گراش

گِراش ( تلفظ ) شهری است در جنوب استان فارس که در فاصلهٔ ۳۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز و ۲۷۰ کیلومتری شمال غربی بندرعباس قرار دارد. این شهر مرکز شهرستان گراش است. جمعیت گراش بنابر آخرین سرشماری سراسری، ۳۴٬۴۶۹ تن (شامل ۱۰٬۲۰۷ خانوار) گزارش شده‌است.[4] که از این لحاظ پانزدهمین شهر استان فارس و دویست و چهل و سومین شهر ایران به‌شمار می‌رود.

گراش
کشور ایران
استانفارس
شهرستانگراش
بخشمرکزی
نام(های) پیشینجراش، جریش، گریش، گبراش
مردم
جمعیت۳۴٬۴۶۹ تن[1]
تراکم جمعیت۲٬۲۰۲ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت۱۵٫۶۵ کیلومتر مربع
ارتفاع۹۱۴ متر[2]
میانگین دمای سالانه۲۱٫۳ درجهٔ سانتی‌گراد[3]
میانگین بارش سالانه۲۲۴٫۱ میلی‌متر[3]
اطلاعات شهری
شهردارعبدالحسین مهروری
تأسیس شهرداری۱۳۴۴ خورشیدی
ره‌آوردکباب گراشی، حلوا مسقطی، مهوه، رنگینک، گراشی (نوعی خمره سفالی)
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۷۱
وبگاهشهرداری گراش
گراش

گراش در ارتفاع ۹۱۴ متری از سطح دریا،[5] در منطقهٔ ناودیسی زاگرس واقع شده‌است. این شهر در دشت گراش از شمال و جنوب به وسیلهٔ کوه‌های سرخ و کوه‌های سیاه محصور شده‌است.[6] بلندترین قلهٔ مشرف به شهر، بُنِ مُرُک نام دارد که یکی از قله‌های کوه سیاه در جنوب غربی شهر است. آب و هوای گراش گرم و خشک است و در سال ۲۰۱۸ میلادی، میانگین دمای طول روز آن بین ۱۷ تا ۲۶ درجهٔ سلسیوس متغیر بوده‌است.[7]

بنای اولیهٔ شهر گراش حول قلعهٔ همایون‌دژ شکل گرفته‌است که در بالای کوه کلات قرار دارد. این قلعه به صورت متناوب مرکز حکومتی نیمه‌خودمختار بوده که با نام حکام لارستان و بنادر شناخته می‌شده‌اند. کوه کلات امروزه در مرکز شهر قرار گرفته و به نماد شهر تبدیل شده‌است.[8]

مردم گراش اچمی بوده و زبان رایج ایشان نیز اَچُمی است. شهر گراش با دارا بودن ۱۵ اثر تاریخی از دوره‌های مختلف که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، یکی از شهرهای تاریخی جنوب استان فارس محسوب می‌شود.[9] برکهٔ کَل که بزرگترین آب‌انبار ایران لقب گرفته‌است، یکی از آثار تاریخی شناخته‌شدهٔ این شهر است.[10][11]

نام

در ریشه‌شناسی نام گراش دکتر محمودرضا دستغیب بهشتی در تشابه با نام چند شهر دیگر «گراش» را به معنی «جای خوب» می‌داند. گِ به معنی خوب و «راش» مانند «راز» و «ریز» در اسامی برخی شهرها نشانه مکان است. [12]

پیش از این چهار نظر دیگر درمورد معنای کلمه گراش مطرح شده بود. نظریات مطرح شده در مورد ریشه نام گراش بیشتر معطوف به گمانه‌زنی بر اساس ویژگی‌های محلی بوده است.

بر اساس یکی از این دیدگاه‌ها، گَراش هم‌ریشهٔ «خَراش» و «غَراش» است که به معنی پراکنده و پریشان ثبت شده‌است[13][14][15] و به پراکندگی آبادی‌های گذشته در منطقهٔ کنونی شهر اشاره دارد.[16]

دیدگاه دوم، گراش را از ریشهٔ «گِرِشَه» می‌داند.[17] بافت زمین‌شناسی کوه‌های منطقه از جمله کوه کلات، تشکیل‌شده از سنگ‌ها و خاک‌های رسی مارن است. این خاک‌ها را در زبان اچمی گرشه می‌نامند و گروهی آن را ریشهٔ نام‌گذاری شهر گراش می‌دانند.[18]

دیگر دیدگاهی که در این رابطه مطرح شده‌است، نام شهر را برگرفته از واژهٔ «گَبراش» به معنی سرزمین گبرنشین بیان می‌کند. گبر در زبان فارسی نو به معنی غیرمسلمان و زرتشتی است. این دیدگاه معتقد است که زرتشتیانی که در این منطقه ساکن بوده‌اند، پس از فتح فارس توسط اعراب مسلمان، به مناطق دیگر از جمله هندوستان مهاجرت کرده‌اند.[16] نام گبراش در سال‌های اخیر، بعد از بازخوانی تاریخ ایران و افزایش توجهات به تاریخ باستان و آیین زرتشتی، به صورت یک گمانه‌ی عامیانه مطرح شده است. [12]

چهارمین و آخرین دیدگاه، واژهٔ «گِرا» را ریشهٔ نام گراش معرفی می‌کند. گرا در گویش گراشی به معنی روشنایی و شعله‌ور بودن است. این نظریه از آن جهت مطرح شده‌است که به علت موقعیت جغرافیایی و عوارض طبیعی اطراف گراش، کوه کلات در تمام طول روز دارای تابش مستقیم نور خورشید است و این نور به مناطق مختلف شهر انعکاس پیدا می‌کند.[19]

پیشینه
نوشتار اصلی: تاریخ گراش

دوران پیشاتاریخ

تپهٔ گال یکی از آثار به جا مانده از پیشاتاریخ در گراش است که در قسمت جنوب غربی شهر قرار دارد. در واقع تپهٔ گال را می‌توان یکی از مراکز جمعیتی گذشتهٔ گراش دانست. کارشناسان باستان‌شناسی دیرینگی این تپه را چهارهزار سال تخمین زده‌اند.[20] کشف برخی از اشیای سنگی، خشتی و سفالی در محوطهٔ این تپه، نشان از قدمت بالای آن دارد. به طوری که ساکنان اولیهٔ این محوطه را زرتشتیان عنوان کرده‌اند.[21] تپه‌های دیگری نیز در امتداد تپهٔ گال وجود دارند که هنوز مورد کاوش‌های باستان‌شناسانه قرار نگرفته‌اند.[20]

دوران باستان

در کتاب‌های درةالتواریخ نوشتهٔ شیخ‌علی ستاری و نیز منتخب‌التواریخ نوشتهٔ حبیب‌الله انصاری اشکنانی، چگونگی شکل‌گیری و تلاش برای استحکامات قلعهٔ همایون‌دژ توسط فرهاد پسر سیامک آمده‌است.[22][23] فرهاد در سدهٔ اول پیش از میلاد، یعنی هم‌زمان با حکومت بلاش پسر پیروز از پادشاهان اشکانی، به حکومت لارستان می‌رسد.[24]

کشف قبرستانی وسیع حاوی گورخمره‌های گراشی در کاوش‌های باستان‌شناسی منطقهٔ مغ بریمی میناب، یکی دیگر از نشانه‌های تاریخی گراش در دورهٔ اشکانیان است. گراشی به خمره‌های سفالین و نخودی‌رنگی گفته می‌شود که برای تدفین مرده‌ها به صورت جنینی، از گراش به سواحل خلیج فارس منتقل می‌شده‌است.[20][25] این آثار، نشان‌دهندهٔ رونق سفالگری گراش در دوران اشکانیان است. وجود آثاری مانند سد ساروجی تنگ‌آب، موید رونق کشاورزی گراش در دورهٔ ساسانیان می‌باشد. این سد که در تنگه‌ای در جنوب غربی شهر گراش قرار دارد، با جوی‌های کوچکی به دشت گراش متصل می‌شده و آب مورد نیاز برای کشاورزی آن مناطق را تأمین می‌کرده‌است. همچنین آثاری مانند چاه زیت و برکهٔ کده‌بان (که متأسفانه تخریب شده‌است) رونق کشاورزی در مناطق دیگر گراش را نیز تأیید می‌کنند.[20][24]

ساخت‌وسازهایی از جنس سنگ و ملات گچ در تپهٔ باستانی گال، که بر روی سازه‌های خشتی پیشاتاریخ بنا شده‌است و بنا به گزارش کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، مربوط به دورهٔ ساسانی می‌باشد، بیانگر بخشی دیگر از حیات تاریخی گراش در آن دوران است.[26]

دوران اسلامی

اتفاقات تاریخی گراش نیز همچون سایر نقاط ایران، در سده‌های نخستین پس از ورود اسلام به روشنی مشخص نیست.[26] نخستین منابع تاریخی مکتوب که نام گراش در آن‌ها ذکر شده‌است، مربوط به سدهٔ سوم هجری قمری می‌باشند؛[27] جایی که همراهی سپاهی از گراش با لشکریان جهانگیریه در مقابل لشکریان عمادالدوله دیلمی که برای فتح فارس عازم شده بودند، ذکر شده‌است.[26]

در سدهٔ چهارم هجری قمری، فرستادگان شاه‌زندو برای فتح قلعهٔ همایون‌دژ و دعوت زرتشتیان منطقه به اسلام، راهی گراش شدند و موفق به تسخیر آن گردیدند.[27][28][29] در واقع در سده‌های پس از اسلام، نقش اصلی در وقایع تاریخی گراش را قلعهٔ همایون‌دژ بازی می‌کند و محور بیشتر اتفاقات مرتبط با گراش است.

با این حال از قرن سوم تا هفتم هجری، نامی از گراش در گزارش‌های تاریخی دیده نمی‌شود. در قرن هفتم و در خلال لشکرکشی ابوبکر بن سعد زنگی به سمت سواحل جنوبی ایران، قلعهٔ همایون‌دژ مدتی محاصره شده و پس از ناتوانی در فتح قلعه، صلح می‌کنند.[22][23] این گزارش و نیز ذکر نام گراش تحت عنوان جریس در کتاب تاریخ وصاف، نشان از آبادانی و تسخیرناپذیری قلعهٔ آن در آن دوران است.[26]

اما یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ گراش، ظهور شیخ دانیال در این شهر و سفر او به خنج است.[30] شیخ دانیال با پایه‌گذاری سلسهٔ مشایخ دانیالی در خنج تأثیر زیادی بر سرنوشت لارستان و بنادر و جزایر خلیج فارس می‌گذارد. گراش نیز به عنوان زادگاه وی، محل استقرار مشایخ و بزرگان صوفیهی دانیالی می‌گردد.[31] خانقاه شیخ دانیال در قرن هفتم به قدری مشهور بوده که یکی از چهار رکن دراویش جنوب ایران محسوب می‌شده‌است؛[32] به گونه‌ای که مریدان او در دربار هرمز از احترام والایی برخوردار بوده‌اند.[33]

با روی کار آمدن دولت صفویه و تقویت قلعه‌های نظامی منطقه، نقش قلعهٔ گراش از ابتدای سدهٔ دهم هجری قمری تا پایان دوران قاجاریه به صورت چشمگیری اهمیت پیدا کرد؛[34] به طوری که در این ۴۰۰ سال، نام تمامی حاکمان گراش در کتاب‌های تاریخی به صورت مشروح ذکر شده‌است.[35] پس از تسخیر لار توسط الله‌وردی خان، وی حاکم گراش را برکنار کرده و پسرش را به حکومت برمی‌گزیند.[35] ساخت مساجد جامع و آخوند، مرمت سد تنگ‌آب، احداث کاروانسراهای متعدد و فعالیت‌های پرورش و صادرات شتر و اسب به هندوستان از جمله مهم‌ترین مضامین رونق تجاری و بازرگانی گراش، همزمان با حکومت صفویان است.[36][37]

دوران معاصر

در برخی از سفرنامه‌هایی که در دوران قاجاریه نوشته شده‌اند نام گراش به چشم می‌خورد. زین‌العابدین شیروانی در بستان‌السیاحه گراش را دارای ۷۰۰ باب خانه و مردم آن را شیعه معرفی می‌کند.[38] همچنین محمدحسن اعتمادالسلطنه در مرآت‌البلدان به گراش اشاره‌هایی کرده‌است.[39]

در سدهٔ سیزدهم، پس از ماجراهایی که به ظلم و ستم فراوان علیه مردم گراش منجر می‌شود، گراشی‌ها با همدستی شخصی از اهالی گلپایگان که علیرضا نام داشته، موفق به فتح قلعه می‌شوند. از این تاریخ به بعد سلسلهٔ حاکمان گراش تغییر کرده و حکومت در اختیار علیرضا و نوادگان وی قرار می‌گیرد. این دوران که حدود ۱۰۰ سال به طول انجامیده را می‌توان درخشان‌ترین دورهٔ تاریخ گراش نامید.[40] علیرضا که پس از کسب جایگاه حکومت به دَهباشی علیرضا گراشی ملقب شده‌است، همزمان با حکومت محمدشاه قاجار توانست لار را فتح کند.[23]

پس از دَهباشی علیرضا، پسر او یعنی فتح‌علی‌خان گراشی به حکومت می‌رسد که یکی از مقتدرترین حاکمان لارستان قلمداد می‌شود. او همچنین از ناصرالدین‌شاه قاجار لقب بیگلربیگی لارستان و بنادر را دریافت می‌کند. بیگلربیگی عنوانی است که در دوران صفویه و قاجاریه به حاکمان ایالات بزرگ اطلاق می‌شده‌است.[41] حکومت فتح‌علی‌خان از سال ۱۲۷۸ تا ۱۳۱۲ هجری قمری به مدت ۳۴ سال، قدرت اول لارستان، سبعه‌جات و بنادر بوده که این پهناوری قلمرو، در سفرنامهٔ گردشگران خارجی نیز دیده می‌شود.[40] مأذون قشقایی دربارهٔ پهناوری قلمرو فتح‌علی‌خان می‌سراید:[42]

ز دشتی برو تا به کرمان زمینهمه جمعی اوست زیر نگین

در زمان حکومت فتح‌علی‌خان، گراش در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به پیشرفت‌های زیادی دست یافت. همچنان که فتح‌علی‌خان حکومت کل لارستان و بنادر را اداره می‌کرد، برادرش حاج‌اسدالله حاکم گراش بود. او در سال ششم از حکومت فتح‌علی‌خان، با حضور در نجف و تقاضای اعزام یک مجتهد به گراش از سوی میرزای شیرازی، زمینه‌ساز حضور شیخ‌علی رشتی در گراش شد.[43] در این دوران بناهایی همچون مدرسهٔ علمیه، برکهٔ کل، برکهٔ حاج‌اسدالله، حمام دَهباشی و حسینیهٔ سنگ‌آوی ساخته و مسجد جامع گراش و بازار قیصریهٔ لار تعمیر شد. این اقدامات گراش را از لحاظ عمرانی به پیشرفت‌های قابل‌توجهی رسانید. همچنین کتاب‌های زیادی نیز در این دوره نوشته شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان دیوان شیدای گراشی را نام برد.[44] حضور سیدعباس معصومی گراشی و تألیف کتاب‌هایش توانست به رونق بیش از پیش مدرسهٔ علمیهٔ گراش کمک شایانی کند.[45] رونق کشاورزی، سفالگری، شیشه‌سازی، باروت‌سازی، سرب‌سازی و ساخت ساروج از دیگر نمودهای پیشرفت گراش در این دوره است؛[46][47][48] به گونه‌ای که خمره‌های سفالی موسوم به گراشی، علاوه بر بنادر و جزایر خلیج‌فارس به عمان و زنگبار نیز صادر می‌شده‌است.[49]

پس از پیروزی انقلاب مشروطه، انجمن‌های ایالتی و ولایتی در گراش تشکیل شد؛ اما چندی بعد و به دلایلی، خوانین گراش با سید عبدالحسین لاری که به عنوان رهبر مشروطه در لارستان شناخته می‌شد، به اختلاف برخوردند.[50] این اختلافات با حادثهٔ قتل خوانین لارستان در سال ۱۳۲۶ هجری قمری تشدید شده‌است.[51] با ادامهٔ این روند، حاج‌علی‌قلی‌خان گراشی که در آن زمان منصب بیگلربیگی لارستان و بنادر را برعهده داشته، با حبیب‌الله‌خان قوام حاکم شیراز در دورهٔ استبداد صغیر متحد شده و علیه سید عبدالحسین لاری اقدام کردند. این اقدامات در نهایت باعث شکست حکومت مشروطهٔ او در لار شد.[52]

با این حال و پس از فتح تهران، کماکان گراشی‌ها ضمن تعامل با پیروان سید عبدالحسین لاری، بر لارستان حکومت می‌کنند.[53] این سلسله تا دوران حکومت رضاشاه پهلوی قدرت را در دست داشته‌اند. با قدرت گرفتن رضاشاه و تشکیل حکومت مرکزی، مبارزهٔ او علیه قیام‌های پراکندهٔ اقوام آغاز شد. آخرین حاکم مستقل لارستان که زادان‌خان گراشی نام داشت نیز در طی همین مبارزات و در سال ۱۳۰۹ در جنگ قلعه از نیروهای دولتی شکست خورده و به تهران منتقل گشت.[54][55] بعدها و با تأسیس شهرداری گراش در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، پسر زادان‌خان یعنی الله‌قلی‌خان مقتدری به عنوان نخستین شهردار گراش انتخاب شد.[56]

آثار تاریخی

برکهٔ کل
برکهٔ کَل، بزرگترین آب‌انبار ایران
نوشتار اصلی: برکه کل

این بنای تاریخی و با شکوه یکی از عجیب‌ترین و به احتمال زیاد، بزرگترین آب‌انبار تاریخی ساخته شده در ایران است.[57] قدمت این آب‌انبار به دورهٔ قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از ساروج است. این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی تاریخ گراش شناخته می‌شود.

قلعهٔ همایون‌دژ
نوشتار اصلی: قلعه همایون‌دژ

دژ تاریخی گراش که کلات هم نامیده می‌شود مربوط به عصر شاه زندو و پیش از آن است. امیر محی‌الدین از طرف سید عفیف‌الدین شاه زندو مأمور فتح این قلعه شده با دلاوری بر آن چیرگی می‌یابد. این دژ تاریخی در ادوار مختلف مرکز حکومت بود و در این اواخر در درگیری نیروهای رضاشاه پهلوی با زادان خان گراشی بناهای آن به وسیلهٔ هواپیما بمباران شده و آثارش از بین می‌رود. دژ گراش محل قرارگیری قلعهٔ همایون دژ است. همچنین از سال ۱۳۸۱ آرامگاه پنج شهید گمنام در این محوطهٔ تاریخی قرار گرفته‌است.

سد تنگ‌آب
نوشتار اصلی: سد تنگ آب گراش

سد تنگ آب که در تنگه‌ای به همین نام در جهت جنوب غربی گراش واقع در کوه سیاه در زیر قله‌ای به نام «بُنِ مُرُک» قرار دارد و مربوط به دورهٔ ساسانیان است که در دورهٔ صفویان بازسازی شده و سه پشت‌بند جهت جلوگیری از تخریب آن ساخته شده‌است. مصالح استفاده شده در سد و پشت‌بندهای آن سنگ و ساروج بوده و جوی آبی از همان جنس، جهت آبیاری مزارع، از کنار سد تا دشتی موسوم به دشت بَرا (دشت بالا) کشیده شده‌است که در مسیر این جوی تا دهانه‌های تنگه دو استخر ساروجی نیز احداث گردیده‌است. هم‌اکنون پشت این سد به‌طور کامل با رسوب پر شده و در روی آن درخت‌های کنار مشاهده می‌شود. این بنا از تابستان ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

برکهٔ حاج‌اسدالله از موقوفات دورهٔ قاجاریه

برکهٔ حاج‌اسدالله
نوشتار اصلی: آب‌انبار حاج اسدالله

برکهٔ حاج‌اسدالله، پس از برکهٔ کل بزرگ‌ترین آب‌انبار تاریخی این شهر است. این آب‌انبار داری شش دهنه و سقف گنبدی عظیمی است که بر روی آن با مصالح سنگ، ملات گچ و اندود ساروج، گرفته شده‌است و سنگ پله‌های پاکنه (pakona) آن در بدنهٔ شرقی تا انتهای مخزن ادامه دارد. در بالای طاق یکی از سردرها سنگ لوحی نصب شده‌است که حاوی ابیاتی است که بانی آن سروده‌است. این بنا از تابستان ۱۳۸۰، از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مجموعهٔ تاریخی هفت‌برکه
نوشتار اصلی: هفت‌برکه

هفت برکه، مجموعه‌ای از هفت آب‌انبار در اندازه‌های مختلف است که در فاصلهٔ کمی نسبت به هم قرار دارند و در مسیر رودخانه فصلی بنام بزئرد (bezerd) در محلهٔ ناساگ واقع است. از این هفت آب‌انبار، پنج حلقهٔ آن دارای سقف گنبدی شکل و دو حلقهٔ دیگر بدون سقف است که بزرگترین و معروف‌ترین آن‌ها به برکهٔ حاج ابوالحسن مشهور است.

حسینیهٔ سنگ‌آوی
نوشتار اصلی: حسینیه سنگ‌آوی

حسینیهٔ سنگ‌آوی مربوط به دوره قاجار است و در بافت قدیم گراش واقع شده‌است. این اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[58]

تپهٔ باستانی گال

تپهٔ گال که در زبان محلی به آن بَئر گال گفته می‌شود، یکی از آثار دوران پیشاتاریخ در گراش است. به گزارش سازمان میراث فرهنگی، با توجه به کشف سازه‌هایی از خشت خام در اندازه‌های بزرگ و در عمق ۳ متری از سطح زمین و نیز ظروف سفالی و دست‌سازهای سنگی، قدمت تپهٔ گال و سکونت در اطراف آن، به چهار هزار سال می‌رسد. در امتداد تپهٔ گال، تپه‌های دیگری نیز قابل مشاهده هستند که در زبان محلی به آن‌ها جاشهر گفته می‌شود. با توجه به این که این جاشهرها هنوز مورد کاوش‌های کارشناسانه و مطالعات تخصصی قرار نگرفته‌اند، می‌توان به روشن شدن زوایای تاریکی از تاریخ کهن گراش و منطقهٔ جنوب فارس امیدوار بود.[58]

حسینیهٔ اعظم

حسینیهٔ اعظم به علت عظمت و شکوه خاصی که از لحاظ معماری اسلامی در آن به چشم می‌خورد مورد توجه مسافران و توریست‌ها قرار گرفته‌است. این بنا که از آغاز ساخت آن تا کنون دوبار بازسازی، تغییر شکل و همچنین گسترش یافته‌است، شامل دو سالن مردانه و زنانه، حیاط، وضوخانهٔ زنانه و مردانه، سقاخانه، آشپزخانه، اتاق‌ها و باغچه‌هایی در دو سوی دالان ورودی بوده و در گوشهٔ شمال غربی بنا پاساژی با کاربرد تجاری ساخته شده‌است. وسیع و بدون ستون بودن سالن‌ها، کاشی هفت رنگ نمای بیرونی، مناره‌ها و همچنین درب‌های معرق کاری شدهٔ آن از مشخصات بارزی است که به زیبایی و شکوه این حسینیه افزوده‌است.[59]

مسجد آخوند
نوشتار اصلی: مسجد آخوند (گراش)

مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای بر جای مانده در گراش است که در محلهٔ ناساگ واقع شده‌است. این توسط شیخ عبدالحسین و برادرش شیخ محمدباقر، بنا شده‌است. این مسجد دارای دو سنگ لوح می‌باشد؛ یکی مربوط به بنای مسجد که سال ساخت این بنا با توجه به تاریخ ذکر شده در نوشته، سال ۱۰۴۵ هجری قمری بوده و توسط حاج زینا آخوند و پسرش ابراهیم بنا شده‌است. سالن این بنا، دارای طاق‌های تیزه است که بر روی چهار ستون حمال در چهار بَرِ آن قرار گرفته‌است و در چهار ضلع سالن طاق‌نماهایی در مقابل هر کدام از طاق‌ها ساخته شده‌است. شبستان مسجد نیز دارای چهار ستون دایره‌ای شکل با طاق‌های هلالی در جهت شرقی-غربی و سقفی هلالی شکل است و حیاط آن در جهت شرق بنا ساخته شده‌است، این بنا شامل سالن اصلی، حیاط و شبستان است.

بناهای ثبت شده ملی
نام اثر گاه‌نگاری شماره ثبت تاریخ ثبت درجه‌بندی مالکیت
۱ سد گمپو ساسانی ۲۲۸۸ ۱۳۷۸/۰۱/۰۹ استانی
۲ برکهٔ کل قاجاریه ۳۲۹۲ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵ استانی شخصی
۳ کاروانسرای برمیر قاجاریه ۳۳۹۵ ۱۳۹۷/۱۲/۲۵ ملی وقفی
۴ هفت‌برکه قاجاریه ۱۳۲۷ ۱۳۵۵/۱۰/۰۶ استانی وقفی
۵ برکهٔ حاج اسدالله قاجاریه ۳۴۰۶ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵ محلی وقفی
۶ سد تنگ آب ساسانی ۳۴۰۲ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵ استانی وقفی
۷ قلعهٔ همایون‌دژ ساسانی تا قرون میانه اسلامی ۱۰۵۰۲ ۱۳۸۲/۰۸/۰۲ استانی دولتی
۸ مسجد جامع گراش قاجاریه ۱۲۷۱۲ ۱۳۸۴/۰۵/۱۹ استانی وقفی
۹ حسینیهٔ سنگ‌آوی قاجاریه ۱۲۷۱۲ ۱۳۸۴/۰۵/۱۹ استانی وقفی
۱۰ مسجد آخوند گراش صفویه ۱۲۷۶۵ ۱۳۸۴/۰۵/۱۹ استانی وقفی
۱۱ کنار زیارت صفویه ۱۲۷۷۱ ۱۳۸۴/۰۵/۱۹ محلی وقفی
۱۲ حمام دَهباشی قاجاریه ۳۰۹۱۰ ۱۳۹۱ استانی
۱۳ تل خندق ماخرد ساسانی تا قرون میانه اسلامی ۳۰۹۱۳ ۱۳۹۱ استانی
۱۴ خانهٔ شهیدان عظیمی پهلوی ۳۰۹۱۷ ۱۳۹۱ استانی
۱۵ تپهٔ گال ساسانی تا قرون میانه اسلامی ۳۱۴۹۲ ۱۳۹۵/۰۲/۲۲
۱۶ مسجد سیف‌الدین ۳۲۵۷۷ ۱۳۹۸/۰۵/۱۹ استانی وقفی
۱۷ آب‌انبارهای سعیدا ۱۳۹۸
۱۸ پنج‌برکه ۳۲۵۵۵ ۱۳۹۸/۰۵/۱۹

آموزش عالی
سردر دانشکده علوم پزشکی گراش

دانشکدهٔ علوم پزشکی گراش

دانشکدهٔ علوم پزشکی گراش، یک مجموعهٔ آموزشی-درمانی زیر نظر وزارت بهداشت است که توسط خیرین بومی ساخته شده و سپس در اختیار دولت قرار گرفته‌است. این مجموعه که شامل دو دانشکدهٔ «پرستاری» و «پیراپزشکی» است، زیر نظر شبکهٔ بهداشت گراش مدیریت می‌شود. همچون دیگر مجموعه‌های درمانی این شهرستان، بانی اصلی این مجموعه نیز شیخ احمد انصاری است.[60]

بیمارستان تخصصی امیرالمؤمنین، بنیاد پیشگیری از سرطان و مرکز درمان ناباروری دیگر بخش‌های این مجتمع علوم پزشکی هستند.[61][62][63]

دانشگاه آزاد اسلامی واحد گراش

این واحد دانشگاه آزاد در رشته‌های مهندسی و علوم انسانی، در مقاطع کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرد.[64]

امکانات شهری

بیمارستان
ورودی بیمارستان امیرالمؤمنین

بیمارستان امیرالمؤمنین علی یک بیمارستان ۱۱۰ تخت‌خوابی در گراش است که در سال ۱۳۶۸ با حضور وزیر بهداشت و درمان وقت افتتاح شد. این بیمارستان دارای زمینی به مساحت ۱۵۰ هزار متر مربع و زیربنایی حدود ۳۰ هزار متر مربع است، که شامل ساختمان بیمارستان، درمانگاه، خانه‌های مسکونی، قسمت اداری و موتورخانه است. این بیمارستان در بیش از ۲۰ زمینهٔ درمانی به صورت تخصصی به مردم منطقه خدمت می‌رساند.[65] این در حالی است که کلیه هزینه‌های ساخت و تجهیزات این بیمارستان توسط خیرین شهر تأمین شده‌است.

کتابخانهٔ محبی

این کتابخانه که در مرکز شهر و در یکی از گذرهای اصلی قرار دارد، در دههٔ ۵۰ توسط زین‌العابدین محبی احداث شده‌است و برای چهار دهه کتابخانهٔ اصلی شهر بود.[66][67]

کتابخانهٔ آبشار اندیشه

کتابخانهٔ فرهنگسرای آبشار اندیشه، همزمان با دیگر بخش‌های فرهنگسرا و با بودجه شخصی یک نیکوکار محلی ساخته شده‌است.[68] این کتابخانه در دو طبقه، با ۲ هزار و ۳۰۰ متر زیربنا احداث شده و شامل مخزن کتاب با گنجایش ۲۰ هزار جلد، سالن‌های مطالعهٔ آقایان و خانم‌ها و همچنین سالن کودک است. در دههٔ ۹۰ این کتابخانه به عنوان کتابخانهٔ اصلی شهر شناخته می‌شود.[66][69][70]

سینما

سینما فرهنگ، تنها سینمای گراش محسوب می‌شود که روزانه به اکران فیلم‌های سینمای ایران می‌پردازد. این سینما که پیش‌تر با نام سینما شهرقصه شناخته می‌شد، پس از سال‌ها تعطیلی و با حمایت ادارهٔ فرهنگ و ارشاد اسلامی در آذرماه ۱۳۹۴ با اکران فیلم محمد رسول‌الله بازگشایی شد.[71]

اقلیم

شهر گراش در ۲۷ درجه و ۴۰ دقیقهٔ عرض شمالی و ۵۴ درجه و ۸ دقیقهٔ طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. گراش در واقع یک نقطهٔ شهری به عنوان مرکز شهرستان گراش در استان فارس می‌باشد که از شمال، شرق و غرب به شهرستان لارستان، و از جنوب به شهرستان لامرد متصل است. بر اساس نقشهٔ توپوگرافی مقیاس ۵۰۰۰/۱، مساحت دشت گراش بالغ بر ۶۲۵ هکتار می‌باشد، که از این مقدار ۳۲۶ هکتار آن مساحت شهر و بقیه را نخلستان، اراضی دیم، مرتع و بایر تشکیل می‌دهد.[72][73]

ارتفاع شهر گراش از سطح آزاد دریا ۹۱۴ متر می‌باشد و در ناحیهٔ گرم و خشک ایران واقع است.[5]

گراش یک شهر گرمسیری است که در بیشتر روزهای سال با آب و هوای گرم و خشک مواجه است. بیشترین بارش این شهر در سال ۱۳۷۱ گزارش شده‌است که در این سال ۶۳۴/۱ میلی‌متر بارندگی رخ داده‌است. همچنین سال ۱۳۸۷ با ۲۴/۳۱ میلی‌متر بارش، خشک‌ترین سال در ۲۵ سال گذشته برای این شهر بوده‌است. میانگین بارندگی در ۲۵ سال گذشته برای گراش ۱۹۱/۲۱ میلی‌متر بوده‌است.

میانگین دمای گراش در ۲۵ سال گذشته ۲۳/۶ درجه سلسیوس گزارش شده‌است. سال ۱۳۷۴ با دمای ۲۲/۵ درجه سلسیوس سردترین و سال ۱۳۹۱ با دمای ۲۴/۴ درجه سلسیوس گرم‌ترین سال‌های ربع قرن اخیر گراش بوده‌اند.[74]

میانگین دما و بارش برای گراش در سال ۲۰۱۸ میلادی
ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر
دمای بیشینه (°C) ۱۳ ۱۷ ۲۳ ۲۵ ۲۹ ۳۶ ۳۷ ۳۷ ۳۲ ۲۵ ۱۹ ۱۶ Ø ۲۵٫۸
دمای کمینه (°C) ۵ ۹ ۱۳ ۱۷ ۲۲ ۲۸ ۲۸ ۲۹ ۲۴ ۱۹ ۱۲ ۸ Ø ۱۷٫۸
بارش (mm) ۲/۱ ۵۳/۲ ۳/۶ ۱۲/۷ ۴/۴ ۰ ۱/۸ ۰ ۳۴ ۵۰/۸ ۶۳/۸ ۱۷/۱ Σ ۹۶٫۹۶۴۲۸۵۷۱۴۲۸۶
روزهای بارانی ۴ ۸ ۳ ۱۰ ۵ ۰ ۱ ۰ ۹ ۱۶ ۹ ۳ Σ ۶۸
دما
۱۳
۵
۱۷
۹
۲۳
۱۳
۲۵
۱۷
۲۹
۲۲
۳۶
۲۸
۳۷
۲۸
۳۷
۲۹
۳۲
۲۴
۲۵
۱۹
۱۹
۱۲
۱۶
۸
ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر
بارش ۲/۱
۵۳/۲
۳/۶
۱۲/۷
۴/۴
۰
۱/۸
۰
۳۴
۵۰/۸
۶۳/۸
۱۷/۱
  ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر


منبع:
داده‌نما: میزان بارش و دمای سالانه گراش از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۳ (۲۵ سال)[74]

ساختمان زمین‌شناسی

شهر گراش در قسمت زاگرس چین‌خورده با جهت شمال غربی جنوب شرقی در غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. تشکیلات زمین‌شناسی شهر گراش جوان بوده و به دوران‌های سوم و چهارم زمین‌شناسی تعلق دارد. بیشترین تشکیلات منطقه شامل آسماری جهرمی- گچساران- میشان و آغا جاری و بنگستان می‌باشد. گراش بر روی رسوبات آبرفتی که ناودیس را به صورت دشتی هموار درآورده‌است واقع شده‌است که تاقدیس‌های کوه سیاه در جنوب و کوه سرخ در شمال احاطه کرده‌است.

تصویری از شهر گراش و اراضی کشاورزی آن
یک بشقاب کباب گراشی

رهاورد


افراد سرشناس

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۴٬۴۶۹ نفر بوده‌است.[1]

جمعیت تاریخی
سالجمعیت±%
۱۳۵۵۱۱٬۴۱۳—    
۱۳۶۵۱۸٬۹۶۷+۶۶٫۲٪
۱۳۷۰۱۹٬۹۸۹+۵٫۴٪
۱۳۷۵۲۱٬۸۵۱+۹٫۳٪
۱۳۸۵۲۷٬۷۶۷+۲۷٫۱٪
۱۳۹۰۳۰٬۵۹۳+۱۰٫۲٪
۱۳۹۵۳۴٬۴۶۹+۱۲٫۷٪

رویدادهای سالانه

روز گراش

از سال ۱۳۸۸ خورشیدی و پس از ارتقاء گراش از بخش به شهرستان، یازدهم بهمن‌ماه هر سال به عنوان روز گراش گرامی داشته می‌شود. این روز به صورت رسمی نامگذاری نشده و غیررسمی است. ۱۳۸۸/۱۱/۱۱ روزی است که رهبر جمهوری اسلامی با ارتقاء گراش موافقت کرد.[76]

جشنواره فیلم کوتاه کَل

جشنوارهٔ فیلم کوتاه کَل، یکی از جشنواره‌های معتبر منطقه‌ای فیلم کوتاه است که از سال ۱۳۸۲ در گراش برگزار می‌شود. این جشنواره که تا کنون سیزده دوره را پشت سر گذاشته‌است، توسط انجمن فیلم کوتاه ایران و ادارهٔ فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود و در تقویم رویدادهای فرهنگی استان فارس ثبت شده‌است.[77]

خونَه کَدیم

«خونه کدیم» یکی از برنامه‌های انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی گراش است که نوروز هر سال در یکی از خانه‌های تاریخی گراش برگزار می‌شود.[78] این برنامه با هدف حفظ و معرفی خانه‌های سنتی واجد ارزش تاریخی است که کمتر در اذهان عمومی شناخته شده و در معرض خطر تخریب قرار دارد. نخستین برنامهٔ خونه کدیم نوروز ۱۳۹۴ در خانهٔ تاریخی استاد علی‌پور با هدف زنده‌سازی جریان زندگی در خانه‌های قدیم گراش برگزار شد.[79] سرای سعادت در نوروز ۱۳۹۵ و خانه‌ی شهیدان عظیمی در نوروز ۱۳۹۶ دیگر محل‌های برگزاری این برنامه بودند.[80] چهارمین برنامه خونه کدیم در نوروز ۱۳۹۸ در خانه تاریخی محسن‌زاده به مدت ۱۰ شب برگزار شد.[81]

خانه‌های تاریخی سعادت و شهیدان عظیمی، پس از این برنامه‌ها به ترتیب به عنوان اقامتگاه بومگردی و موزهٔ مردم‌شناسی گراش، در دست مرمت قرار گرفتند.

سازمان‌های مردمی

مؤسسهٔ فرهنگی هنری هفت‌برکه

این مؤسسه که از سال ۱۳۸۶ به صورت غیررسمی کار خود را با انتشار ماهنامهٔ «صحبت نو - ویژه گراش» آغاز کرد، یکی از موسسات رسانه‌ای موفق در فارس است. سایت خبری «گریشنا» (با نام رسمی هفت‌برکه)، نشریهٔ «گراش» و فصلنامهٔ «هیمه» از جمله مهم‌ترین بخش‌های تولیدی این مؤسسه است.[82] پیشتر نیز این مؤسسه با همکاری روزنامه‌های صدف هرمزگان، حمایت و آفتاب، ضمیمه‌هایی برای انتشار در شهر گراش تولید می‌کرد. همچنین این مؤسسه سه دورهٔ آموزش رسانه برای نوجوانان را با نام «هفتسانه» برگزار کرده‌است.[83]

انجمن بانوان نیک‌اندیش

انجمن بانوان نیک‌اندیش در سال ۱۳۹۳ شروع به کار کرد و فعالیت‌های خود را با هدف توانمندسازی زنان سرپرست خانوار و کم‌بضاعت آغاز کرد. کلیهٔ تجهیزات و امکانات این انجمن توسط خیرین گراشی تهیه شده‌است. این انجمن در سه سال اول فعالیت خود توانسته‌است ۳۰ زن را به صورت تمام‌وقت یا پاره‌وقت در زمینه‌های آشپزی، خیاطی و هنری به خدمت بگیرد.[84]

انجمن ایکوموس گراش

انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی شهرستان گراش یا انجمن ایکوموس گراش به صورت رسمی از سال ۱۳۹۲ در حوزهٔ میراث فرهنگی فعالیت می‌کند و برگزارکنندهٔ برنامهٔ فرهنگی «خونه کدیم» است.[85] شناسایی خانه‌های تاریخی گراش، حمایت از مرمت آثار تاریخی، معرفی آثار تاریخی شهرستان و برگزاری تورهای گردشگری رایگان در شهرستان در دستور کار این انجمن قرار دارد.[86]

گروه توسعهٔ آموزش نردبان

گروه نردبان، متشکل از دانشجویان گراشی با هدف توسعهٔ آموزش در محدودهٔ شهرستان گراش از سال ۱۳۹۵ شروع به فعالیت کرده‌است. این مجموعه دارای یک مجمع عمومی و یک شورای مرکزی است که به واسطهٔ رای مستقیم اعضا به صورت سالانه انتخاب می‌شود.[87] عمده فعالیت‌های این گروه شامل اجرای پروژه‌های علمی و آموزشی[88] در طول سال و برگزاری همایش سالانهٔ نردبان است.[89]

جستارهای وابسته

پانویس
  1. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اوت ۲۰۱۷.
  2. «پایگاه جستجوی نامهای جغرافیایی». دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۴-۱۷.
  3. «Gerash, Iran Travel Weather Averages».
  4. «درگاه ملی آمار > سرشماری عمومی نفوس و مسکن > نتایج سرشماری > جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395». www.amar.org.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  5. «پایگاه جستجوی نامهای جغرافیایی». gndb.ncc.org.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  6. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: اناالحق. صص. ۳۳. شابک ۶۰۰۹۰۳۳۵۷۸.
  7. «Gerash Historical Weather». WorldWeatherOnline.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  8. «تاریخ گراش بر فراز کلات/ خیز شهرداری برای مرمت قلعه تاریخی- اخبار استانها - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  9. «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۹.
  10. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران «گنج‌البحر» نام دارد». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  11. «نسخه آرشیو شده». www.yjc.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۳.
  12. «هفت‌برکه | گریشنا » واژه‌های «گراش» و «شیراز» هم‌ریشه و هم‌معنی است». دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۲۳.
  13. «معنی گراش | لغت‌نامه دهخدا». www.vajehyab.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۴.
  14. «معنی گراش | فرهنگ فارسی معین». www.vajehyab.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۴.
  15. «معنی گراش | لغت‌نامه دهخدا». www.vajehyab.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۴.
  16. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: اناالحق. صص. ۵۳. شابک ۶۰۰۹۰۳۳۵۷۸.
  17. رحمانی، صادق (۱۳۷۵). سیمای لارستان. قم: همسایه. صص. ۱۰۷.
  18. مورخ لاری، سید علاءالدین (۱۳۷۱). تاریخ لارستان. شیراز: انتشارات راهگشا. صص. ۶۳.
  19. صلاحی، عبدالعی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: اناالحق. صص. ۵۳–۵۴. شابک ۶۶۹۰۳۳۵۷۸ مقدار |شابک= را بررسی کنید: length (کمک).
  20. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: اناالحق. صص. ۵۴. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  21. «تپه تاریخی 'بئر گال' گراش فارس در فهرست میراث ملی به ثبت رسید». خبرگزاری جمهوری اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۸.
  22. ستاری، شیخ‌علی (۱۳۴۹ هجری قمری). درةالتواریخ. نسخهٔ خطی. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  23. انصاری اشکنانی، حبیب‌الله (۱۳۵۲ هجری قمری). منتخب‌التواریخ لارستان. نسخهٔ خطی. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  24. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۲). شهرداری نمونه، شورای برتر. گراش: نشر اناالحق.
  25. علویه، سیما (۱۳۸۷). «گراشی‌ها از خاک بیرون می‌آیند». روزنامهٔ صحبت نو گراش (۲۵).
  26. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۵۵. شابک ۶۰-۹۰۳۳۵-۷-۸ مقدار |شابک= را بررسی کنید: length (کمک).
  27. رحمانی، صادق (۱۳۷۵). سیمای لارستان. قم: انتشارات همسایه. صص. ۱۰۳.
  28. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» شاه زندو لارستان را مسلمان کرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۲۰.
  29. بیرمی، سیدعلی‌اکبر (۱۳۰۸ هجری قمری). تذکرهٔ شاه زندوی. نسخهٔ خطی. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  30. محمود بن عثمان (۱۳۵۸). افشار، ایرج، ویراستار. فردوس‌المرشدیه فی اسرارالصمدیه. صص. ۴۲۶–۴۲۷.
  31. بخشایش، محمدنور (۱۳۷۳). دیوان محیا. تهران: نشر سبحان.
  32. محمد بن بطوطه (۱۳۷۶). سفرنامهٔ ابن‌بطوطه - جلد اول. ترجمهٔ محمدعلی موحد. چاپ سپهر نقش. صص. ۳۳۸. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۵۸-۴.
  33. وثوقی، محمدباقر (۱۳۷۴). خنج گذرگاه باستانی لارستان. قم: نشر خرم.
  34. بنی‌عباسیان، محمداعظم (۱۳۳۹). تاریخ جهانگیریه.
  35. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۵۶. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  36. ادارهٔ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس (۱۳۹۰). راهنمای گردشگری شهرستان گراش. شیراز: انتشارات فرهنگ پارس. صص. ۸–۱۱.
  37. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۷۳. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  38. شیروانی، زین‌العابدین (۱۲۴۰–۱۲۴۸ هجری قمری). بستان‌السیاحه. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  39. اعتمادالسلطنه، محمدحسن. مرآت‌البلدان. صص. ۲۱۸۲.
  40. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۵۸. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  41. پری، جان (۱۳۹۴). کریم‌خان زند. ترجمهٔ کاظم فیروزمند. تهران: نشر نامک. صص. ۱۳۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۷۲۱-۳۹-۲.
  42. شهبازی، شهباز (۱۳۶۷). قشقایی شعری. شیراز: نشر مصطفوی.
  43. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۵۹. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  44. مقتدرالممالک، محمدجعفرخان (۱۳۷۶). اقتداری، احمد، ویراستار. دیوان شیدای گراشی. قم: نشر همسایه. شابک ۹۶۴-۶۱۹۹-۲۰-۸.
  45. معصومی، سیدجواد (۱۳۸۳). خاندان معصومی. قم: انتشارات تهذیب. شابک ۹۶۴-۷۶۳۶-۳۷-۷.
  46. مورخ لاری، سیدعلاءالدین (۱۳۴۱). تاریخ لارستان، فارس و مشروطیت. نسخهٔ خطی.
  47. حسینی فسایی، میرزا حسن (۱۳۸۸). فارس‌نامهٔ ناصری. تهران: نشر امیرکبیر. صص. ۱۶۳۰.
  48. مینابی بندرعباسی، محمدعلی‌خان (۱۳۶۲). سفرنامهٔ سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیرالطریق). تهران: نشر به‌نشر.
  49. مینابی بندرعباسی، محمدعلی‌خان (۱۳۶۸). اقتداری، احمد، ویراستار. بندرعباس و خلیج‌فارس (اعلام‌الناس فی احوال بندرعباس). تهران: نشر دنیای کتاب.
  50. صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. گراش: نشر اناالحق. صص. ۶۱. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
  51. شفیعی سروستانی، مسعود (۱۳۹۰). فارس در جنبش مشروطه‌خواهی. شیراز: نشر عسلی‌ها. صص. ۲۲۸. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۱۵۷۰۸-۲.
  52. شفیعی سروستانی، مسعود (۱۳۹۰). فارس در جنبش مشروطه‌خواهی. شیراز: نشر عسلی‌ها. صص. ۲۲۵–۲۳۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۱۵۷۰۸-۲.
  53. وثوقی، محمدباقر؛ عابدی‌راد، منوچهر؛ رحمانی، صادق؛ تقوی، کرامت‌الله (۱۳۸۵). تاریخ مفصل لارستان. تهران: نشر همسایه.
  54. جان‌پولاد، سیداحمد (۱۳۸۵). سرگذشت یک افسر ایرانی. تهران: نشر پردیس و شیرازه. صص. ۷۰–۷۱.
  55. «روزنامهٔ شفق سرخ». علی دشتی. ۱۹ مرداد ۱۳۰۹.
  56. حسن‌زاده، عباس (۱۳۹۵). تحفه. گراش: نشر اناالحق. صص. ۱۵۶. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۱-۹.
  57. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران «گنج‌البحر» نام دارد». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  58. «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۹.
  59. «حسینیه اعظم». سازمان میراث فرهنگی-صنایع دستی و گردشگری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱ فوریه ۲۰۱۹.
  60. «گراش؛ محل تلاقی اندیشه‌های خیر و رؤیای پزشک شدن؛ گزارش مهر از یک مجتمع آموزش علوم پزشکی در شهرستان گراش». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۰۷-۰۳-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۴.
  61. «دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گراش رتبه‌بندی و جایگاه علمی». www.uniref.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  62. «کلنگ اورژانس ۱۱۵ فداغ به زمین زده شد+ عکس - مرکز آموزشی درمانی امیرالمؤمنین علی (ع) گراش». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  63. خبرگزاری صدا و سیما. «افتتاح مرکز درمان ناباروری گراش». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  64. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» ۴۰۰ مهندس از دانشگاه آزاد گراش مدرک گرفته‌اند». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  65. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» تقدیر معاون وزیر از ۱۴۰ خیر سلامت گراش». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  66. «گراش در جذب خیرین «کتاب ساز و کتابخانه یار» پیشرو است». نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. ۲۰۱۹-۰۱-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۲.
  67. «- اطلس کتابخانه‌های عمومی کشور». atlas.iranpl.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۲.
  68. «یک کتابخانه در گراش افتتاح شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۲-۱۲-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۲۶.
  69. «نخستین کتابخانه خیر ساز در گراش فارس افتتاح شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  70. «- اطلس کتابخانه‌های عمومی کشور». atlas.iranpl.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۲.
  71. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» سینمای گراش با فیلم محمد (ص) بازگشایی می‌شود». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  72. «بنیاد مسکن استان فارس». fars.bonyadmaskan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۵.
  73. «گراش». انجمن مهندسی آب استان فارس. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۵.
  74. محمود آذرآیین (دی ۱۳۹۴). «هیمه» (اول). به کوشش محمدامین نوبهار. مؤسسه هفت‌برکه: ۳۱.
  75. «فرزانگان؛ حضرت آیت‌الله سیدعباس معصومی گراشی». hawzah.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  76. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» نور و بازی و خنده در جشن روز گراش». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  77. «جشنواره فیلم کوتاه کل گراش». فیدان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۵.
  78. «خونه کدیم درشهرستان گراش فارس میزبان مسافران نوروزی – اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس». farschto.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۰۱.
  79. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» آب و جاروی خانه علیپور برای مهمانان نوروزی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۰۱.
  80. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» خونه کدیم ۲ زنده می‌ماند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۰۱.
  81. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۳۰.
  82. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» «گراش» نماینده جنوب فارس در نمایشگاه مطبوعات». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۶.
  83. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» شماره دهم هفتسانه برای خداحافظی». www.gerishna.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۶.
  84. گراش‌بانو. «تاریخچه انجمن». http://gerashbanoo.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۶. پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک)
  85. «خونه کدیم درشهرستان گراش فارس میزبان مسافران نوروزی – اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس». farschto.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۶.
  86. اسدی، مجتبی. «گراش گردی رایگان ویژه مسافرین نوروزی». میراث فرهنگی و گردشگری گراش. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۰۶.
  87. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» برپایی «نردبان» برای رتبه‌های برتر کنکور». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۰.
  88. «همایش نردبان گراش». آپارات - سرویس اشتراک ویدیو. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۰.
  89. «گریشنا | خبر و فرهنگ در گراش» گام برترین‌های کنکور ۹۷ روی «نردبان» پیشرفت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۰.

پیوند به بیرون
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای گراش دارد.

مراکز شهری

نقشه‌ها و مختصات

آب و هوا

جمعیت
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.