آجر
آجُر (به انگلیسی: Brick) یکی از مصالح ساختمانی است که بهصورت بلوکههایی از جنس خاک رُس و مواد دیگر ساخته شده و در بنایی برای ساخت دیوارها و سایر بخشهای سازهٔ در حال ساخت، مورد استفاده قرار میگیرد. برای چیدن و اتصال آجرها به یکدیگر از ملات استفاده میشود.[1]
از بناهای باستانی مشهوری که در ساخت آن از آجر استفاده شده میتوان به طاق کسری اشاره کرد. استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری از جمله از آتشکده، مسجد و ساختمانهای مسکونی، با استفاده از آجر در ایران ساخته شدهاند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمانها مقدور نیست و از اسکلتهای فلزی یا بتنی استفاده میشود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده میشود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را بهطور نمایان بهکار میبرند.[2]
واژهشناسی
ریشهٔ واژهٔ آجُر (که در افغانستان زاو گفته میشود) که در فارسی آجور و آگور هم میگویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شدهاست.
تاریخچه
دستکم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار میرود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بینالنهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار بردهاند. مردم در ابتدا، برای درست کردن آجر، گل رس و کاه را، با لگد کردن آنها، مخلوط میکردند. سپس مخلوط آماده شده را در قالبهای مستطیلی میریختند و در آفتاب، خشک میکردند. آجری که در آفتاب، خشک شده بود نمیتوانست بدون کاه، خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس، آجرهایی بهدست میآید، که محکمتر و در برابر هوا مقاومتر هستند.
در دوران باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب میکرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید، آب آنها تبخیر میشد ترکهایی به صورت مکعبهای نامنظم درمیآمد. از این رسوبات، به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف میشد.
از طرفی، اجاقهای چادرنشینهایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بودهاند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیدهاست. در سالهای بعد همزمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلیها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبانها به همین نام مشهور شدهاست. پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانیها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز ساخت بناهای مستحکم و آجری گردید. آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که بهعنوان مستحکمکننده و زیباساز کاخها، عبادتگاهها، مدرسهها، مسجدها و ساختمانها استفاده شدهاست. اما امروزه این صنعت هزاران ساله در حال فراموشی است.
استفاده از آجر در ایران
بهطور کلی صنعت آجرپزی در دوران پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در دوره هخامنشی علاوه بر خشت، انواع آجر از جمله آجرهای لعابی در ساختمانها به کار رفتهاست. آجرهایی که در ساختمان پاسارگاد و تخت جمشید و شوش به کار رفته صرفنظر از تنوع، از نظر دقت در ترکیب مصالح اولیه و مقاومت در برابر عوامل مختلف پس از چندین قرن، مورد توجه هستند. در دوران هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار منقوش و برجسته بسیار معمول بود؛ که برای تزیین کاخها استفاده شدهاست. استفاده از آجر در ایران باستان خصوصاً در دوران ساسانیان و در دوران پیش از اسلام رواج زیادی داشتهاست. میتوان از کاربرد آجر در بناهای عظیمی مانند طاق کسری و پل دختر نام برد. در دوران ساسانی از تلفیق سنگ و آجر برای اسکلتسازی بناها و در مواردی در نماسازی استفاده شدهاست.[3][3]
ایرانیان به خاطر پایداری بیشتر آجر از سنگ، ارزان بودن آن و سرعت آن جهت ساخت بنا از آجر استفاده میکردند. در دورهٔ سلجوقی، استفاده از آجر هم از جهت زیبایی و هم از جهت ساختاری رونق زیادی گرفت. آجر به غیر از آنکه برای تزیین اماکن مختلف به کار میرود، جهت نشان دادن فشارها هم استفاده میشود؛ مثلاً در طاقهای قدیمی مسجد جامع اصفهان ساختار آجری به شکلی است که جهت فشارهای مختلف احساس میشود.[4][5]
محدودیت استفاده از چوب در ناحیههایی از ایران، کمبود سنگ، مشکل کاربرد سنگ به دلیل انتقال حرارت در مناطق گرمسیر، خوشدست بودن و قابلیت بالای اجرا و بهکارگیری آجر در تمامی بخشهای بنا، کارایی فراوان آن در برپا کردن پوششهای وسیع و مرتفع، فراوانی مواد اولیه و سادگی تهیهٔ آجر و مقرون به صرفه بودن آن از دلایل کاربرد زیاد آن در ایران بودهاست.
- ضریب انبساط و انقباض آجر در برابر سرما به گونهای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری میکند.
- آجر در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه انتقال نوسانهای حرارتی محیط بیرونی به داخل از طریق جدار آجری شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنککننده میتوان شرایط و فضای مطبوع تری را فراهم آورد.[3]
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آبانبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبرهها، میل مقبرهها، میلهای بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلتسازی اصولی آنها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمدهاست. بهطوریکه در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینیهای بسیار شگرف در هنر آجرکاری میباشیم تا جایی که در دو برجهای خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاقنماسازیهای بسیار زیبا و خط کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاقپوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است شاهد هستیم. در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گلچینهای آجری، گره آجری، خطهای کوفی آجری برگردونهٔ میلهای بلند مساجدی چون میل مسجد جامع دامغان با ۲۶ متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد جامع نائین با حدود ۳۰ متر ارتفاع، مناره ساربان با ۴۸ متر ارتفاع و مناره علی هستیم.[6]
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوششهای طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقهای میباشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شدهاست، اثر مستقیم گذاردهاست. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحلهای بسیار جالب از گوشه سازیهای گنبد خانهها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچینهای خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف میگردد. از میان آثار فراوان آجری این دوره میتوان به پتکانه سازیهای گلچین دار مسجد ورامین، مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسهای آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره میباشیم، که در بین رجهای آجر سبب شکلدهی و تزئین استثنایی در آجرکاریهایی چون ازارههای راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچینهای خاص آجری با کلوک و دو قدیهای مهری در غلام گردشیهای طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه میباشیم. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بیهمتای منار جنبان میباشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.
هنر آجرکاری دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری میباشد. در این زمان پوششهای گنبد آجری به تحول کامل میرسد. مسیر گنبدسازیهای دو پوسته پیوسته به گنبدسازیهای دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و بهطور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازیها در بین دو پوشش گنبدها میباشیم. در این زمان انواع طاق پوشهای آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش میبرد و انواع گلچینهای آجری در آنها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخصترین انواع نقوش گره آجری، خطهای کوفی آجری، خطهای بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچینهای بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی میباشد. در خراسان میتوان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنگان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
هنر آجرکاری دوره صفویه
در این دوره از آجر در بسیاری از بناها بهخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درونشهری و برونشهری در یک و دو طبقه با طرحهای بسیار جامع و با اسکلت سازیهای بسیار اصولی و در مواردی نماسازیهای دی انگیز از نقوش انواع گلچینهای خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساختهاست. پوششهای طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی، طاق عرقچین، طاق گنبد، طاق کته، پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی، طاقهای چهار گرده پوش، طاقهای چهار ترکی، طاقهای شمسهای، هندسی طاق، تویزه طاق، کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با بهکارگیری انواع نقوش آجری و گلچینهای زیبا عظمتی از هنر آجرکاری این دوره متجلی شدهاست. به وجود آمدن انواع قوسهای باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آنها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برجهای کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازیهای مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آنها انواع رسمی بندیها و کاربندیها و طاسه سازیهای آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون: سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و بهکارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده، بهخصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیدهاست. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره میتوان به پلهای بسیار عظیم و گسترده با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تمامی مسائل فشار و هیدرولیک آب رود گسترده زاینده رود در پشت پایههای هر دهانه از پل. ساختمان حمامهای بسیار اصولی با بخشهای زنانه و مردانه و گرمخانه با بهکارگیری کاربندیهای بسیار پرکار و دلانگیز و استقرار آنها بر روی ستونهای ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیرسازی ستونها از پی گسترده از مصالح آجر جوش پرتاب و ملات آهک لزدار، همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آببندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه آب جوش و بسیاری مسائل جانبی گرمابه در حمامها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بیمانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیدههای هنری که توسط نابخردان بر خاک شد. در دوره صفویه ساختن آبانبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیمهای گوناگون بهخصوص بادگیردار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینیهای بسیار مورد توجه بودهاست.
هنر آجرکاری دورهٔ افشاریه و زندیه
در دورهٔ افشاریه ایران درگیر کشمکشهای نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میلهای بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و بهکارگیری گلچینهای آجری در آنها در کنار جادهها در تمامی کشور میباشیم. در دورهٔ زند یه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیلالرعایا بناهای خرد و کلاً ن و قا بل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید. از آثار آجری جالب این دوره میتوان به شبستان مسجد وکیل با پوششهای طا قی که از کاربندی بر قوسهای پا تو پا که بر روی ستونهای سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازیها با نقش حجاری جقهای افشان حاصل شدهاست اشاره داشت. پوششهای طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستونهای پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد دادهاست. در این دوره بازار وکیل با پوششهای بسیار جا لب آجری از نقوش گلچینهای متنوع و نوعی کاربندیهای جالب با نورگیرها و هوا کشهای متقارن ساخته شدهاست. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمتهای داخلی و بهخصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازیهای جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشتهاست. همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرحهای نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریدهاست و به این ابهت و شکوهی خاص دادهاست. موزه پارس از آثار دورهٔ زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلیمتر جلوتر آمدهاست. این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزهٔ پارس دادهاست. وجود آبانبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب میکند. بهطور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکلهای خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران بهخصوص خطهٔ فارس شدهاند.
هنر آجرکاری دورهٔ قاجاریه
در دورهٔ قاجار، هنر آجرکاری در ساختن بازارها با انواع طاقپوشهای آجری، کاربندیهای آجری مانند بازار اراک و تیمچهها در بازار تهران و طاق آبانبارها با نقوش متنوع و حمامها از جمله حمام وکیل کرمان، به تکامل رسید.[7]
در شهر تهران
شهر تهران با دارا بودن ساختمانهای قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی و هم بسیار مدرن دارد؛ در ساخت بناهایی چون شمسالعماره، دارالفنون، کاخ موزهها، مسجدهای تاریخی، ساختمانهای آجری منطقه حسنآباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات، ساختمان بانک صادرات، ساختمانهای آجری سبک ساسانی/هخامنشی، موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق، بازار بزرگ تهران، بازارچهها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانهها و مغازهها در بخشهای قدیمی شهر تهران، از آجر استفاده شدهاست.
طبقهبندی آجرها
آجر را میتوان به روشهای مختلف طبقهبندی نمود. مانند طبقهبندی از لحاظ رنگ، ابعاد، جنس و…[8]
بر اساس روش تولید
آجرها براساس روش تولید، به دو دسته تقسیم میشوند:[9]
- آجرهای فشاری: در گذشته برای تولید این نوع آجر، خشت آن با دست زده میشد و با فشار دستی کارگران خشت زن گوشههای قالب به وسیله گل مخصوص پر میگردید. ابعاد این نوع آجر ۵×۱۰×۲۰ یا ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر است. این نوع آجر برای کلیه کارهای ساختمانی مانند گرهچینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب است.
- آجرهای ماشینی: آجر ماشینی یا آجر سوراخدار که بر روی سطح بزرگتر آن ۸ یا ۱۰ سوراخ به قطر ۱/۵ تا ۲ سانتیمتر وجود دارد و در بازار ایران به آجرهای هشت یا ده سوراخه ماشینی معروف است. علت وجود این سوراخها این است که در هنگام دیوارچینی ملات بهطور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار شود. در ساخت دیوارهای حمال به دلیل اینکه میتوان به وسیله سوراخهای موجود در سطح آجر آن را با میلگرد، مسلح کرد از این نوع آجر استفاده میشود. دیوار آجری مسلح برای مقابله با نیروی زلزله ساخته میشود. جنس این نوع آجرها نسبت به آجرهای فشاری بسیار ترد و شکننده است. این آجرها به علت ترد بودن قابل تیشهداری نیستند و همچنین بهدلیل اینکه خاصیت مکندگی زیادی ندارند و نمیتوانند به خوبی به ملات بچسبند در طاق ضربی استفاده نمیشوند. ابعاد این نوع آجر ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر میباشد. اضلاع این نوع آجر گونیاتر بوده و دارای سطوح صافی نسبت به آجرهای فشاری میباشند.
بر اساس نوع کاربرد
آجر نسوز: در واقع نوعی چینی است که از انواع خاکهای نسوز تهیه میشود. درجه حرارت پخت آجر نسوز، حدود ۱۵۰۰ درجه سانتیگراد است.
آجر لعابی: نوع آجر، مانند آجر معمولی ساخته میشود. تنها تفاوت ان این است که روی ان با لعاب کاشی پوشانیده شده و فقط در نماسازی ساختمان به کار میرود.[10]
بافت صاف و صیقلی این آجر باعث میشود که اب نتواند به درون اجر نفوذ کند؛ بنابراین مقاومت بیشتری در مقابل مواد شیمیایی دارد. چنانچه لعاب دارای ضریب انبساط و انقباض متفاوتی با اجر باشد، سطح ان ترک بر میدار و ظاهر آن نامتناسب و ناخوشایند خواهد شد. موارد مصرف اجر لعابی در زیباسازی نمای ساختمان و بالا بردن مقاومت ان در مقابل فرسایش و هوازدگی است.[11]
بر اساس رنگ
در صورت استفاده از آجر در نماچینی، رنگ آجر اهمیت پیدا میکند. برای استفاده در نماچینی آجرهایی به رنگهای زرد کمرنگ که به آن آجر سفید میگویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی میگویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند. در حدود سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یک نوع آجر ابلق به رنگهای قرمز و زرد به نام آجر بهمنی به بازار عرضه میشد که بوسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه میگردید. ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است ۳ تا ۴ یا ۵ سانتیمتر باشد ولی دو بعد دیگر این آجرها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی ۱۰×۲۰ میباشد.
علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم میباشد است یا مربوط به اکسید فلزاتی است که در مواد اولیه آجر موجود میباشد. مانند اکسیدهای مختلف آهن.
مراحل تولید
- تهیه خاک رس: خاک رسی که برای آجر انتخاب میکنند لازم نیست که رس خالص بوده فقط کافی است که ناخالصی نظیر چوب، زغال، ریشه گیاهی نداشته باشد؛ زیرا این مواد هنگام پختن آجر در داخل کوره سوخته و جای آن خالی میماند و مقاومت آجر را کم میکند.
- عمل آوردن خاک: منظور از عمل آوردن خاک آنست که خاکی یکدست و عاری از کلوخه و مواد خارجی مخصوصاً مواد آلی داشته باشیم. برای اینکار خاک را هوا میدهند، آن را آسیاب میکنند و اگر بخواهند آجر مرغوب تهیه کنند آن را میشویند. پس از خشک شدن از الکهای مخصوص میگذرانند و دانههای درشت آن را جدا مینمایند. بعد از تهیه مصالح اگر بخواهند از آن بلافاصله استفاده نمایند آن را به سالنهای ساخت گل میبرند و در غیر این صورت آن را در سیلوهای مخصوص انبار مینمایند.
- ساختن گل: در حدود ۲۰ گرم از وزن خاک به آن آب اضافه مینمایند. آب مورد نیاز باید فاقد مواد خارجی بوده و همچنین نباید آبی باشد که در مراحل مختلف تهیه آجر با خاک رس ترکیب شیمیایی بدهد. بعد از اضافه کردن آب به خاک آن را خوب مخلوط میکنند تا تمام ذرات آن در مجاورت آب قرار گیرد و تر بشود. سپس آن را مدتی به حال خود رها میکنند تا رفته رفته اب به تمام ذرات خاک نفوذ کرده و آن را تر نماید و گل به شکل خمیر یکنواختی در آید. آنگاه آن را با لگد زدن ورز میدهند و به یکنواخت شدن گل و باز شدن کلوخههایی که هنوز در مجاورت آب قرار نگرفتهاند کمک میکنند. مقدار آب موجود در گل باید به حداقل ممکن برسد و فقط شکلدادن گل را ممکن سازد؛ زیرا هرقدر آب گل زیادتر باشد خشک شدن خشت مشکلتر و پر هزینه تر میشود و بعد از آن که آب درون آن متصاعد گردید فضای خالی آن در خشت باقی میماند و موجب پوکی آجر میگردد.
- قالبگیری یا خشت زنی: در کارخانههای قدیمی خشت زنی با دست انجام میگردید. به این صورت قالب چوبی به شکل آجری که میخواستند تهیه نمایند میساختند. سپس آن را با دست از گلی که قبلاً تهیه شده و آماده بود پر میکردند. با فشار انگشتان کلیه فضای خالی که ممکن بود وجود داشته باشد پر مینمودند. سپس سطح خارجی را با دست صاف و صیقلی میکردند. بعد قالب را که ته نداشت و فقط یک چهار چوب بود را بلند میکردند در نتیجه خشتهای قالبگیری شده در محل خود باقی میماندند.
- خشک کردن خشت: پس از چند ساعت که از زدن خشت میگذشت و تقریباً خشت میتوانست قالب هندسی خود را حفظ کند آن را از محل خود بلند کرده و از سمت سطح باریکتر پهلوی یکدیگر میچیدند؛ و بدین ترتیب سطوح بیشتری از خشت را در معرض جریان باد قرار میدادند و به خشک شدن سریع تر خشت کمک میکردند. البته در این روش به علت غیر فنی بودن اولاً در سطح خشت ناهمواریهای شدیدی ایجاد میشد و در ثانی به علت آن که سطح روی آن در اثر کوران هوا زودتر خشک میشد ولی مغز آن هنوز رطوبت داشت و برای آن که رطوبت مغز به خارج هدایت شود ناچار در سطح آن ترکهایی ایجاد میشد.[12][13][14]
کاربرد انواع آجرها
جنس آجرها بسته به نوع کوره، ترکیب خاک خشت، میزان حرارت کوره و دوری و نزدیکی آن به مرکز حرارت فرق میکند و در نتیجه محل کاربرد آنها نیز بسته به نوعشان متفاوت است.[14]
- آجر جوش
که بیشتر از گونههای دیگر حرارت دیده و در مجاورت آتش قرار داشته قدرت جذب آب را ازدست میدهد و در نتیجه آن را در پی یا در پله (جایی که پا خور زیاد است) به کار میبرند. از این نوع آجر، دو جوش نیز وجود د ارد که سختتر از آجر جوش میباشد. (استفاده از آجر جوش در جاهایی که با آب ارتباط دارد؛ مناسب است و اندود ماسه آهک را روی آجر جوش میکشند)[14]
- آجر پخته
که به آن آبانبار میگفتند. این آجر کاملاً پخته و رنگش شیر و شکری بود و برای همهٔ کارهای آجری به کار میرفت در گذشته خزانهٔ آبانبارها را با آن میساختند.[14]
- آجر خام پخته
حرارت کمتری در کوره دیده، رنگش قرمز و از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک است. این آجر برای ساختمانهای (ارزان قیمت) آبی مثل آبانبارها به کار میرفت؛ که باید با ملاتهای آهکی یا ساروج قنداق میشد. آنچه که امروز به نام آجر شناخته شدهاست، پدیدهای است که از دگرگون شدن گل رس به دست میآید. حرارت دادن خشت گلی و سخت شدن آن اولین شیوهٔ تهیهٔ خشت است که مربوط به سالهای پیش از هزارهٔ ششم قبل از میلاد میباشد. قدیمیترین خشت بدست آمده دستساز متعلق به گنج دره است. خشت زدن و پختن آجر بوسیلهٔ بابلیها ابداع شد. بهطور مشخص آجر واژهٔ بابلی است و نام خشتهایی بوده که روی آنها قوانین و منشورها را مینوشتند. قدیمیترین لوح آجری مربوط به دوران سارگن(۲۴۰۰سال قبل از میلاد) است. آجر از قدیمیترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش میرسد. نشانهها یی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقهٔ شش هزار سالهٔ آجر در آن کشور است. فن استفاده از آجر، از آسیای غربی به سوی غرب، مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفتهاست. در سده چهارم، اروپاییها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاد و رواج مجدد آن از سده ۱۲ میلادی توسط ایتالیاییها بود. سوابق تاریخی نشانگر آن است که ساکنان نواحی خوزستان یا بینالنهرین نخستین اقوامی بودند که به آجر دست یافتند و احتمالاً اولین تجربههای خود را در کف اجاقها یشان مشاهده کرده و پختن و سخت شدن گل زیر آتش را به خاطر سپردند. عدم وجود مصالح سنگی و چوبی مورد نیاز مردم این نواحی سبب شد که خاک به عنوان مهمترین عنصر ساختمانی مورد استفاده قرار گیرد. تا پیش از آمدن مادها و پارسها تا حدود یک هزار سال پیش از میلاد تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ ایلام بودهاست. آثار مهم و عمدهای که از آنان در ایران باقیمانده عبارتند از: محوطه باستانی شوش، آثار هفت تپه، شهر باستانی چغازنبیل و نقوش برجسته ایلامی و… در ایران بقایای کورههای سفال پزی و آجرپزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد میرسد پیدا شدهاست. آجر درآثار قبل از ایلام، بیشتر در «تپه آکروپل» کشف شدهاست. در بلندترین نقطه این تپه در اوائل قرن حاضر میلادی کاوشگران فرانسوی با استفاده از آجرها و مصالح قدیمی یک قلعه مستحکم برای سکونت و استقرار هیئت خود ساختهاند. (قلعهٔ فرانسویها) ساختمان اصلی «زیگورات» چغازنبیل که از خشت خام و رویه آجری بنا شده؛ در اصل پنج طبقه بوده که در طول زمان خراب شدهاست؛ و در کاوشها فقط سه طبقه باقیمانده آن، از زیر خاک بیرون آمده و سپس مرمت و بازسازی گردیدهاست. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی برمیخوریم که به عنوان کتیبه به دیوار نصب شدهاند مصالح این بنا از خشت خام و آجر پخته معمولی است. آجرها را در نمای ساختمان و خشتها را در داخل بنا بکار گرفتهاند.[15]
مادها سدهٔ هفتم پیش از میلاد نخستین پادشاهی خود را پس از ایلامیها را در این سرزمین بنیان نهادند. معماری مادها شامل دو بخش میباشد:
- معماری صخرهای
- معماری معمولی
سازههای آجری
گنبدها
گنبد نظام الملک و گنبد تاجالملک در مسجد جامع اصفهان از ساختههای دورهٔ اسلامی است که در آن آجر، حکم کامل یک عنصر تزیینی را دارد. شبستان چهل ستونی این مسجد، مجموعهای است از بیش از ۵۰ نوع طاق گنبدی که در آن آجر غنای خود را در نقش یک عامل ساختاری ویک عنصر تزیینی تواماً نشان میدهد.[16]
گوشواره
گوشواره عنصری است که قبل از اسلام برای تسهیل ساخت یک گنبد بکار میرفتهاست اما در جریان تحول خود در معماری اسلامی، جنبهٔ تزیینی بخود میگیرد. نمونهٔ بارز آن را میتوان در تالار مربع مسجد جامع اردستان (دورهٔ سلجوقی) و مسجد جامع قزوین (اویل قرن ۶ هجری) که مزین به لوزیهای آجری است، مشاهده کرد. طاقچه و طاق نماها در تاریخ هنر معماری اسلامی یک نوع تزیین محسوب میشوند. میتوان پذیرفت که گوشواره به عنوان یک عنصر معماری همیشه جنبهٔ تزیینی خود را حفظ کردهاست؛ زیرا از همان اول وجود نوعی طاقچه را القا میکردهاست؛ و از اوایل قرن نهم به بعد گوشواره همراه با تزیینات دیگری همانند کاشیها و گچبریها مزین میشود.[16]
مقرنس
یکی از عناصر تزیینی در معماری است. مقرنسها ی موجود در ایران در سه گروه قرار میگیرند:
ابعاد آجر
از آنجایی که آجر را از پختن خشت خام بدست میآورند، در هر دورهٔ تاریخی ابعادش کمابیش نزدیک به خشت است. ابعاد آجر در هر بنای تاریخی قطعاً نمایانگر دورهٔ تاریخی آن نیست؛ به این معنا که در هر مقطع تاریخی با توجه به نوع خاک و مکان و شیوه اجرا، ابعاد آجر تغییر میکند. (مثلاً اگر خاک سست باشد، ابعاد آجر کوچکتر میشود)
در دوران ایلامی استفاده آجر به صورت کامل، بیشتر از کاربرد آن به صورت نیمه است. در بررسی مقابر ایلامی (هزارهٔ دوم قبل از میلاد) ابعاد آجر بر سه دسته است.
۲۸× ۲۳ ~۲۴× 7 cm
۳۸× ۳۲ ×6/5 cm
۲۷ ~۲۸ ×۲۵ ×7 cm
در دوران ماد کاربرد آجر به صورت نیمه معمول تر شد:
cm 10 ×۳۳× ۳۳
در دوران پارتیان نیز کاربرد آجر به صورت نیمه بیشتر است. ابعاد آجرهای یک دژِ مربوط به دوران پارت:
۸ × ۳۲ × 32 cm
۱۰ × ۴۰ × 40 cm
cm 9 × ۳۷×۳۷ شکل عمومی آجرهایی که در طی دورانهای مختلف بعد از اسلام در بناها بکار گرفته شده، اکثراً چهار گوش یا مربع در اندازههای مختلف است.
در قرون اولیهٔ اسلامی کما بیش تنوع آجرهای دوران ساسانی معمول بوده و میانگین ابعاد آجر بیشتر cm10×۳۳×۳۳ است.
در قرن چهارم آجرها به کوچکترین اندازهٔ خود میرسند و میانگین ابعاد آجرها به ۵٫۵ × ۱۸ ..... ۶٫۵ × ۸میرسد.
در دوران سلجوقی آجرهای معمولی بزرگتر میشوند و به میانگین ۲۶ سانتیمتر در طول و عرض میرسند.
در دوران ایلخانی اندازههای گوناگون ۱۸تا ۳۸بکار میرفتهاست. گونهٔ رایج، ۲۰ تا ۲۲ و با ضخامت ۴٫۵ تا۵ بودهاست. این آجرها از نظر رنگ متنوع هستند: زرد کمرنگ – زرد مایل به قهوهای –قرمز تیره و خاکی از شاه عباس به بعد ابعاد آجر کما بیش در میانگین ۲۳ در طول و عرض ثابت میشود؛ استفاده از آجرهایی به این ابعاد امروز نیز متداول است. (۵× ۲۴×۲۴)
در دوره زندیه به دلیل نامناسب بودن خاک شیراز، آجرها در لار با ابعاد ۲۳٫۵ تا ۲۴، پخته شدهاند. آجرهای این دوران به کریمخانی معروف است. آجرهای بزرگ مستطیل «علینقی خانی» از همین دوره در دست است که در لبهٔ باغچهها بکار برده میشدهاند.
اندازه رایج در دوران قاجار۴× ۱۹٫۵×۱۹٫۵ بودهاست.
ابعاد آجر برای کفسازی متفاوت باآجر بکار رفته دردیوار است. آجر فرش دورهٔ سلجوقی به ابعاد ۴۴×۴۰ بود که به نام آجر نظامی شهرت یافتند؛ و در دوران قاجار برای کفسازی خصوصاً فرش بامها متداول شدند. آجر با ابعاد ۲۰×۲۰ با نام آجر فرشی خوانده میشود.
ضخامت آجرها نیز تغییرات زیادی یافت بیشترین ضخامت ۱۳٫۵سانتیمتر و کمترین ضخامت حدود ۳٫۳سانتیمتر بودهاست.[14]
انواع آجر تزئینی
آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب چوبی مانند ماله واکوب میکردند وبا دست آغشته به آب رویهٔ آن را صاف میکردند. نمونهٔ قدیمی این شیوه را در آجرهای نمای گنبد قابوس شاهد هستیم. (آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است).[14]
آجر پیش بر
با توجه به طرح و نقشهٔ تهیه شده و در اندازههای مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با سیم یا چاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره میبردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده ونقش دار تهیه میشوند. این آجرها در دو دسته آجر وآجر سفال تهیه میشوند.[14]
آجر مهری
نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرورفته که در مواردی محدود، به گونهٔ پیش بر و دست کار صورت میگرفته و در عمدهٔ آثار به کمک قالب انجام میشدهاست. از قرن چهارم در آثار سیراف با آجرهای سفال نقش دار برخورد داریم. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورتهای لوزی، بادامی، ستارهای شکل و چلیپا ساخته میشوند. از مسجد جامع گناباد در دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقشهای هندسی و کار گره در شکلهای مربع و مستطیل بدست آمدهاست. در رصدخانه مراغه دو قطعه آجر مستطیل شکل به دست آمده با طرح گیاهی در مایه اسلیمی، که دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس محراب گونه را عرضه میکنند. این مورد تا پیش از آن در هنر آجرسازی ایران نا شناختهاست و نقشها به صورت فرورفته میباشد.[14]
آجر تراش
در ایران قطعههای گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است؛ کاربرد فراوان داشتهاست. آجرتراشان در پای کار قطعههای گوناگون پاره آجر را با تیشه آماده میکردند که قدمت آن از دوران سلجوقی بوده و در دوره صفویه به تکامل رسیدهاست. در گذشته کار تراش آجر بر روی آجرهای چهارگوش صورت میگرفت؛ ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی بهطور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام میگیرد و کمتر با نمونهای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش برخورد میکنیم.[14]
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجرها که در اندازهها و شکلهای مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفتهاند؛ خاص دوران قاجار هستند. این آجرها در در نما و بخشهای مختلف چون پایهٔ ستونها، سر ستونها، حاشیهها و… کاربرد داشتهاند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شدهاند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکلهای مختلف میساختند و سپس زائدههای آن را با تیشه داری به گونهٔ آجر تراش حذف میکردند. گونههای مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده میشدهاست و نامی خاص داشتهاند.[14]
آجر آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب میخیسانند و کناره آن را به وسیلهٔ ماسهٔ بادی یا گَرد آجر و گاه با گل رس یا اخرا میسایند. این روش به نما جلوه میدهد ولی توان آجر را از بین میبرد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونهٔ این کار را در گنبد سلطانیه سراغ داریم.[14]
اَشکال مختلف آجر
آجرها ممکن است بر اساس نیاز، در اندازهها و طرحهای مختلفی تولید شوند.
بهعنوان مثال:
- آجر سوراخ شده
- آجر معمولی
- آجر توخالی
- آجر بولنوس
- آجرهای خرد شده
- آجرهای کانال یا آجرهای آجر
- آجرهای مقابله
- آجرهای منفرد
- سنگفرش آجر
- آجر زرق و برق دار
- ملکه نزدیکتر
- شاه نزدیکتر
- هدف آجر ساخته شدهاست[17]
منابع
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ آجر موجود است. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ آجرچینی موجود است. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ آجرپزی موجود است. |
- «Interlocking bricks & Compressed stablized earth bricks - CSEB». Buildup Nepal (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
- مصالحشناسی، سیاوش کباری، شابک:۷-۴۴-۶۴۷۱-۹۶۴، صفحه ۱۳۷–۱۳۹
- مصالح ساختمانی (آژند- اندود – آمود)-مهندس زهره بزرگمهری
- پوپ، معماری ایران، ۱۳۹–۱۴۴.
- طاووسی و آزادی، کیمیای آجر و نقش در گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان، ۳۲.
- ساختمان، ایران نماکار | سامانه نمای (۱۳۹۵/۱۲/۳۰–۱۲:۵۷). «هنر آجرکاری دوره سلجوقی». fa. دریافتشده در 2021-05-03. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=
را بررسی کنید (کمک) - زمرشیدی، حسین (۱۳۹۰). مصالحشناسی سنتی. زمرد.
- عمران آنلاین
- مصالحشناسی، سیاوش کباری، شابک:۷-۴۴-۶۴۷۱-۹۶۴، صفحه ۱۴۸–۱۵۰
- مصالح ساختمان/احمد حامی/چاپ و پخش دانشگاه تهران2042/چاپ هفدهم1384
- مصالحشناسی، سیاوش کباری، شابک:۷-۴۴-۶۴۷۱-۹۶۴
- کباری، سیاوش (۱۳۹۲). مصالحشناسی. انتشارات دانش و فن.
- معماری ایران مصالحشناسی سنتی – حسین زمرشیدی
- پیوند و نگاره در آجر کاری- حسین زمر شیدی
- مصالح ساختمانی (آژند- اندود – آمود)-مهندس زهره بزرگمهری
- تزئینات وابسته به معماری دورهٔ اسلامی – یوسف کیانی
- «Different Shape Bricks (13 Shape Types I bet unknown to You)» (به انگلیسی). Define Civil. ۲۰۱۸-۰۹-۰۳. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۹-۲۵.