زیادی به کیفیت قالیهای بافته شده در این شهر زده است .
ابعاد
به نظر میرسد که بافت قالیهایی با ابعاد کوچک در سنندج متداول است که تحت تأثیر بافتههای عشایری آن منطقه میباشد . فرشها در ابعاد مختلفی مانند پشتی ، ذرع و نیم، دو ذرع ، کناره ، شش مترمربعی و حداکثر نه مترمربعی بافته میشوند ، ابعاد بزرگ تر کمتر مورد توجه بودهاند .
وضعیت فعلی
بافتهای امروزی سنندج اغلب یکنواخت بوده و مهارت بافندگان و طراحان آن در دهههای اخیر تغییر چندانی نکردهاست. با مشاهده فرشهای زیبا و مرغوب گذشته سنندج میتوان به جرات ادعا کرد که مرغوبیت فرشهای کنونی سنندج تا حدودی کاهش یافتهاست. از طرف دیگر عدم همخوانی طرحهای ظریف ، اصیل و قدیمی سنندج با رنگهای شیمیایی (که امروزه مصرف میشوند) و بافت دو پود ، موجب افت کیفیت قالی سنندج شدهاست. از آنجایی که بخش اصلی بافندگان و رنگرزان استان کردستان را زنان و دختران تشکیل می دهند و عمدتاً بخش عظیمی از کار قالیبافی در تمامی مراحلش در منزل انجام میگیرد ، لذا تعداد کارگاههایی که در زمینه قالی سنندج فعالیت دارند ، نسبت به اکثر مناطق دیگر کمتر است . بهطوریکه طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در تابستان ۱۳۸۰ در سراسر استان کردستان فقط ۲ کارگاه ریسندگی و ۷ کارگاه رنگرزی ثبت شده ، وجود داشت .
قالیبافی
قالی بافی در کردستان بسیار رایج است و نام کردستان همیشه مترادف با مهمترین قالیهای دستبافت بوده که با کمال ذوق و سلیقه پدید آمدهاست و قالی افشار و سنندج و بیجار و بوکان امروز شهرت جهانی دارد و به تحقیق یکی از پر ارزشترین فرشهای ایران است بیشتر طرحهای مورد استفاده قالیبافان در کردستان طرحهای شکسته بوده و به ندرت از طرحهای دیگر استفاده میشود، از میان این طرحها میتوان به طرح ماهی درهم (هراتی)، ریز ماهی نقش بته ای، گل وکیلی، گل میرزا علی، گل مینا و شاخ گوزن و میناخانی اشاره کرد.
فرشهای ایلیاتی و روستایی
قالیهای بافت روستا به دلیل استفاده از پودهای ضخیم پشمی، دارای بافت سنگین و پرزهای بلند و گوشتی هستند. از اینرو، آنها را در اصطلاح محلی «خرسک» مینامند. طرح این قالیها بیشتر هندسی است. طراحی این فرشها به صورت «ذهنی بافت» اجرا میشود؛ به این معنی که هر بافنده در بافت نقشهای خاص مهارت مییابد و طرح کلی آن را در ذهن خود حفظ میکند و هربار بر طبق سلیقة خود آن رامی بافد. رنگ زمینه بیشتر این قالیها تیره است و طرحها با تضاد رنگی مشخص بر آن قرار میگیرد.
فرش بیجار
ویژگی شاخص فرش بیجار، ساختار متراکم این قالیهاست. بافت آنها به گونهایست که نمیتوان آنها را تا کرد. در مراحل اولیه تجارت فرش، این گونه فرشها را «لول» مینامیدند. این کلمه بیانگر استحکام بیش از حد فرشهای بیجار است. برای تولید این فرش که مانند تخته محکم است، یک پود بسیار ضخیم را علاوه بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش میکنند. این عمل به صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار میشود. با کوبیده شدن گرهای فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکمتر میشود. نقش فرشهای این منطقه بیشتر شامل طرحهای منظم است و به نسبت نوع روستایی آن، دارای خطوط ملایمتر و نقش مایههای طبیعیتری است. در این طرحها، نقوش کلاسیک ایرانی بزرگ شده و در کنار نقشهایی که تحت تأثیر مدلهای روستایی و قبیلهای است، دیده میشوند. این قالیچهها که از جذابیت و گیرایی خاص برخوردارند، بافتی ظریف دارند و اصالت و سادگی در طرح و رنگ آنها مشهود است. قالیچه سنندج از لحاظ سبک کاملاً متفاوات است و با محصولات دیگر نقاط ایران هیچ شباهتی ندارد. قدمت، کیفیت و ظرافت قالی سنندج به حدود سه قرن پیش یعنی زمان تبدیل شدن سنندج به مرکز استان کردستان باز میگردد.
گلیم بافی در سنندج
قدیمیترین گلیم کشف شده در ایران گلیمی است که به ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تعلق دارد. دربارهٔ سابقه گلیمبافی اطلاعات چندانی نداریم اما آنچه بهطور یقین میتوانیم بگوییم این است که گلیم جزء اولین صنایع دستی ایران بهشمار میآید که از آن به عنوان زیرانداز گرم و محکم و مقاوم برای نگهداری و حمل اشیاو آذوقه روستاییان استفاده میشدهاست. در ایران چندین نوع بافت گلیم داریم که مشهورترین وپر استفادهترین آن نوع چاکدار است، بافت چاکدار موجب ایجاد ظریفترین بافت گلیم میشود. در سنندج نوعی از گلیم بافته میشود که از ویژگیهای خاص این شهر است و از نوع بافت چاکدار است. نقشها اغلب شامل گل وبته ومو رونده و زنبور عسل است و در ترنج میانی دارای یک نقش جدولی ویا مشبک است که در داخل هر یک از آنها دسته گلهای کوچکی معروف به طرح هراتی قرار دارد. در ایران به جز سنندج نمیتئانیم از گلیمهای سجادهای سخنی به میان آوریم. گلیمهای سجادهای که در سنندج بافته میشود، محراب پیاری شکل آنها ممتاز است. در گلیم سنندج نقوش متفاوتی است که هر کدام در کل نام ویژهای دارد واجزا آن نیز هر کدام دارای نامی هستند. نقوش سنتی رایج در کردستان عبارتاند از:ماهی در هم، گل چینی، گل میرزا علی، گل وکیلی، گل جرسه، گل فرنگ، گل و گلدان، گل چایی، دست و دلبر، نقشه موسایی، نقشه قفقاز، گل و طوطی، بازو بند، محرمات، قاب قرآن و در سالهای اخیر نقشههای دیگری چون توت فرنگی، گل جرسه پیوندی در ردیف نقشههای سنتی قرار گرفتهاست.[1]
گلیم بافی
مشهورترین گلیمهای کردستان، سنه است که اکنون شامل سنندج و اطراف آن میشود، این منطقه از مراکز مهم تولید قالی و گلیمهای کردستان بهشمار می آمدهاست. سنه از زمان سلطنت صفویان پایتخت کردستان بودهاست و تأثیر صفویان در گلیمهای به جای مانده از قرون هجدهم، نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وضوح دیده میشود. گلیمهای قبایل سنجابی و جاف تحت تأثیر آویزهای زربافت و قلاب دوزی شده صفوی است، گلیمهای سنه چه از نظر فنی و چه از لحاظ زیبایی شناسی با دیگر گلیمهایی که توسط قبایل و چادرنشینان کرد بافته شده، تفاوت دارد. در بافت آنها نوعی ذوق هنری دیده میشود و بیش از گلیمهای دیگر به فرشهای گره دار ایرانی شبیه است.
موج بافی
موج یا رختخواب پیچ بیشتر در مناطق روستایی و کما بیش در مناطق شهری مورد استفاده است. از موج در ماههای سرد سال به عنوان روانداز استفاده میشود. ماده اصلی موج، پشم است. طول یک موج معمولاً ۲/۲۵ متر است و عرض آن را چهار تخته باریک تشکیل میدهد. این چهار تخته به عرض ۹/۵متر، یک جا به دستگاه موج بافی بسته میشود.
جانماز یا سجاده
جانماز یا سجاده تولید دیگر کارگاه موجبافی است. این بافته چنان که از نام آن بر میآید، زیراندازی برای ادای نماز است که همیشه پاک و منزه نگه داشته میشود و پس از انجام نماز جمع میشود. قطع جانماز کوچک و حدود ۱۵۰×۱۰۰ سانتیمتر است و از دو تخته تشکیل میشود.
نمد بافی
نمدبافی در کردستان با سابقه طولانی کردها در امر دامداری ارتباط تنگاتنگ دارد. مزایای نمد به عنوان عایقی در برابر رطوبت، گرما و سرما و نیز استحکام قابل توجه این فراورده، آن را به وسیله مناسبی برای زندگی در کوهستان و مناطق سردی چون کردستان بدل ساخته است.
شالبافی
شال یک نوع پارچه است که برای تهیه لباس کردی مورد استفاده قرارمی گیرد.
منابع
- «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۱۵ فوریه ۲۰۱۴.