معماری ایرانی

پیمون نه تنها در نقشه و اندازهٔ پایه‌ها و ستون‌ها در عرض و طول اتاق‌ها و راهروها اثر دارد، بلکه حالت در و پنجره و نسبت بین آن‌ها را نیز معین می‌کند و پس از همه در پوشش درگاه‌ها، ایوان‌ها، طاق‌ها و گنبد خانه‌ها تأثیر دارد. این تأثیر آن جا آشکار می‌گردد که معمار ایرانی می‌تواند با تضمین کافی با کاربرد پیمون کست افزود، طرح و محاسبه و اجرای آن را در آن واحد انجام دهد؛ بدون این که نا استواری به وجود بیاید.[2]

• شیوه پارسی تا سده چهارم پیش از میلاد، شامل:
  • شیوه پیش پارسی تا سده هشتم پیش از میلاد، مثال چغازنبیل
  • شیوه مادی سده هشتم تا ششم پیش از میلاد
  • هخامنشیان سده ششم تا سده چهارم پیش از میلاد، که ظهور آن در شهرهای دیدنی که برای مدیریت و سکونت استفاده شد (همانند تخت جمشید، شوش، اکباتان)، (معبدهایی که برای عبادت و همایش‌های اجتماعی ساخته شده‌اند (همانند معابد زرتشتی)، و آرامگاه‌هایی که برای احترام به پادشاهان منقرض شده‌استفاده شده‌است (همانند آرامگاه کوروش کبیر)
• شیوه پارتی سده چهارم پیش از میلاد تا صدر اسلام، که شامل طرح‌های زیر می‌شود:
  • دوره سلوکیان شامل معبد آناهیتا، ستون‌های خورهه
  • اشکانیان ارگ کهن نسا
  • ساسانیان مثال: قلعه دختر، طاق کسری، بیشاپور، کاخ سروستان

نمایی از معماری ایرانی حمام سلطان امیر احمد، کاشان.

• شیوه خراسانی (صفاریان، طاهریان، غزنویان و…) از ابتدای قرن چهارم هجری شمسی تا پایان قرن چهارم؛ مثال:مسجد جامع نائین، مسجد جامع اصفهان

ویژگی‌های سبک خراسانی: پلان مستطیل شکل فضای شبستانی یا چهل ستونی ساده و بی‌پیرایه (فاقد تزئینات) مصالح اولیه خشت خام و آجر فاقد پوشش و تزئینات یا گاهی پوشش کاهگل استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.

• شیوه رازی قرن پنجم تا اول قرن هفتم (قرن یازده میلادی تا حمله مغول) که شامل روش‌ها و ابزارهای دوره‌های زیر می‌شود:
  • سامانیان: مثال: آرامگاه اسماعیل سامانی
  • غزنویان مثال: برج گنبد قابوس
  • سلجوقیان برج‌های خرقان
  • خوارزمشاهیان

ویژگی‌های سبک رازی: پلان مستطیل شکل فضای ایوانی مصالح اولیه آجر ساخت ایوان پلان، ایوان مربع شکل می‌باشد استفاده از طاق‌های جناقی (تیزه دار) ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می‌شده‌است. ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی استفاده از تزئینات (گچ‌بری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی)

• شیوه آذری (ایلخانیان و تیموریان) از اول قرن هفتم تا اول قرن دهم.

با ورود مغولان (ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته‌است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دورهٔ حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می‌دانند. مثال‌ها: سلطانیه، ارگ تبریز، مسجد جامع ورامین، مسجد گوهرشاد، مسجد بی‌بی خانم در سمرقند، مقبره عبدالصمد اصفهانی، گور امیر، مسجد جامع یزد، منارجنبان سبک آذری خود به دو شیوه قابل تفکیک می‌باشد: الف: شیوهٔ اول سبک آذری مربوط به دورهٔ ایلخانی به مرکزیت تبریز با ویژگی‌های زیر: ساخت بناهای سترگ و عظیم توجه به تناسبات عمودی بنا ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل تنوع در ایوان سازی استفاده از تزئیناتی چون گچ‌بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته. ب: شیوهٔ دوم سبک آذری مربوط به دورهٔ تیموری به مرکزیت سمرقند با ویژگی‌های زیر: ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه. ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا. استفاده از تزئینات کاشی معرق (موزاییک کاری) دورهٔ تیموری اوج معماری سبک آذری می‌باشد.

• شیوه اصفهانی (صفویان، افشاریه، زندیه و قاجاریه) از اول قرن دهم تا اواسط دوره قاجاریه.
• شیوه اصفهانی

به شیوهٔ معماری دورهٔ صفویه، سبک اصفهانی اطلاق می‌شود. چون اولین بنا در شهرهای اصفهان ساخته شده و به سبک اصفهانی معروف است. دورهٔ حکومت شاه عباس را عصر طلایی سبک اصفهانی می‌دانند. مثالچهل ستون، عالی قاپو، مسجد آقابزرگ، کاشان، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله، ویژگی‌های سبک اصفهانی (تزئینی‌ترین سبک معماری ایرانی) پلان مستطیل شکل و چند ضلعی ساده پلان ایوانی مصالح مرغوب و بادوام در تزئینات بناها از کاشی خشتی، هفت‌رنگ، مقرنس کاری، یزدی‌بندی، کاربندی یا رسمی بندی استفاده شده‌است.

• معماری معاصر (پهلوی، بعد از انقلاب ۱۳۵۷) از اواسط دوره قاجاریه تا کنون

از شش شیوهٔ معماری ایران، دو شیوهٔ پارسی و پارتی مربوط به پیش از اسلام و چهار شیوهٔ دیگر مربوط به دورهٔ اسلامی است. غربی‌ها برای شیوه‌های اسلامی نام‌هایی را به‌کار می‌برند، مانند شیوه‌های اموی و عباسی.

• 
  سی‌وسه‌پل
• 
  مسجد نصیرالملک
• 
  نمایی از حمام وکیل شیراز
• 
  نمایی از شبستان مسجد جامع اصفهان
• 
  بخش حرمسرا، کاروانسرای دیر گچین، معماری دوره ساسانی
• 
  معماری مسجد کاروانسرای دیر گچین، این مسجد در دوران قبل از اسلام چهار طاقی بوده‌است.
• 
  خانه بروجردی‌ها، کاشان
• 
  حمام سلطان امیر احمد، کاشان

عامل اصلی وحدت و هماهنگی معماری گذشته ایران در گرایش و اعتقادهای مذهبی نهفته‌است. گرایش‌های مذهبی که محور اصلی آن احدیت و وحدانیت است.

فرهنگ در برهان قاطع به معنی علم و دانش و عقل، ادب و بزرگی و سنجیدگی آمده‌است. هیچ هنرمند مسلمانی از میراث پیشینیان بی‌بهره نمانده‌است. سخن از سنت، سخن از اصول تبدیل ناپذیری است با منشأ آسمانی و سخن از کاربردشان در مقاطع مختلفی از زمان و مکان.[5]

نظم جهان هستی الهام بخش معماران ایران زمین بوده و معماری اصیل سعی داشته به فضای زیست انسان نظم دهد.[6] معماری ایران تجلی وحدت در کثرت و تلاش برای رسیدن به یک وحدت در عالم کثرت است و با اتخاذ اجزاء بر اساس نظم صورت می‌گیرد.[7]

فضای ورودی به عنوان یک عنصر کل نسبت به سایر فضاهای معماری گذشته ایران از اصول و ویژگی‌های خاصی برخوردار است. کارکرد و نقش اصلی در ورودی هر فضای محصور، تأمین یک ارتباط قابل کنترل میان درون و بیرون آن فضاست و لذا متناسب با خصوصیات کارکردی و کالبدی آن طراحی ساخته شود. گاهی سردر و فضای ورودی برخی از بناهای بزرگ عمومی نقش نشانه و نماد شهری را پیدا می‌کرد. (سردر ورودیِ مسجد جامع یزد)[8]

حیاط، فضایی مرکزی با انتظام هندسی، درون‌نگر مرتبط با فضاهای اطراف، محور سازمان‌دهی، سرگشوده، برگرفته از باغ که تعاملی تنگاتنگ با اقلیم دارد.[9] جایگاه حیاط مرکزی همواره تجسم‌بخش اصول نظم فضایی و وحدت‌آفرین است. قدمت معماری سنتی ایران به حدود هزاره هفتم پیش از میلاد بازمی‌گردد و طی گذشت سالهای متمادی دست‌خوش تغییرات بسیار زیادی شده تا اینکه به شکل کنونی رشد پیدا کرده‌است، معماری سنتی ایران، تجلی نمادین جهانی ابدی و ازلی است؛ در معماری سنتی برخی ویژگی‌ها توسط معماران و سازندگان، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد به عنوان مثال تعهد به حفظ پیوند با سبک‌های پیشین معماری ساختمان، استفاده مجدد از مصالح یا طراحی خانه‌ها و ساختمان‌هایی که با طرح ساختمان‌ها در منطقه سازگار و یکپارچه است.[10]

در این معماری پیمون با عنایت به جانگداز و فضاهای مقصود، وسیله تنظیم ابعاد و اندازه‌هاست و هندسه راهنمای معماری در تأمین تناسب و هماهنگی اصولی.[11] در تمام مراحل مربوط به تکوین یک اثر معماری، رابطه. همیاری تنگاتنگ نیارش، هندسه، پیمون و گز نقش اساسی دارد. هندسه و نیارش با استفاده از پیمون و عنایت به نیاز، عامل تعیین و کنترل ابعاد و اندازه‌ها و راهنمای دستیابی به نتیجه‌ای مطلوب است.[11]

گنبد نه تنها رسالت پوشاندن ابعاد بزرگی از فض را از نظر ایستایی دارد بلکه یکی از مهم‌ترین نمادهای معماری ایرانی به‌شمار می‌رود. از مهم‌ترین خصوصیات گنبد در ایران اینکه «گنبدهای ایرانی بی هیچ چوب بست و قالب ساخته می‌شد.»[12]

هماهنگی با طبیعت و استفاده از انرژی پایدار آن همانند نور و باد… و عناصر اصلی آن مثل آب و خاک و گیاه… به نحو شایسته در معماری گذشته به خدمت فضای زیست گرفته شده‌است. معماری ایران پاسخ معمارانه به طبیعت و اقلیم داده‌است. در همه دوره‌ها آسایش فضا مطرح بوده‌است.[13]