آشتیان

آشتیان از شهرهای تاریخی ایران است. چنان‌که نام این شهر در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی (نوشته شده در سال ۳۷۸ هجری قمری) به صورت ابراشتجان یا اشتجان آمده‌است. مؤلف کتاب مختصرالبلدان آشتیان را ابرشتیجان نوشته و نقل کرده‌اند که بر اثر زلزله ابرشتیجان کاملاً تخریب و بعد از آن آبادی مجددی بنا شده‌است و نام آن را به آشتیجان تغییر داده‌اند و چون مردم حرف (ج) را در گویش محلی به صورت خیلی خفیف به کار می‌بردند با گذشت زمان این محل به نام آشتیان مشهور شده‌است. وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهم‌ترین آن‌ها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. آشتیان از جمله شهرهای کهن ایران است که در گذشته جزء «ماد سفلی» یا «ماد بزرگ» بوده‌است و آثار و دژهای فراوانی از دوران ماد در این منطقه به چشم می‌خورد. برخی اسامی اماکن آن هم ریشه اوستایی و پهلوی دارند. این اسامی و نیز شمار زیاد قلاع گبری و وجود آتشکده‌ها در این منطقه، مانند آتشکدهِ «فردجان و فراهان» ارتباط آشتیان را با دین زرتشتی ممکن می‌سازد.

منطقه وره واجد اهمیت نظامی و مذهبی بوده‌است. آتشکده‌های گوناگونی در این ناحیه وجود داشته‌است، از جمله آن‌ها می‌توان به آتشکده‌های وره و نزدیکی آن‌ها با آتش مزدجان (فردجان) اشاره کرد. این آتشکده‌ها دلیل خوبی برای اثبات اهمیت مذهبی این منطقه است. کشفیات سال‌ها اخیر از جمله کشف دو خمره در دو روستای ورسان و آهو از توابع آشتیان و سکه‌های باستانی یافت شده در مزرعه‌نو و انانجرد که همگی مربوط به دوران پیش از اسلام بوده‌است، این حدسیات را اثبات کرده‌است. ویرانه‌های قلعه‌های مختلف به جای مانده از آن دوران و سفالینه‌های به دست آمده نیز که برخی از آن‌ها در اختیار موزه مردم‌شناسی آشتیان قرار دارد، بیانگر قدمت این منطقه است.[4]

این منطقه توسط «مالک بن عام اشعری» فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمده‌است. بنا به تفسیر دهگان این لغت (آشتیان) معرف معبد و قربانگاه است. ابن فقیه صاحب مختصرالبلدان رستاق ابرشتجان صاحب تاریخ قم آن را با شمول ۱۰ ده، از طسوجهای قم برشمرده است.

آقا شیخ عباس قاضی، میرزا بزرگ، شیخ محمدحسین، سید علی‌اصغر، ملا اسماعیل (ادا)، میرزا آقا جان، ملاشرف (زن)، ملا سارا خاتون (زن)، میرزا عبدالله، ملا محمد، ملا علی‌اکبر (کشمشک)، ملا غلامعلی (سالم)، ملا احد علی، ملا بلقیس (زن)، ملا عابدین و رقیه خانم (زن) بوده‌اند.

دبستان خاقانی اولین پایگاه فرهنگ و آموزش نوین در آشتیان،[5] که در سال ۱۳۰۶ بنا گردید.

محلات معروف این شهر عبارتند از: صادق بیک، مازری، باغچه حلاری، آقازیارت، میدان امین نظاره، محنت آباد، باقرآباد، بازار، دشت، گلشن، حسن‌آباد، شهرک سجادیه، شهرک جوادیه، لاقه وکله پشته..

این شهرستان در سال ۱۳۷۵ حدود ۲۱۳۳۴ نفر جمعیت داشته که ۲/۲۹ درصد آشتیان و مابقی در روستاها ساکن بوده‌اند. شهر آشتیان در سرشماری سال ۱۳۹۹، ۹۵۴۳ نفر جمعیت داشته‌است مهاجرت از این شهرستان به دلایل شغلی و کاری یکی از مخاطرات اصلی این شهر به‌شمار می‌رود.

اهالی شهر فارس هستند و زبان آشتیانی تا چند دهه پیش متداول بوده ولی امروزه تقریباً از میان رفته‌است.[6] گویش آشتیانی قدیم تا حدود سال ۱۳۳۵ه‍.ش) در محلات غربی آشتیان متداول بوده و تنها روستائیانی که بیش از ۴۰ سال داشتند بدان سخن می‌گفتند.[7] نکته قابل تأمل دربارهٔ گویش آشتیان این است که در مدت زمانی کمتر از نیم قرن کاملاً به دست فراموشی سپرده شده‌است و تنها متن باقی‌مانده، نسخه اشعار میرزا محمد علی بلبل آشتیانی (شاعر قرن ۱۱ هجری) است. گویش فعلی مردمان آشتیان فارسی است و در آن عمدتاً کلمات به صورت کتابی ادا می‌شوند. گویش آشتیان از گویش‌های مرکزی ایران به‌شمار می‌رود و باقی‌مانده زبان‌های ایرانی پهلوی اشکانی (پارتی) است. در شهر آشتیان و روستاهای مجاور آشتیان مانند: آهو، سیاوشان، صالح‌آباد و گرکان به زبان فارسی با لهجه خاص منطقه آشتیان، و روستاهای کردیجان، هزارآباد، فیض آباد، بنچنار، سرهرود، خوراک آباد، مزرعه نو، بهارستان، نادرآباد و سقرجوق به زبان خلجی صحبت می‌کنند.

آشتیان چندین غذا و نان محلی دارد که خاص آشتیان و مناطق اطراف آن است. غذاهایی مانند آش قرمز (قره‌قورورت)، سمنو، آش جو (با سیرابی)، دوغ گرمه، آش ترخنه دوغ، آش ترماش، آش ویشیل و نان‌های فتیر، نان چایی، نان قرصه، نان مایه‌دار (شیرمال) و کوله‌ولا اشاره کرد.

سمنو در آشتیان برخلاف سایر نقاط ایران که غالباً به مناسبت عید نوروز پخته می‌شود، در تمام طول سال به عنوان غذای نذری و در دور همی‌های مردم صرف می‌شود.[8]

آش قره‌قروت یکی از غذاهای سنتی آشتیان است که به شیوه خاص این شهر پخت می‌شود و در آن از لبو، نخود سیاه، قره‌قوروت و گردو استفاه می‌شود.[9] اولین دوره جشنواره محلی آش قره‌قوروت در در ۹۸ در آشتیان برگزار شد. هدف از این جشنواره معرفی این غذای سنتی آشتیان است.[10]

ددوغ گرمه که در باقی نقاط ایران با نام کال جوش نیز شناخته می‌شود، از غذاهای سنتی این منطقه است که در آن از کشک، نمک، نعناع داغ و گردو استفاده می‌شود[11]

فتیر نوعی نان محلی آشتیان است که مزه شیرینی دارد و میان‌وعده‌ای خوش طعم به‌شمار می‌رود. اهالی آشتیان از این نان در وعده صبحانه هم استفاده می‌کنند. فتیر از مهم‌ترین سوغات آشتیان به‌شمار می‌رود.[12] فتیرپزی‌های متعددی در سطح شهر آشتیان یافت می‌شوند که ار آن‌ها می‌توان انواع نان‌های محلی و فتیر ا تهیه کرد.

نوعی نان محلی در آشتیان است که به‌طور سنتی در روزهای انتهای سال و نزدیک عید نوروز پخته م شود. البته این روزها در تمام ایام سال این نان محلی در فتیرپزی‌های آشتیان یافت می‌شود. ضمناً این نان انتخاب خوبی برای صبحانه نیز هست.

نان مایه‌دار یا نان شیرمال یکی از نان‌های سنتی آشتیان است که می‌تواند سوغات خوبی برای مسافران باشد.

آلاچین‌بازی شکلی از بازی الک دولک است که در بیشتر نقاط ایران بازی می‌شود. این بازی از مهم‌ترین بازی‌های سنتی آشتیان است که بیشتر در اواخر زمستان و اوایل بهار بازی می‌شود. این بازی از یازی‌های مخصوص مراسم سیزده به در در آشتیان است و در گردهمایی‌های مردم آشتیان در دشت و صحرا بازی می‌شود.[13]

این بازی در گذشته و زمانی که تخم‌مرغ رنگی به عنوان عیدی داده می‌شد رواج بیشتری داشت و بیشتر در ایام نوروز انجام می‌شد. هنوز هم در در دید و بازدیدهای نوروزی در آشتیان این بازی انجام می‌شود.[14]

کوه کلاهه با ارتفاع ۳۰۸۴ متر حد شمالی آشتیان است که آشتیان را از تفرش جدا می‌کند. کوه زیرگان با ۲۶۴۰ متر دیپر گوه مرتفعی است که در نزدیکی آشتیان قرار دارد.[16] نماد طبیعی شهرستان آشتیان کوه میرآب است که ارتفاع آن ۲۸۱۵ متر است. این کوه در همه فصول از تمامی نقاط آشتیان قابل مشاهده است. از قله‌های دیگر اطراف آشتیان می‌توان به رف قاسم‌کش، وریانان، دست‌زِما، پونستان و دیدگاه نام برد.[17]

مهم‌ترین منبع آب شهرستان، رودخانه فصلی آشتیان است. چندین رودخانه فصلی دیگر نیز در اطراف آشتیان وجود دارد. چشمه‌های طبیعی و قنات‌ها نیز دیگر منابع آبی این شهر هستند. رودخانه آشتیان از به هم پیوستن دو رود فصلی تشکیل می‌شود. شاخه بزرگتر آن رود آهو، از دره کوه کلاهه سرچشمه می‌گیرد. شاخه کوچکتر هم از دره کوه کلاهه و زیرگان سرچشمه می‌گیرد. رودخانه آشتیان پس از گذر از شهر آشتیان و روستاهای سیاوشان و دستجرده به کویر میقان می‌ریزد.[18]

اقلیم آشتیان سرد و خشک است و دوره بارش در این شهر معمولاً از اوایل آبان شروع شده و تا اواسط خرداد ادامه پیدا می‌کند. میزان بارندگی آشتیان در سال زراعی به‌طور میانگین ۲۶۵ میلی‌متر است.. فصل سرما در آشتیان نسبتاً طولانی است، از اوایل آبان شروع شده و تا اواخر فروردین ادامه پیدا می‌کند. آشتیان شهری بادخیز است و دلیل آن قرارگرفتن بین کوه‌های نسبتاً مرتفع در شمال و کویر میقان در جنوب است.[19]

• منزل پدر دکتر مصدق یعنی میرزا هدایت الله آشتیانی (در میدان آزادی بازار)
• منزل معتمدالایاله خاندان مستوفی الممالک
• خانه میرزاحسن آشتیانی: بنای خانه میرزا حسن آشتیانی بنایی ساخته شده از سنگ، آجر، خشت و چوب است و به دورهٔ قاجار تعلق دارد.[20]
• خانه تاریخی میرزا مرتضی نورایی متعلق به دوره قاجار
• خانه اعتصام‌الملک متعلق به دوره قاجار
• حسینیه صاحب‌الامر: حسینیه صاحب‌الامر، امروزه بخشی از مجموعه حوزه علمیه این شهرستان به حساب می‌آید. این بنا در شهر آشتیان و در میدان اصلی شهر واقع شده و متعلق به دورهٔ قاجار است.[21]
• خانه مبزرا عبدالعظیم قریب در روستای گرکان واقع شده و به ثبت ملی رسیده‌است.
• آب‌انبارهای آشتیان: در سطح شهرستان آشتیان، آب‌انبارهای تاریخی متعددی وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به آب‌انبارهای محنت‌آباد (سرورآباد)، لاقه، میرزا رضا، نایب و امین نظاره اشاره کرد.[22]
• حمام کهنه
• تکیه تاریخی صادق‌بیک
• تکیه میرزا باقر
• آسیاب جفتی: این بنا در محوطه تفریحی لنجرود، در میانه جاده آشتیان به روستای آهو قرار دارد و آن به دورهٔ قاجار می‌رسد.[23]
• پل حاج محمد باقر: بنای پل تاریخی حاج محمدباقر در حاشیه غربی روستای سیاوشان قرار دارد و بر روی رودخانه فصلی آشتیان ساخته شده‌است. این پل متعلق به دورهٔ پهلوی اول است.[24]
• قلعه علی نقی بیگ
• منزل دکتر قریب پدر علم پزشکی کودکان در روستای گرکان
• بازار سنتی و قدیمی آشتیان
• آرامگاه دکتر عبدالکریم قریب گرکانی در محوطه ورودی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان

• امام زاده فاطمه صغرا روستای سیاوشان
• آستان امام‌زاده بی بی شهربانوی روستای آهو. بنای آن متعلق به دوران قاجاریه است.[25]
• امام‌زاده عبدالله روستای آهو که در دوران صفویه ساخته شده‌است.[26]
• آستان امام‌زاده احمدبن اسماعیل در روستای محسن‌آباد آشتیان
• آستان امام‌زادگان حلیمه خاتون و رقیه سلطان در محسن‌آباد آشتیان[27]
• امام‌زاده حلیمه خاتون در روستای امیرآباد آشتیان
• مسجد تاریخی جامع آشتیان
• مسجد بازار آشتیان
• حسینیه بازار آشتیان
• تکیه سرپل: این تکیه در محله سرپل روستای گرکان قرار دارد. قدمت این بنا به دوره قاجار برمی گردد.[28]
• مسجد جامع گرکان: مسجد جامع گرکان، در محله رومزار قرار دارد. در ورودی بنا، کتیبه سنگی وجود دارد و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد.[29]

• روستای نمونه گردشگری آهو. این روستا در ناحیه‌ای کوهستانی و در فاصله ۶ کیلومتری آشتیان قرار داد. این روستا بافت مسکونی متراکمی دارد، موقعیت جغرافیایی خاص آهو و وجود باغ‌های معمور در اطراف آن جلوه زیبایی به این روستا بخشیده‌است.[30]
• کوه میرآب آشتیان
• منطقه شکار ممنوع کلاهه: منطقه شکار ممنوع کلاهه ۱۹ هزار و ۱۲۶ هکتار وسعت دارد و در شمال شرق شهرستان آشتیان قرار گرفته‌است. در این منطقه ۲۷ گونه از ۱۷۰ پستاندار ایران زیست می‌کنند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به گراز، قوچ اراکی، گربه پالاس، پازن، گرگ، شغال و روباه اشاره کرد. ۷۲ گونه پرنده و ۴۹ گونه خزنده، تنوع زیستی این منطقه را غنی‌تر می‌کند. منطقه شکار ممنوع کلاهه با داشتن حوزه دشتی، کوه‌های صخره‌ای و تپه‌ماهور اقلیمی متنوع دارد.[31]
• محوطه تفریحی و طبیعی لنجرود
• سد علی نقی بیک
• پارک کوهستان (بام آشتیان)

موزه مردم‌شناسی آشتیان در خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر پدر دکتر مصدق قرار دارد و بنای آن متعلق به دوره قاجار است. در این موزه اشیای اهدایی مردم آشتیان، نسخ خطی، ظرف‌ها و سفالینه‌های قدیمی و ادوات مورد استفاده مردم برای کشاورزی، دام‌پروری و کسب و کارهای محلی در معرض دید عموم قرار دارد.[32]

یکی دیگر از موزه‌های شهر آشتیان موزه سنگ و کاغذ است که در خانه تاریخی معتمد الایاله قرار دارد. در این موزه نسخه‌های چاپی و سنگی و اسناد با ارزشی و اسنادی از دوره سلجوقی تا قاجاریه و پهلوی نگهداری می‌شود. در کنار نسخ خطی و چاپی این موزه، سنگ‌های زیبا و باارزشی که توسط دکتر عبدالکرییم قریب پدر علم زمین‌شناسی ایران در طول سال‌ها جمع‌آوری شده‌است نیز نگهداری می‌شود که امکان بازدید از آن‌ها نیز مهیا است.[33]

کتیبه‌های سنگی متعددی در آشتیان وجود دارند که برخی از آن‌ها در موزه مردم‌شناسی نگهداری می‌شوند و برخی دیگر هنوز در مکان‌های تاریخی این شهر مانند مسجد جامع، تکیه صادق بیک، تکیه و مسجد بازار، بازار آشتیان و برخی از آب انبارهای آن قرار دارند. در این کتیبه‌ها سال ساخت بنا به صورت رمزی و با حروف ابجد، اطلاعات عمومی و نام واقفان آن به چشم می‌خورد.[34]

سمنوپزان ریشه در باورهای مذهبی و سنتی مردم آشتیان دارد. برخلاف غالب نقاط ایران که پخت سمنو محدود به مراسمات عید نوروز است، سمنو در سرتاسر سال در آشتیان پخته می‌شود. مراسم عمومی سمنوپزان، پیش از شروع فصل برداشت محصول و به امید گشایش روزی در نیمه دوم اردیبهشت برگزار شده و به مدت دو روز ادامه پیدا می‌کند.[35] آیین سمنوپزی آشتیان در سال ۱۳۹۷ ثبت ملی شد و در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.[36]

صابون آشتیان قدمتش به بیش از ۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد. تمامی مواد تشکیل دهنده این صابون ارگانیک بوده و در آن از پیه و چربی گاو و گوسفند، قلیا، آب آهک و گیاهانی مانند سدر، ختمی، مورد، کتیرا، حنا و گل سرشور استفاده می‌کنند. صابون آشتیان که مرغوب‌ترین صابون سنتی کشور است، به دلیل نیاز به آفتاب برای خشک شدن قالب‌های برش خورده صابون، در اواخر بهار و اوایل تابستان تولید می‌شود.[37] صابون آشتیان در سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.[38]

مراسم تعزیه گرکان که قدمتش به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد، به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. این مراسم در حسینیه گرکان و به مناسبت ایام عزاداری برگزار می‌شود و افراد زیادی برای بازدید از آن به گرکان سفر می‌کنند.[39]

• اسماعیل مرات وزیر فرهنگ رضا شاه و از پایه‌گذاران آموزش عالی نوین در ایران
• محمد قریب پدر پزشکی کودکان ایران[40][41]
• عبدالکریم قریب پدر زمین‌شناسی ایران[42][43]
• عبدالعظیم قریب ادیب معاصر ایرانی و بنیان‌گذار دستور زبان فارسی نوین.[44][45][46][47]
• بدرالزمان قریب گرکانی تنها زن از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و از چهره‌های ماندگار کشور
• محمد تقی خورسندی آشتیانی، جراح و متخصص جراحی‌های سر و گردن و گوش و حلق و بینی، استاد برجسته دانشگاه علوم پزشکی تهران، بیمارستان امیراعلم
• سعید کاظمی آشتیانی رئیس سابق پژوهشکده رویان و جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران.[48][49]
• منوچهر آشتیانی جامعه‌شناس ایرانی نئومارکسیست، عضو سابق حزب توده ایران و پژوهشگر فلسفه بود. او خواهرزاده نیما یوشیج و از نوادگان میرزاحسن آشتیانی بود.
• محسن محبی مشاور رئیس‌جمهور در امور حقوقی بین‌المللی، رئیس مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری و نماینده ایران در دیوان بین‌المللی داوری
• فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت یازدهم، معاون وزیر علوم در دوران وزارت مصطفی معین از سال ۷۶ تا ۸۲
• محمد علی زلفی گل قائم مقام سابق بنیاد نخبگان، رئیس سابق دانشگاه بوعلی همدان و جزء یک درصد دانشمندان برتر جهان[50]
• محمدحسین بن محمد مؤمن آشتیانی: از او خلاصه نسخه خلأ الطایف الکرام فی احکام العوام تألیف محمد بن الحسن به یادگار مانده‌است. این کتاب دربارهٔ نجوم و حرکت ستارگان است.[51]
• سید رضا میرایی آشتیانی محقق ژنتیک و استاد دانشگاه تهران[52]

• میرزا هدایت‌الله آشتیانی معروف به میرزا هدایت‌الله وزیردفتر از رجال دوره ناصرالدین شاه و پدر دکتر محمد مصدق.
• محمد مصدق نخست‌وزیر نامدار ایران
• احمد قوام نخست‌وزیر ایران، او فرزند ابراهیم معتمدالسلطنه و نوه محمد قوام‌الدوله آشتیانی و برادر کوچک‌تر وثوق‌الدوله.
• حسین شکوه معروف به شکوه الملک نوه محمد قوام‌الدوله آشتیانی ادیب و رئیس دفتر مخصوص رضا شاه
• حسن وثوق معروف به وثوق الدوله نخست‌وزیر ایران و برادر احمد قوام
• احمد وثوق از امیران ارتش، وزیر جنگ و رئیس ستاد مشترک ارتش و فرمانده ژاندارمری کل کشور
• احمد متین دفتری ملقب به اعتضاد لشکر و متین‌الدوله فرزند میرزا محمود عین الممالک آشتیانی جوان‌ترین نخست‌وزیر ایران در زمان رضاشاه
• رجبعلی منصور نخست‌وزیر ایران و پدر حسنعلی منصور نخست‌وزیر دوره پهلوی دوم.[53] فرزند میرزا علی‌خان آشتیانی.
• میرزا هاشم آشتیانی از وکلای دوره چهارم و پنجم مجلس شورای ملی و از اعضای فراکسیون دموکرات، عالم و خطاط
• میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک نخست‌وزیر ایران در عهد قاجار. او پدر پروین اعتصامی است.
• میرزا حسن مستوفی الممالک ملقب به آقا از نخست وزیران نامدار ایران در دوره قاجار و رضا شاه
• غلامرضا دانش آشتیانی نماینده مردم تفرش و آشتیان در اولین مجلس شورای اسلامی که در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی کشته شد.
• علی دانش منفرد نماینده دو دوره مجلس مردم آشتیان، تفرش و فراهان، استاندار استان‌های فارس، همدان و مرکزی، عضو کمیته استقبال از خمینی و اولین فرمانده سپاه پاسداران[54]
• جواد آشتیانی پزشک، سیاستمدار و نماینده مجلس دوره پهلوی بود. پدرش میرزا هاشم آشتیانی نماینده ادوار مختلف مجلس شورای ملی و پدربزرگش میرزا حسن آشتیانی مجتهد معروف و رهبر جنبش تنباکو در تهران بود.
• بهمن شاهنده نماینده دوره ۲۲ مجلس شورای ملی (اول مهر ۱۳۴۶ تا شهریور ۱۳۵۰)[۱] و دوره ۲۳ مجلس شورای ملی فرزند عباس شاهنده صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه فرمان بود.
• فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت دهم
• علیرضا سپاسی آشتیانی از مبارزان معتقد به مشی چریکی، پیش و پس از انقلاب
• محمد صفاری آشتیانی انقلابیِ مارکسیست و یکی از رهبران و فرماندهان (پس از امیرپرویز پویان) سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران بود.
• علی آقا امین حضور آشتیانی وزیر بقایا و از نزدیکان ناصر الدین شاه والی سمنان ساوه و کاشان بود. یکی از محلات تهران به نام اوست

• عباس اقبال آشتیانی مورخ، ادیب و نویسنده معاصر ایرانی است.[55]
• پروین اعتصامی شاعر نامدار معاصر فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام الملک،[56] نویسنده و مترجم معاصر ایرانی[57]
• میرزا اسماعیل آشتیانی معروف به شعله، برجسته‌ترین شاگرد کمال الملک[58]
• میرزا محمد علی بلبل آشتیانی از شعرای دوران صفویه است که اشعار او تنها اثر مکتوب به جامانده از زبان آشتیانی است.
• دکتر غلامعلی رعدی آذرخشی حقوقدان، ادیب فرزند محمد علی افتخار لشکر آشتیانی از مستوفیان ساکن تبریز
• عباس شاهنده نویسنده و روزنامه‌نگار بود. او علاوه بر مدیریت روزنامه فرمان، نویسنده روزنامه آتش و سردبیر روزنامه ستاره هم بود.[59]
• میرزا محمد علی مایل آشتیانی از شعرای دوران قاجاریه است.
• ابراهیم زمانی آشتیانی رمان‌نویس، فیلم‌نامه‌نویس و یکی از پاورقی‌نویسان مشهور ایران بود.
• ابوالقاسم محسنی در آشتیان دیده به جهان گشود. اکثر سروده‌هایش در قالب قطعه و غزل است و تخلص شعری‌اش قاصد می‌باشد.[60]
• میرزا احمد اشتری متخلص به یکتا پسر میرزا مهدی آشتیانی است. او یکی از اساتید و ادبای دوره معاصر ایران است.[61]

• میرزا حسن آشتیانی از علمای بنام شیعه و رهبر مردم تهران در لغو قرارداد تنباکو[62]
• شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی نماینده و امام جمعه منتخب روح‌الله خمینی رهبر فقید جمهوری اسلامی.
• سید جلال‌الدین آشتیانی (زاده ۱۳۰۴ خورشیدی، آشتیان؛ در گذشتهٔ ۳ فروردین ۱۳۸۴، مشهد) استاد فلسفه اسلامی که دارای آثاری در فلسفه و عرفان اسلامی است
• میرزا مهدی آشتیانی حکیم، عارف و فیلسوف شیعه معروف به فیلسوف شرق[63]
• شیخ حسین ملکاآشتیانی تولیت مدرسه فیضیه و دارالشفا قم
• آیت الله شیخ محمدرضا آشتیانی. سه دوره نماینده مجلس شورای اسلامی. مفسر تفسیرنمونه قرآن بهمراه آیت الله مکارم شیرازی

• سید کریم قاسمی آشتیانی کمدین و خواننده معاصر[64]
• بیژن مفید مترجم، کارگردان و نمایشنامه نویس ایرانی بود که اصالتاً اهل گرکان از توابع آشتیان بود.
• بهمن مفید بازیگر، نوازنده، خواننده و صداپیشه عروسکی اهل ایران بود. او نیز اهل روستای گرکان از توابع آشتیان است.
• حسن رفیعی نویسنده، بازیگر و کارگردان ایرانی بود. او متولد روستای جعفرآباد آشتیان است
• عزت روح بخش خواننده ایرانی اهل آشتیان و از شاگردان علی‌خان نایب‌السلطنه بود.

بانو روحبخش از مشهورترین خوانندگان دهه ۱۰ و ۲۰ شمسی و از اهالی آشتیان

• عبدالکریم بن محمدحسین آشتیانی نخعی کاتب و خوشنویس قرن سیزدهم قمری است. مهم‌ترین اثر او کتابی به نام خزاین الاشعار تألیف شرف‌الدین محمد بن محمدرضا مجذوب تبریزی در کلام است.[65]
• محمدحسین بن محمدباقر آشتیانی کاتب قرن سیزدهم هجری قمری است. او نسخه نصاب‌الصبیان در لغت را به فارسی تحریر کرده‌است.[66]
• محمدکریم نخعی پسر عطاالله آشتیانی، مهم‌ترین اثر وی تحریر کتاب الصافی اثر فیض کاشانی است.[67]
• میرزا ابراهیم فرزند میرزا محمدعلی آشتیانی.[68]
• میرزا احمد آشتیانی فرزند میرزا صادق است. او در خط سیاق سرآمد عصر بود.[69]

• ابراهیم آشتیانی، اردلان آشتیانی، جواد آشتیانی، محمد کربلایی بازیکنان مطرح در سطح اول فوتبال کشور که اصالتی آشتیانی دارند.
• شاهرخ بیانی و شاهین بیانی، از دیگر ورزشکاران به نامی که ریشه و تبار آشتیانی داشتند و از خاندان بیانی آشتیانی به‌شمار می‌روند.

• مهم‌ترین سوغات آشتیان که سال‌ها به آن شناخته شده‌است صابون محلی آشتیان است که قدمتی چند صد ساله دارد.[70] این صابون مرغوب‌ترین صابون سنتی تولیدشده در کشور است و از آوازه زیادی برخوردار است.[71] صابون محلی آشتیان به عنوان میراث فرهنگی این شهر به ثبت ملی رسیده‌است. مواد تشکیل دهنده آن کاملاً ارگانیک بوده و برای ساخت آن از چربی طبیعی بز استفاده می‌شود.

• فتیر و نان‌های محلی دیگری مانند نان قرصه، نان چایی، کوله ولا، نان مایه‌دار و نان خشکک از سوغاتی‌های دیگر آشتیان به‌شمار می‌روند. نانوایی‌ها و فتیرپزی‌های متعددی برای فروش این محصولات وجود دارد.[72]

• بادام، گردو،[73] آلبالو و انواع آلو از مهم‌ترین محصولات کشاورزی این ناحیه است که می‌توان آن‌ها را به عنوان سوغات و ره‌آورد سفر از آشتیان تهیه کرد.
• گل محمدی و گیاهان دارویی متعددی در آشتیان کشت می‌شوند. مسافران می‌توانند عرقیات سنتی تهیه شده در این شهرستان را به عنوان سوغات با خود به همراه ببرند.
• عسل: زنبورداری از دیرباز در آشتیان رواج داشته‌است و برندهای مختلف عسل تولیدشده در آشتیان در سرتاسر منطقه به فروش می‌رسند.
• لبنیات سنتی: شهر آشتیان با طبیعت زیبا و فوق‌العاده‌اش، بهترین لبنیات سنتی را عرضه می‌کند.[74] لبنیات پایه غذایی مردم این منطقه را تشکیل می‌دهد و یکی از مهم‌ترین سوغات این منطقه، انواع لبنیات محلی از قبیل ماست، کشک، دوغ، قره‌قوروت، کره و پنیر محلی است.