آب‌انبار

• اقلیم گرم و خشک:

آب‌انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب‌انبار وجود داشته‌است. این آب‌انبارها شامل یک مخزن بزرگ مکعب یا مکعب مستطیل یا استوانه‌ای شکل درداخل زمین بوده‌اند که روی این مخزن را با طاق قوسی یا گنبدی می‌پوشاندند. این مخازن غالباً یک و در بعضی موارد دو در راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته‌اند. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار شش بادگیره در یزد اشاره کرد.[2]

• اقلیم کوهستانی:

در نواحی کوهستانی نیز با وجود اینکه بارندگی نسبتاً بیشتر از نواحی گرم و خشک است و اغلب در این نواحی چشمه سارها و نهرهای دایم یا فصلی جریان دارد ولی برای ذخیره آب قابل شرب، معمولاً از آب‌انبار استفاده می‌کردند، هر چند که تعداد آب‌انبارها در این نواحی کمتر از مناطق گرم و خشک می‌باشد. پوشش سقف آب‌انبار در نواحی کوهستانی خصوصاً درمناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح است و با چوب و کاهگل پوشش می‌شود. مخزن این نوع آب‌انبارها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مکعب یا مکعب مستطیل است. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار ابیانه اشاره کرد.[2]

• اقلیم گرم و مرطوب:

نوع دیگری آب‌انبار که در آن در سواحل جنوبی کشور، منطقه به نام برکه و آبگیر نیز خوانده می‌شود، وجود دارد که اگرچه مخزن آن درون زمین واقع است، ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی‌باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف مستقیماً به داخل آن می‌روند و آب را برداشت می‌کنند. آب این برکه‌ها عمدتاً از طریق جمع‌آوری آب باران از روی سطح زمین تأمین می‌شود. در این سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ولی به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آب‌های زیرزمینی، وجود این برکه‌ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین فقط از طریق آب برکه‌ها بوده‌است. در بندر لنگه و بندر بوشهر، با کندن چند متر از زمین به آب شور یا تلخ می‌رسیدند و از این آب فقط جهت شستشو و آبیاری استفاده می‌کردند. بعضی از افراد مواقع شستن بدن با این آب، در آخر یک سطح آب شیرین بر روی بدن می‌ریختند تا نمک بر روی پوست بدن شسته شود. برای نمونه می‌توان به آب‌انبار سنگی قوام در جزیره کیش اشاره کرد.[2]

آب‌انبار کازرونی واقع در تخت فولاد اصفهان

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب‌انبارها عبارت است از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج. ساختمان آب‌انبارها با توجه به محل قرارگیری آن متناسب با آب و هوای آن منطقه تعیین می‌گردد.

• مخزن یا خزینه:

محل انبار کردن آب و اصلی‌ترین عنصر آب‌انبار. مخازن دارای انواع مختلفی بوده و از نظر شکل و نحوه استفاده به صورت شهری - روستایی و صحرایی بوده‌اند. مخازن در داخل زمین قرار می‌گرفتند تا از فشارهای وارده بر بدنه بکاهند.

• پاشیر:

محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک‌نیمه ۸گوش یا ۴گوش مربع است. سکوهایی برای نشستن در دو سمت پاشیر، حفره‌هایی برای انتقال آب‌ها به کانال‌های زیر زمینی به همراه هواکشی در سقف برای تبادل هوا. ”[3]

• سردر:

راهنمای ورود به آب‌انبار و را ه پله عمیق آن می‌باشد. قاب با جرز عمودی، کتیبه، سکوهایی در دو طرف، کاربندی، کاشیکاری، کتیبه کوچک سنگی که نشانه سازنده و واقف آب‌انبار می‌دهد. ”[3]

• بادگیر یا خیشخان:

هدایت باد مناسب به فضای داخل آب‌انبار و گردش هوا به سمت حیات باعث خنکی هوای داخل می‌شده. در خنک سازی آب در آب‌انبار نیز از همین روش بهره می‌گرفتند.

1. جهت قفسه آب‌انبارها در هر منطقه متناسب با جهت باد مطبوع در آن منطقه بوده.
2. تعداد بادگیرهای آب‌انبارها متفاوت بوده و از یک تا هفت عدد تغییر داشته، این به دلیل خنکی بیشتر برای آب داخلی بوده‌است. ”[3]

• پلکان:

تعداد پله‌های با توجه به عمق مخزن آب‌انبار، که کف آن از پاشیر پایین‌تر بوده، تعیین می‌شده و گاهی به ۷۰–۸۰ پله هم می‌رسیده. با توجه به افراد مصرف‌کننده دارای راه‌های متفاوتی بوده. مثلاً یک مسیر برای کلیمیان و مسیر دیگر برای مسلمانان بوده. ”[3]

آب‌انبارهای اوز از آثار دوران صفویه هستند که در دوران اخیر مرمت شده‌اند. اِوَز از دیرباز با مشکل آب شرب روبرو بوده‌است و خشکسالی و زمین‌های شور نیز به این امر دامن زده‌است. در گذشته و حال منبع اصلی آب شرب مردم شهر اوز، از آب‌انبارهای زیادی که در شهر و خارج از شهر وجود دارد تهیه می‌شود که در زبان محلی به آن برکه می‌گویند. برکه‌هایی که در منطقه اوز ساخته شده، معماری چشم‌نوازی دارند و یکی از آن‌ها یعنی برکه سلفی در خود شهر واقع شده که احتمالاً ۷۵۰ سال عمر دارد.

آب‌انبار سردار بزرگ، بزرگترین آب‌انبار تک گنبدی (مسقف) در ایران و جهان است که در سال ۱۱۹۱ هجری شمسی در محله راه ری شهر قزوین ساخته شد. این بنای گنبددار که نمونه‌ای شاخص و منحصر به فرد در ایران به‌شمار می‌رود، دارای گنبدی رفیع و آجری است که نورگیرهایی بر بدنه آجری آن تعبیه شده‌است.

آب‌انباری(برکه‌ای) واقع در قلاتِ اوز

برکه دریادولت، آب انباری تاریخی در کنارهٔ شهر کنگ از توابع بخش مرکزی شهرستان بندر لنگه و از نقاط دیدنی استان هرمزگان در جنوب ایران است. این سازه آب‌انباری مدور به قطر ۲۸ متر و عمق ۱۴ متر و فاقد سقف است. ضخامت دیوار پیرامونی آن ۱ متر و ارتفاع آن ۳ متر است. این بنا در بیرون از شهر کنگ از سمت شمال شهر واقع شده‌است. به خاطر بزرگی غیرقابل تصور این برکه «دریا دولت» نامیده شده‌است.

بنای تاریخی و با شکوه برکه‌ی کل، واقع در محلهٔ بیدله شهر گراش، بزرگترین آب‌انبار تاریخی بدون سقف ساخته شده در ایران است.[10] قدمت این آب‌انبار به دورهٔ قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از ساروج است. این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی تاریخ گراش شناخته می‌شود.

مجموعه باغ دولت آباد در دوره زندیه توسط “محمد تقی خان بافقی” ساخته شد. این مجموعه دارای یک آب انبار با دو دهانه است که یک دهانه آن خصوصی و برای استفاده خانوادهً صاحب عمارت و اهل خانه بود و دیگری که در ضلع شمال شرقی باغ است، برای باغبانان بخش غربی و افرادی بود که به باغ وارد می شدند. هم چنین مورد استفاده کسانی که در آن سوی دیوار باغ بودند نیز قرار می گرفت مانند کشاورزان و رهگذران روستاهای کسنویه، جنت آباد، نرسی آباد، کوچه بیوک و دولت آباد و حتی مسافران راه مشهد و تهران و اصفهان که از کنار باغ عبور می کردند.

ایرج افشار درباره آب انبار دولت آباد چنین می گوید:« باغ، آب انبار و کاروان سرای محمدتقی خان (صاحب باغ) برای استراحت قافله های خراسان ساخته شده است و این موقوفات وقف بر امام رضا (ع)است.»

این آب انبار در سال های آخر حکومت پهلوی در حال ویرانی بود، اما سال ۱۳۵۸ مرمت شد. آب انبار باغ دولت آباد به صورت مدور ساخته شده و دارای سقفی گرد با ۴ بادگیر خشتی و دو طرفه است. تمام قسمت های آب انبار در محیط بیرونی باغ ساخته شده بود تا زمان آب رسانی به مخزن و لایروبی آن، آسایش ساکنین به هم نخورد.

مخزن این آب انبار ۸ متر دهانه و ۱۰ متر عمق دارد. قنات دولت آباد که از زیر این باغ عبور می کند از شیرکوه سرچشمه می گیرد و آب مخزن آب انبار نیز از آن تامین می شد. هرز آب آن نیز به قنات گرد فرامرز می ریخت.