شتر

شُتُر یا اُشتر را که در زبان پهلوی (ushtar) می‌گفتند حیوانی است نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شتران؛ شبه نشخوارکننده[2] و با دست و گردنی دراز. بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختارش از پیه و چربی است. در دین اسلام گوشت او حلال است. اما ذبح آن با دیگر جانوران حلال گوشت متفاوت است و آن را نحر (بریدن گلو) می‌کنند و اگر سر آن را مانند گوسفند پیش از نحر ببرند گوشت آن حلال نیست. شیرش نیز نوشیده می‌شود ولی بیشتر کاربرد بارکشی دارد. پشم و پوستش نیز برای ریسندگی و پارچه‌بافی و کفش‌دوزی کاربرد دارد.

شترها در پارک ملی کویر ایران، حوالی کاروانسرای دیرگچین

    شتر
    شتر یک‌کوهانه،
    شتر دوکوهانه، شتر دوکوهانه
    آرایه‌شناسی
    فرمانرو: جانوران
    شاخه: طنابداران
    رده: پستانداران
    راسته: جفت‌سمان[1]
    تیره: شتران
    سرده: Camelus
    کارل لینه، ۱۷۵۸
    Species

    شتر دوکوهانه
    شتر یک‌کوهانه
    Camelus gigas (fossil)
    شترچهره (fossil)
    Camelus sivalensis (fossil)

    گونه‌های دیگری از شتران نیز در آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند، به نام‌های لاما، آلپاکا، گواناکو که دارای کوهان نیستند.

    شتر ویژگی‌های خاصّی دارد که مهم‌ترین آن‌ها تحمّل شرایط سخت صحرا و دماهای گوناگون و به‌ویژه گرمای شدید تابستان و کمبود آب و علوفه است. ترکیب جسمانی شتر با دیگر جانوران اختلاف زیادی دارد، و این اختلاف انگیزه شده که شتر در درازا روزهای سال در بیابان زندگی کند و از بوته‌ها و درختچه‌های گوناگون صحرایی و کویری و حتی از بوته‌های شور و خاردار تغذیه کند. عرب‌ها از زمان‌های بسیار دور از شتر استفاده کرده و می‌کنند. آن‌ها به این حیوان اهلی لقب کشتی صحرا (به عربی: سفینةالصحراء) داده‌اند.

    شتر حیوان مفیدی است و کاربردهای فراوانی دارد. این حیوان علاوه بر اینکه وسیله اصلی رفت‌وآمد ساکنین صحراست، از سویی دیگر می‌تواند خوراکی آدمی و وسایل مورد نیاز دیگر را به انسان عرضه کند و انسان می‌تواند با تغذیه با شیر و گوشت شتر، تا هفته‌ها در صحرا زنده بماند. هم چنین می‌توان از چربی کوهان به جای کره استفاده کرد و پشم شتر را در ساختن خیمه‌ها، پتو، فرش، لباس‌های پشمی، طناب و ریسمان به کار برد. هم چنین می‌توان از مدفوع خشک شده شتر برای روشن کردن آتش استفاده کرد و پس از کشتار شتر می‌توان از پوست آن برای ساختن کفش و مشک و چیزهای دیگر استفاده کرد. شتر از جانورانی است که با محیط‌های خشک و بی‌آب و علف و صحرا سازگار شده و این سازگاری انگیزه شده‌است که به خوبی بتواند آب و هوای گرم و خشک، بی‌آبی و کم‌خوراکی را تحمل کند.

    کوهان، عضوی قابل توجه در شتر است که تنها از چربی و ماهیچه تشکیل شده و در آن استخوانی وجود ندارد و شتر در شرایط بی‌خوراکی تا چندین روز می‌تواند با اعتماد به وجود این چربی و سوخت و ساز آن زنده بماند.

    کف پای شتر پهن است و مانع از این می‌شود که در شنزار فرورود. چشم‌های شتر دارای مژگان‌های بلندی است که به همراهی پلک‌ها، چشم‌ها را از طوفان‌های شنی و از تابش شدید آفتاب محافظت می‌کند. منخرین شتر دارای شکاف‌های طولی است. شتر در هنگام تنفس می‌تواند بینی را به خوبی از هم باز کند و بیشترین میزان هوا را وارد ریه‌های خود کند و در هنگام بروز طوفان شن بینی خود را ببندد. شتر دارای فک درازی است که به‌طور جانبی حرکت می‌کند و می‌تواند عمل جویدن را به خوبی انجام دهد. شتر می‌تواند بیشتر از هر حیوان دیگر بی‌آبی را تحمل کند و اکنون آشکار شده‌است که متناسب با اختلاف زیاد درجه حرارت بدنش می‌تواند آب بدن خود را حفظ نماید، زیرا که از این آب برای خنک کردن بدن استفاده نمی‌کند. دمای بدن شتر ثابت نیست و به آهستگی هماهنگ با دمای محیط بالا می‌رود و این بدان معنی است که شتر آب بدن خود را از دست نمی‌دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد (که این کار در انسان از طریق عرق کردن صورت می‌گیرد) و در شب هنگام که از دمای محیط می‌کاهد دمای بدن شتر نیز کاهش یافته و در هنگام صبح در پایین‌ترین درجه قرار می‌گیرد.

    دمای بدن شتر می‌تواند در محدوده ۷ درجه فارنهایت بالا و پایین برود در حالی که در انسان تنها در محدوده ۱ درجه فارنهایت بالا و پایین می‌رود.

    پس از دوران باستان در آسیای غربی شتر جایگزین ارابه و گردونه شد.[3]

    خصوصیات شتر
    شتر و بچه‌شتر در بیابان مسیله.
    جمجمه شتر

    لب‌های شتر دارای گسترش حرکتی خوبی است و لب بالائی به دو بخش تقسیم شده‌است. ملاحظه می‌گردد که لب زیرین در شترهای پیر به‌وضوح آویزان است. در این حیوان نیز، همانند دیگر نشخوارکنندگان، بر روی فک پایینی شتر تنها دندان پیشین وجود دارد و این دندان‌ها در فک بالائی وجود ندارد. دهان شتر همیشه باز است و حیوان گاه بانگ بلند و گوشخراش می‌زند و هنگامی که حیوان چنین آواهایی از خود درمی‌آورد اگر به دهان او بنگریم در موخره دهان می‌توانیم توده‌ای سرخ رنگ ببینیم که احیاناً تا بخش جلوئی دهان می‌رسد و به دید می‌رسد که برگرده این توده مرطوب کردن ناحیه انتهایی حنجره است و در نتیجه کمک می‌کند حیوان در برابر تشنگی مقاومت کند. (این توده بالاخص درهنگام فصل جفتگیری، که شتر نر مست بدون دلیل به دیگران حمله می‌کند، و بیضه‌ها و مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز می‌گیرد، در خارج از دهان نیز مشاهده می‌گردد).

    شتر در بالای پس سر خود غده‌ای نرم و مرطوب دارد که ترشح آن در هنگام مستی شتر است. در حالی که بقیه اجزای بدن خشک می‌باشد. در ناحیه مفصل پاها، پوست شتر کلفت و خشن می‌گردد که به آن پینه می‌گوییم. پینه بیشتر در جاهایی از بدن مشاهده می‌گردد که شتر بر روی آن‌ها می‌نشیند تا باقی بدن خود را از اصطکاک با زمین محافظت نماید. شتر در ناحیه جناغ سینه نیز پینه بزرگی دارد که شتر را در هنگام نشستن در تعادل نگاه می‌دارد. کوهان شتر یک توده چربی است که حجم آن بر حسب شتر، سن وی و تندرستی وی تغییر می‌یابد.

    قفس لاماها در باغ وحش شهر تفلیس

    پاهای شتر به گونه‌ای تکامل یافته‌است که حیوان را در هنگام راه رفتن بر روی شن‌های نرم یاری کند، ولی به هر حال این پاها با هر گونه زمینی به جز زمین‌های گل‌آلود بارهت دارد. سم‌های حیوان واضح و آشکار نبوده و در داخل بافت کراتینه کف پا فرار گرفته‌است. کف پا محکم بوده و دارای ناخن‌های سخت و کوتاهی در مقدمه است و هنگامی که کف پا بر روی زمین گذاشته می‌شود به خوبی منبسط می‌گردد و انگیزه تثبیت پا بر روی شن‌ها می‌گردد و این در حالی است که شتر با سختی فراوان بر روی زمین‌های گلی و لغزنده راه می‌رود.

    دستگاه گوارش شتر همچون دیگر نشخوارکنندگان عبارت از معده‌های چهارگانه است، هر چند هزار لای شتر، رشد و گسترش چندانی نیافته‌است. شتر دارای رفتار ویژه‌ای است. هر چند حیوانی بردبار و آرام است، گاه ناگهان مهاجم می‌گردد (به‌ویژه در فصل جفت‌گیری)، به همین جهت بهتر است که در هنگام کار، شتران نر و ماده از هم جدا گردند. در اوقات دیگر شترها مطیع و آرام هستند. علی‌رغم اینکه در هنگام گرفتن افسار آنان یا نهادن بار بانگ می‌زنند خطری نخواهند داشت و معمولاً شتران اخته شده در مقایسه با شتران نر آرام‌تر هستند. شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماری‌ها تا حدودی مقاوم‌تر از دیگر دام‌هاست و هیچگونه علایم خستگی و ناراحتی از خود بروز نمی‌دهند. به همین جهت باید که به دقت آن‌ها را تحت دید داشت زیرا در هنگام بیماری نیز بدون هیچگونه اظهار ناراحتی هم چنان به کار خود ادامه می‌دهند.

    تجمع شترها در محلی برای خوردن آب، حوالی تالاب مره

    سواری

    شتر هنگامی که می‌دود سرعت بالایی دارد. امروزه در کشورهای عربی و اسلامی مسابقات شتردوانی برگزار می‌کنند.

    در گذشته در سرزمین‌های عربی از شتر ماده به دلیل سرعت بالا، برای جا به جایی و انتقال اخبار استفاده می‌کردند.[4]

    نامگذاری

    هر قومی نامگذاری ویژه خود را برای شتر دارد. از اسامی شتران در بین ترکمنها می‌توان به زیر اشاره نمود:

    ۱- بچه شتر ۱ ساله، کوشک

    1. کمی که بزرگتر شد، اوشک
    2. سمبل شتر ترکمن که بسیار زیباست و به رنگ سفید است، آق مایا نام دارد.

    مایا گاهی هم نام دختر انتخاب می‌شود.

    1. بزرگترین شتر در گله شتران را آروانا گویند
    2. شتر چهار ساله، دوج
    3. شتر ماده، دیه‌است.

    در زبان بلوچی به بچه شتر تازه متولد شده «هِر» می‌گویند و کمی که بزرگتر شد «کَوات» و یک ساله هارو «پُرآپ» صدا می‌زنند و به شترهای ماده «ڈاچی» و به نرها «لیرَه» می‌گویند.

    گله شتر در حال عبور از کویر
    استراحت شتر ها در پارک ملی کویر

    شیر شتر

    شیر شتر غذای اصلی ساکنین صحرا و بادیه را تشکیل می‌دهد. ملل آسیای میانه از دیر باز تا کنون در تغذیه خود متکی به شیر شتر بوده‌اند. تولید شیر به وسیله شتر به مراتب بهتر از تولید شیر توسط گاوهای مناطق خشک و کویری است. شتر می‌تواند مقدار زیادی در حدود ۴ تا ۸ کیلوگرم در روز شیر دهد و این میزان در برخی اوقات از ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم در روز می‌رسد.

    طبیعت شیر شتر گرم و خشک است و از بین برنده اخلاط مزاحم وباز کننده منافذ و تحلیل برنده تورم‌های سفت خصوصاً در نواحی مربوط به سر و سیستم دفعی و کبد.

    شیر شتر به همراه شکر برای تنگی نفس مفید است و به عنوان ادرارآور و محرک قاعدگی خانمها قابل استفاده است.[5]

    گوشت شتر

    طبیعت گوشت شتر گرم و خشک و هضم آن دشوار است (خصوصا شتر ماده)، توصیه می‌شود این گوشت در هنگام پخته شدن کاملاً له شود و مداومت در مصرف آن نیز توصیه نمی‌شود، زیرا باعث تولید خلط غلیظ خواهد شد. بهتر است هنگام استفاده، از گوشت بچه شتر استفاده شود زیرا هضم و جذب بهتری دارد.[5]

    جمعیت

    کشورهای دارای بیشترین تعداد شتر بر اساس گزارش فائو[6]

    کشور تعداد شتر زنده
    ۱  چاد ۷٬۷۶۲٬۰۰۰
    ۲  سومالی ۷٬۲۴۳٬۰۰۰
    ۳  سودان ۴٬۸۷۲٬۰۰۰
    ۴  کنیا ۳٬۲۷۳٬۰۰۰
    ۵  نیجر ۱٬۸۱۱٬۰۰۰
    ۶  موریتانی ۱٬۴۹۵٬۰۰۰
    ۷  اتیوپی ۱٬۲۶۱٬۰۰۰
    ۸  مالی ۱٬۲۱۶٬۰۰۰
    ۹  پاکستان ۱٬۰۷۶٬۰۰۰
    ۱۰  عربستان سعودی ۴۹۰٬۰۰۰
    آمار جهانی ۳۵٬۵۲۵٬۰۰۰

    در تاریخ

    عرب ها، حيواناتی همچون شتر، اسب، خر، گوسفند، بز و گاو را می پروراندند. اما از اين ميان، شتر جايگاه ديگری داشت. شتر رمز بَدَوی بودن و صحرا نوردی، و تنها حيوانی بود که با زندگی سخت و خشن عرب های بيابان نشين سازگاری داشت؛ جانداری که می تواند چندين روز را بدون آب به سر بَرد و در صورت نياز، صاحبش آن را بکشد و آب ذخيره شده در شکمبه اش را بنوشد. انسان صحرانشين، از پشم شتر (وَبَر) ٢ برای خيمه، و از شير آن برای نوشيدن و رفع گرسنگی و از خودش به هنگام لزوم، به عنوان غذا و سرمايه بهره می بُرد.[7]

    نگاره

    جستارهای وابسته

    پانویس
    1. Artiodactyla
    2. "شبه نشخوارکنندگان". ویکی‌پدیا انگلیسی (به eng).
    3. The Camel and the Wheel Richard W. Bulliet Columbia University Press. https://cup.columbia.edu/book/the-camel-and-the-wheel/9780231072359
    4. عایشه بعد از پیغمبر نوشته کورت فریشلر انتشارات امیرکبیر ۱۳۴۳ صفحات مختلف
    5. دکتر سعید میرزا آقایی. مفاهیم تغذیه در طب ایرانی. نسل نیکان چاپ اول ۱۳۸۹.
    6. «FAOSTAT». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۷-۰۹.
    7. تاریخ اسلام (2) (PDF). وزارت آموزش و پرورش.

    منابع
    • زاید، عاشور، عبدالله، الأبل چاپ: دانشگاه زندگانی المختار: جمهوری لیبی، چاپ اول، انتشار سال ۱۹۹۱ میلادی. (به عربی).
    • احسان مقدس. کلیاتی دربارهٔ شتر: سایت سازمان دامپزشکی کشور

    en:Pseudoruminant

    پیوند به بیرون
    در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ شتر موجود است.
    مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به شتر در ویکی‌گفتاورد موجود است.
    اطلاعات مرتبط در ویکی‌گونه: Camelus
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.