زین‌العابدین شیروانی
حاج زین‌العابدین شیروانی ملقّب به مستعلیشاه(زاده ۱۱۹۴ قمری، متوفّا در ۱۲۵۳ قمری)، از پیران سلسلهٔ نعمت‌اللهی و قطب پس از محمدجعفر کبودرآهنگی مجذوبعلیشاه است. او در سال ۱۱۹۴ قمری در شماخی متولّد شد و در پنج سالگی همراه پدرش به کربلا رفت و در آنجا نزد چند تن از علمای وقت مشغول تحصیل شد. پس از چندی راه سیر و سیاحت در پیش گرفت در ایران و مصر و شام و عثمانی و هند و یمن و حجاز و افغانستان و فرارود و ترکستان سفر کرد. پس از ۱۸ سال به وطن بازگشت و حاصل دیده‌ها و شنیده‌های خود را در قالب سه کتاب بستان‌السیاحه، حدائق‌السیاحه و ریاض‌السیاحه تألیف کرد. این سه فرهنگ جغرافیایی ماحصل مسافرت‌های گستردهٔ زین‌العابدین شیروانی است که جهت شناسایی صوفی‌های برجسته، محقّقان همفکر خود و دیگر اشخاص برجسته و ممتاز دهه‌های میانی سدهٔ نوزدهم میلادی در اقصی نقاط ایران و سرزمین‌های اطراف آن بود. شهرت زیاد بستان‌السیاحه شیروانی به جهت تغییر حالت از شکل خشک و ثابت رایج نزد فقیهان بود.
| زین‌العابدین شیروانی | |
|---|---|
| زادهٔ | ۱۵ شعبان ۱۱۹۴ قمری شماخی، ایران، جمهوری آذربایجان فعلی |
| درگذشت | ۱۲۵۳ قمری ایران |
| آرامگاه | ایران، تبریز |
| محل زندگی | ایران |
| ملیت |  ایرانی |
| عنوان | مستعلیشاه |
| دوره | قاجاریه |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه اثنی عشری |
| منصب | قطب سی و یکم سلسله نعمت‌اللهی |
| مکتب | عرفان و تصوف |
زندگی‌نامه
شرح زندگی زین‌العابدین شیروانی در بسیاری از کتب تذکرهٔ دوران قاجار نظیر ریاض‌العارفین رضاقلی‌خان هدایت و طرائق الحقائق نایب الصدر شیرازی آمده‌است. شیروانی در حدائق‌السیاحه زندگی‌نامهٔ خودنوشت مفصّلی از شرح وقایع زندگی و سفرهای خود را تا سال ۱۲۴۲ قمری آورده که این منبع، یکی از مراجع اصلی دیگر کتبی‌ست که شرحی از زندگی وی در آن‌ها آمده‌است.
نمونه‌ای از اشعار شیروانی
بنا برقول رضاقلی‌خان هدایت در ریاض‌العارفین[1] و نایب‌الصدر شیرازی در طرائق‌الحقائق،[2] شیروانی صاحب طبع موزون و قریحهٔ شاعری بوده و در شعر «تمکین» تخلّص می‌کرده‌است.
| «هرچند که چون صورت دیوار خموشم | از یاد کسی هست درون پر ز خروشم | |
| از تهمت و طعنم چه از این شهر برانی | زاهد ز تو این خانه که من خانه بدوشم[3]» |
| «در فقر بدیده‌ایم ما شاهی را | وندر غم عشق راه آگاهی را | |
| هر سلسله و طریقه دیدیم ولی | جستیم طریق نعمت‌اللهی را[4]» |
منابع
- هدایت، رضاقلی‌خان. بی‌تا. ریاض‌العارفین. به کوشش سید رضا واحدی و سهراب زارع. تهران: بی‌نا. ص ۳۱۰.
- نایب الصّدر شیرازی، محمّدمعصوم. ۱۳۱۶–۱۳۱۹. ق. طرایق الحقایق. طهران: چاپ سنگی. سه جلد در یک مجلّد. جلد سوم. ص ۱۲۸.
- هدایت، همان. ص ۳۱۱
- هدایت، همان.
- لغت‌نامه دهخدا: زین‌العابدین شیروانی
- HISTORIOGRAPHY viii. QAJAR PERIOD - Encyclopaedia Iranica - Abbas Amanat - Originally Published: December 15، 2004 - Last Updated: March ۲۲، 2012 - This article is available in print. Vol. XII, Fasc. 4, pp. ۳۶۹–۳۷۷