زبان ترکی آذربایجانی

زبان آذربایجانی یا ترکی آذربایجانی (Azərbaycan dili یا Azerbaijani language )[8][9][10] زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که با دو گویش در جمهوری آذربایجان و مناطق آذربایجانی نشین ایران تکلم می‌شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی واژگان، وام‌واژگان روسی، فارسی، عربی و انگلیسی و تفاوت‌هایی مختصر در چند مورد دستوری است.[11] زبان ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان‌های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبان‌های ترکی است و به ترکی استانبولی و ترکی خراسانی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[12] و داغستان[13] و قسمت هایی از شمال خراسان رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان‌های فارسی و عربی در واژگان، سامانه آوایی و دستوری اثر پذیرفته‌است. در ایران، شهرهای تبریز، ارومیه و اردبیل به ترتیب بزرگترین شهرهایی اند که ترکی آذربایجانی در آن‌ها تکلم می‌شود.[14][15]

این مقاله دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی است. برای زبان آذری، زبان آذری را ببینید.
آذربایجانی
آذربایجانی
Azərbaycan dili (خط لاتین)
تورکجه (خط عربی)
بیانazærbajdʒan dili
زبان بومی درایران، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، روسیه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریه[1]
قومیتآذربایجانی جمعیت:
شمار گویشوران
۲۳ میلیون نفر (۲۰۱۸) شامل لهجه آذری شمالی، لهجه آذری جنوبی و لهجه قشقایی[2][3][4][5][6][7]  (بدون تاریخ)
ترکی
  • اوغوز
    • اوغوز غربی
      • آذربایجانی
لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، خط فارسی در ایران.
وضعیت رسمی
زبان رسمی در
 جمهوری آذربایجان
 روسیه - در داغستان.
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹az
ایزو ۲–۶۳۹aze
ایزو ۳–۶۳۹aze
زبان‌شناسیبخشی از 44-AAB-a
مناطقی که به زبان آذربایجانی تلکم می‌شود
  مناطقی که آذربایجانی‌ها در اکثریت هستند
  مناطقی که آذربایجانی‌ها در اقلیت قابل توجهی هستند
بخشی از مقاله‌های مرتبط با
مردم آذری
فرهنگ
پراکنش مردم آذری
آذری‌های مقیم خارج
دین
زبان
آزار و اذیت
  • درگاه جمهوری آذربایجان
  • درگاه آذری‌های ایرانی

در محدوده آذربایجان در گذشته قبل از گسترش زبان ترکی آذربایجانی زبان آذری (پهلوی) رایج بود که به مرور پس از ترک سازی رو به فراموشی سپرده شد.

گروه‌بندی زبانی

آذربایجانی یکی از زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اغلب مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است. این زبان در کنار ترکی استانبولی و گاگائوز در زیرشاخه غربی از گروه زبان‌های اوغوز قرار می‌گیرد. ترکی خراسانی و ترکمنی زیر شاخه شرقی زبان‌های اوغوز را تشکیل می‌دهند.[16]

گویش‌ها

مهم‌ترین گویش‌های زبان ترکی آذربایجانی موجود در ایران عبارتند از:

  1. گویش افشاری
  2. گویش شاهسونی
  3. گویش سنقری

لهجه‌های زبان ترکی آذربایجانی

ایران

بیوک رسول اوغلو است که در سال ۱۹۹۶ طی مقاله‌ای منتشر و اعلام داشته‌است که این دسته‌بندی بر اساس ملاحظات میدانی و بر مبنای ۱- مشخصات آوایی، ۲- ویژگی‌های جغرافیایی مناطق و ۳- قواعد زبانی (قواعد کلی و هماهنگی اصوات) می‌باشد. بیوک رسول اوغلو لهجه‌های ترکی آذربایجانی در ایران را به ۸ گروه به شرح زیر دسته‌بندی کرده‌است (در مقاله اصلی لهجه نهم لهجه خلج نامیده شده در حالی که زبان خلجی یک زبان مستقل است):[17][18]

زبان ترکی آذربایجانی در شمال غربی ایران به ۸ لهجه یا گویش اصلی تقسیم می‌شود:

  1. لهجه تبریزی: این لهجه نزدیک به لهجه شکی در جمهوری آذربایجان است و در تبریز و در شهرهای کوچک و روستاهای اطراف آن رایج است. اسکو، خسروشهر، آذرشهر و روستاهای توابع آن‌ها، روستاهای دامنه‌های شمالی سهند و باسمینج، هئربی، بر، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان از جمله مناطقی هستند که لهجه آن‌ها با کمی تفاوت تبریزی است. از خصوصیات لهجه تبریز کشیدن صداها ست. در خود تبریز سه لهجه با اندکی تفاوت وجود دارد: ۱- محله‌های شمال غرب یعنی شنب غازان، حکم آباد، منجم، قره آغاج؛ ۲- دوه چی، امیر خیز، لیلاوا، خطیب و ۳- ششگلان، باغمیشه، خیابان، مارالان و مناطق مرکزی.
  2. لهجه ارسباران: صحیح‌ترین لهجه ترکی آذربایجانی ایران است و تماماً پیرو قواعد زبانی است. شرق دامنه‌های سهند متنق، ایراناق، هشترود، بستان آباد، میانه، سراب، قره داغ، سونار خیوه اهر، تکاب، شاهین دژ و قسمت‌هایی از دشت مغان و قاراقیشلاق، بیجان، پلدشت، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج در جنوب ارس مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. در لهجه قره داغ برخلاف لهجه تبریز کلمات و صداها کشیده نمی‌شوند و به اصطلاح محکم تلفظ می‌شوند.
  3. لهجه یامچی: این لهجه شباهت زیادی به لهجه نخجوان خصوصاً اوردوباد دارد. مرکز این لهجه را می‌توان مرند حساب کرد. صوفیان، یامچی، شبستر، خامنه، دیزه، دریان، شانیجان، گمیچی و قاپسار، زنوز، گلین قایا، المدار در شمال دریاچه اورمیه از مناطقی هستند که این لهجه در آنها رایج است. از ویژگی‌های این لهجه تبدیل مصوت a به ə است، مثلاً به قابلاما قابله مه، به قارداش قردش می‌گویند. این لهجه از لحاظ کشیدن صداها بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
  4. لهجه ارومیه: اویغور-آوشار لهجه سی نام دیگر آن است. این لهجه نیز یکی از صحیح‌ترین لهجه‌های ترکی آذربایجانی ایران است. از نزدیکی‌های مهاباد، نقده، تا ارومیه و سلماس و خوی و مرز ترکیه این لهجه رایج است.
  5. لهجه مراغه: این لهجه در شهرها و روستاهای دامنه‌های جنوبی سهند رایج است. از طرف مراغه به طرف سرسکند، شاهین دژ، میاندوآب تا حدود مهاباد و جیغاتی رود، ملکان، بناب، عجبشیر از جمله مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. این لهجه نیز مانند لهجه یامچی بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
  6. لهجه اردبیل: این لهجه در اردبیل، خلخال و نمین رایج است. این لهجه شباهت زیادی به لهجه جنوب جمهوری آذربایجان دارد و اثرات لهجه باکو را در آن می‌توان دید.
  7. لهجه زنجان: این لهجه از طارم آغاز شده و تا زنجان، هیدج، سلطانیه، خدابنده، ماه نشان، بیجار و قروه در کردستان و سنقر در کرمانشاه رایج است و در مناطق شرقی و جنوبی زنجان مانند قیدار به لهجه همدان نزدیک می‌شود. به‌طور کلی این لهجه را می‌توان ترکیبی از ترکی قدیم و جدید دانست.
  8. لهجه همدان: ابهر، تاکستان، قزوین، بویین زهرا، آوج، همدان، رزن، بهار، تویسرکان، کبودرآهنگ، فامنین، اسدآباد، لالجین، ملایر تا سنقر به این لهجه تکلم می‌کنند. شباهت زیادی به لهجه زنجان دارد. این لهجه یکی از لهجه‌های اصیلی است که برخی قواعد قدیمی هنوز در آن وجود دارد. برای مثال «توکندی» به جای قورتولدو یا تورندی به جای ایسهال توتدو یا همانند لهجه زنجان در سوم شخص حرف سین از افعال حذف می‌شود: گلیرسن به گلیرن، آلیرسان به آلیران، گلیرسیز به گلیریز تبدیل می‌شود. البته در لهجه همدان افعالی که به «ن» ختم می‌شوند «ی» جایگزین نون می‌شود یعنی زنجانی‌ها می‌گویند آلیران، گلیرن اما همدانی‌ها می‌گویند آلیرای، گلیرَی.

همچنین آکوپ دیل آچار، زبان‌شناس ترکیه ای، لهجه ترکی آذربایجانی ایران را به ۹ گروه جغرافیایی به شرح زیر دسته‌بندی کرده‌است:

  1. مرکزی: تبریز، مراغه، ترکمنچای
  2. شمالی: مرند، اهر
  3. شمال غربی: خوی، ماکو
  4. شمال شرقی: بجروان، بکرآباد
  5. شرقی: اردبیل، خلخال
  6. جنوب شرقی: زنجان
  7. جنوبی: شاهین دژ
  8. جنوب غربی: نقده
  9. غربی: ارومیه، سلماس

اطلاعات بیشتری در مورد چگونکی این دسته‌بندی و استناد علمی آن‌ها در دست نیست.[17]

جمهوری آذربایجان

لهجه‌های ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و تاریخی به چهار گروه تقسیم شده‌اند:[19]

  1. گروه شرقی شامل لهجه شهرهای باکو، قوبا، شماخی، لنکران و مغان
  2. گروه غربی شامل لهجه شهرهای گنجه، قره باغ، کازاخ و نیم لهجه آیروم
  3. گروه شمالی شامل لهجه شهرهای شکی، زاکاتالا و قاخ
  4. گروه جنوبی شامل لهجه شهرهای نخجوان، اردوباد، تبریز و ایروان.

تفاوت این لهجه‌ها در برخی آواها، صداها و نحوه ادای برخی صامت‌ها و مصوت‌ها است.

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها ناهمسانند. بنیاد این تفاوت، ارائه نشدن آمار رسمی از سوی ایران و ترکیه و عراق است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر پایه برآوردها است. اتنولوگ یکی از معتبرترین مراجع آمارهای زبانی، جمعیت گویشوران تمام لهجه‌ها و گروه‌های این زبان (شامل دو زیرگروه اصلی آذری شمالی و آذری جنوبی) در سال ۲۰۱۸ میلادی را در مجموع اندکی بیش از ۲۳ میلیون نفر برآورد کرده‌است. تمامی آذری‌های جمهوری آذربایجان، ایرانیان آذری، ترکمن‌های عراق و سوریه، آذری‌های روسیه و ترکیه و آمریکا و سایر اقلیت‌های آذری زبان در تمام دنیا در این برآورد منظور شده‌اند. سایت اتنولوگ، گویش سلجوقی این زبان را در حال حاضر منقرض اعلام کرده‌است.[3][4][5][6][7][20]

اتنولوگ، جمعیت آذری زبانان ایرانی را در سال ۲۰۱۶ میلادی را ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ برآورد کرده، و گسترش آن را در شمال (غربی) و مرکز ایران می‌داند.[5][21] منابع پژوهشی دیگری جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[22][23] کتابچهٔ سازمان سیا، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌است.[24] برآورد دانش‌نامهٔ زبان کمبریج[25] برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانش‌نامهٔ بین‌المللی زبان‌شناسی[26] نیز در برآورد سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان این زبان را در ایران ۷٬۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) برآورد می‌کند که به تخمین دانش‌نامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین‌های دیگری مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده‌است.[27] هم‌چنین، سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است.[28]

خطر نابودی زبان ترکی آذربایجانی در ایران

به اعتقاد محمدباقر کریمی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تبریز، زبان ترکی آذربایجانی به قدری تضعیف شده‌است که متکلمان آن در فضاهای رسمی و حتی ادبی گاهی فقط قادر هستند که تنها فعل جمله را به ترکی بگویند و بقیه واژه‌ها، در فضاهای رسمی به فارسی و عربی ادا می‌شود. این زبان در جهت ظرفیت سازی برای کسب قابلیت هم سویی با دستاوردهای جدید به روز نمی‌شود و به دلیل فقدان کتابت و عدم استفاده و کاربرد رسمی، حضور همه‌جانبه خود در زندگی روزمره و رسمی افراد را از دست داده، متکلمان به مرور حضور ذهن واژه‌ای خودشان در حوزه زبان را از دست داده‌اند و علاقه‌مندی در بین متکلمان برای استفاده کم شده‌است. بدین ترتیب بیش از پیش تضعیف شده و با از دست دادن جایگاه کاربردی خود به عنوان یک زبان غیررسمی به گوشه انزوا می‌رود و در نهایت سرنوشتی جز مرگ نخواهد داشت.[29]

خطر نابودی زبان یک سیر طبیعی برای بیش تر زبان‌ها در دنیا در حال وقوع است و انقراض زبان‌ها یک پدیده فراگیر در دنیای امروز است.[30][31][32] برای نمونه حسن راشدی از چهره‌های نزدیک به جریانات قوم گرا، معتقد است با ادامه وضع کنونی آینده ای جز نابودی برای زبان ترکی در ایران نمی‌توان تصور کرد.[33] این واکنش‌های افراطی منحصر به زبان شناسان یا فعالان فرهنگی و سیاسی نبوده‌است بلکه حتی حسن عاملی، امام جمعه و نماینده ولی فقیه در اردبیل (و همچنین عضو مجلس خبرگان) نیز به دفعات اظهارات قوم گرایانه داشته‌است.[34]

به نظر احمد هاشمی کارمند پیشین وزارت خارجه ایران و از چهره‌های امروزی نزدیک به جریانات قوم گرا، اگر چه خطر انقراض، زبان ترکی آذربایجانی در ایران را تهدید نمی‌کند ولی آسیب‌ها و چالش‌های عمده ای دارد:[35]

  1. گسترش پدیده زبان ترکی آذری فارسیزه شده: پدیده «زبان فآذری» (یعنی فارسی + آذری یا ترکی فارسیزه شده) به زبان ترکی آمیخته با واژگان و دستور زبان فارسی گفته می‌شود که از نظر شکل و محتوا تهی شده و بر اثر ترکیب مفرط و لجام گسیخته با زبان فارسی به شکل زبانی فاقد ساختار، قاعده و پویایی درآمده است (زبان مختلط). گسترش پدیده فآذری به ویژه در میان جمعیت‌های مهاجر به کلان‌شهرها، بزرگ‌ترین تهدید پیش روی زبان ترکی آذربایجانی است چرا که آن زبان را از درون تهی و گویشوران آن را به فراموشی تدریجی زبان مادری و جایگزینی آن با زبان غالب (فارسی) سوق می‌دهد. زبان ترکی آذربایجانی از فارسی تأثیر بسیاری را گرفته‌است. [36]
  2. نازایی زبانی: فقدان مراکز علمی، پژوهشی به همراه عواملی مانند فراموشی و رقیق‌تر شدن زبان مادری (پدیده فآذری) در روند انتقال شفاهی از یک نسل به نسل دیگر و عدم امکان معادل‌سازی و معادل‌یابی برای موضوعات، مفاهیم و اشیای جدید، می‌تواند آن زبان مادری را به زبانی نازا و ایستا تبدیل کند. عدم انتقال نسلی و نازایی زبانی می‌تواند در یک بازه زمانی طولانی، یک زبان را به گویش تبدیل کند یا حتی منجر به مرگ تدریجی آن زبان شود. به‌طور نمونه، زبان‌های مازنی و گیلکی دست کم در مناطق شهری در طی دهه‌های اخیر تبدیل به گویش و لهجه شده‌اند که بر پایه تعاریف زبان‌شناسی، دیگر به سختی می‌توان آن‌ها را زبان نامید.
  3. فقدان زبان و الفبای معیار و انشقاق زبانی: در کشورهای وسیعی مانند آمریکا، روسیه و چین نظام آموزشی و رسانه‌های سراسری، نقش مهمی در کم رنگ کردن لهجه‌های مختلف زبان‌های انگلیسی، روسی و چینی و تقویت یک لهجه استاندارد برای زبان‌های مادری ایفا کردند. در آذربایجان ایران اما عکس این موضوع را شاهد هستیم به طوری که به علت نبود رسانه‌های حرفه ای، نظام آموزشی و الفبای استاندارد و یکسان به زبان ترکی، لهجه‌های مختلف زبان ترکی (به‌طور مثال ترکی قشقایی و ترکی خلجی) در درک و فهم یکدیگر دچار مشکل بوده و در حال تبدیل شدن به زبان‌هایی مجزا (زبان قشقایی و زبان خلجی) هستند.
  4. نگاه کلیشه‌ای و منفی: در گفتمان غالب در ایران، تصور می‌شود که زبان ترکی آذربایجانی، ضعیف، فاقد پتانسیل، غیرعلمی و غیرادبی است.
  5. نگاه امنیتی: توجه و اهتمام به این زبان، معادل تقویت واگرایی و نشانه‌ای از جدایی‌طلبی تلقی می‌شود.

همچنین به عقیده علی ابوالقاسمی کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ، زبان ترکی آذربایجانی شمال استان همدان آسیب دیده‌است که بخشی از علل آن به بطن جامعه ترک‌زبانان شهرستان‌های شمالی استان همدان برمی‌گردد. به مرور زمان، واژه‌های زبان ترکی در معرض فراموشی قرار گرفته‌است و کلماتی از دیگر زبان‌ها، از جمله فارسی و عربی و ترکی استانبولی در میان لهجه‌های ترک‌زبان این استان رسوخ یافته‌است.[37]

با همه این ادعاها مؤسسه آیرام وابسته به حزب عدالت و توسعه اردوغان که تلاش زیادی برای تحریک اقوام آذری در ایران دارد، ادعا می‌کند که میزان توجه و تولید آثار ترکی در ایران بیش تر شده‌است که با گفتار گروه‌های جدایی طلب پان ترکیست ایرانی تناقض دارد.[38]

خط زبان ترکی آذربایجانی
جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[39]

فارسی[40]

لاتین

سیریلیک

لاتین کنونی

آ اA aА аA a
بB bБ бB b
جC cҸ ҹC c
چÇ çЧ чÇ ç
دD dД дD d
ائ‍ ئ‍ ئE eЕ еE e
اَ ه هƏ əӘ әƏ ə
فF fФ фF f
گG gҜ ҝG g
غƢ ƣҒ ғĞ ğ
ح، هH hҺ һH h
خX xХ хX x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂Ь ьЫ ыI ı
ای‍ ی‍ یI iИ иİ i
ژƵ ƶЖ жJ j
کK kК кK k
قQ qГ гQ q
لL lЛ лL l
مM mМ мM m
نN nН нN n
اوْ وْO oО оO o
اؤ ؤƟ ɵӨ өÖ ö
پP pП пP p
رR rР рR r
س، ث، صS sС сS s
شŞ şШ шŞ ş
ت، طT tТ тT t
اۇ ۇU uУ уU u
اۆ ۆY yҮ үÜ ü
وV vВ вV v
یJ jЈ јY y
ز، ذ، ض، ظZ zЗ зZ z
الفبای ترکی آذربایجانی در یک نگاه

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به سده چهاردهم میلادی بازمی‌گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی یا فارسی برای نگارش استفاده می‌شود و در کشور جمهوری آذربایجان، پس از کنار گذاشتن خط نوشتاری سیریلیک (کریل)، مانند ترکیه از خط لاتین بهره می‌گیرند.[11]

گفتنی است که همخوان H در زبان‌های ترکی وجود نداشته[41] و بخش بزرگی از واژگانی که این همخوان در آن‌ها بکار رفته وامواژه اند[42] و در بقیه نیز بر اثر تغییرات زبانی این همخوان به آن‌ها افزوده شده‌است.[43]

تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروه‌های دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می‌دهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تألیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸–۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویک‌ها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.[44]

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری آتاترک اصلاح خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.[44][45]

تغییر به الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)
کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)[46]

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملت‌ها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروه‌های زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آن‌ها ترک بودند- سرکوب زبان‌های غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوری‌ها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین برگرداندند.[44][47]

تغییر دوباره به الفبای لاتین (۱۹۹۱)

در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمی و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد. آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبان‌های ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری (بخشا) و تاتاری.[44]

واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə، İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی‌زبانان هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[48][49]

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی به‌شمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.[50]

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. به‌طور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن (متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).[51]

دیگر ویژگی‌های زبان‌شناختی
  • زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی پیوندی است. منظور از زبان پیوندی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).
  • در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاق‌لاماق (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه، گوش‌گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (زیبا کردن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).
  • افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).
  • برخلاف زبان‌های هندواروپایی که با افزودن یک پیشوند به ریشه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته می‌شود، در زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود به ساختن فعل سببی است. مثلاً در زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشه بردن/وردن و با پیشوندهای «آ»، «در»، «فر» یا ترکیبی از این پیشوندها (در+آ و فر+آ) ساخته شده‌است درحالی‌که در زبان ترکی برای هر یک از این فعل‌ها ریشه جداگانه‌ای وجود دارد (بردن:آپارماق، آوردن:گَتیرمَک، درآوردن:چیخارتماق) و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.
  • از آنجا که در ترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد[52] و برای این منظور واژگانی به همان گذشته ساده افزوده می‌شود تا معنی ماضی نقلی از آن برداشت بشود[53] برخی[54] احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.

اثرات متقابل زبان ترکی و فارسی
نوشتار اصلی: وام‌واژه‌های ترکی در فارسی
نوشتار اصلی: وام‌واژه‌های فارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی پس از زبان ازبکی دومین زبان از زبان‌های ترکی باشد که از فارسی بیشترین تأثیر را گرفته‌است. این تأثیر بیشتر در واج‌شناسی، مجموعه لغات و ساختار بوده‌است و به صورت کمتر در صرف این زبان بوده‌است. تأثیر عناصر زبان‌های ایرانی بر آغوزی از آسیای میانه آغاز شده‌است.[36]

ازسوی دیگر زبان فارسی نیز وام‌واژه‌هایی را از زبان ترکی گرفته‌است.[55] در طول تاریخ، سرزمین فارسی زبانان، از جمله فلات ایران، شاهد فرمانروایی سلسلسه‌هایی با منشأ ترکی بوده‌است و این عامل بر تأثیر متقابل زبان‌های فارسی و ترکی برهم مؤثر بوده‌است. غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان و قاجاریان هر یک تأثیر و ردپایی از خود بر فرهنگ و ادبیات فارسی گذاشته‌اند.[56]

تأثیرات نحوی

جمله‌های مرکب در ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیادینی کرده‌است. خیلی از حروف ربط در زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده‌است :ü (و)[57] ve (و)، ya (یا)، ägär (اگر)، čünki (چونکه), gah . . . gah (گه گاه)، häm (هم، نیز)، hämčinin (همچنین)، häṛčänd (هرچند)، härgah (هرگاه)، nä . . . nä (نه .. نه)، näinki (نه اینکه)، yainki (یعنی که)، y axud(یا)، zira (زیرا)، bälkä (بلکه)، hämišä (همیشه)، mägär (مگر).[58]

بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، در ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما به صورت مستقل نمی‌توانند بکار روند و تنها در جمله یا عبارت مرکب به انتهای فعل یا اسم می‌چسبند. به عنوان مثال در ترکی نمی‌توانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا که حرف ربط «و» وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط «اگر» در ترکی (سه) فقط به انتهای فعل می‌چسبد. به همین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیادینی کرده‌است؛ مانند نمونه‌های زیر:[59][60][61]

  • حرف ربط که (که به صورت کی در ترکی به کار می‌رود):
    • ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن می؟
    • ترجمه: میدانی[که] حسن کجا کار می‌کند؟
    • ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننه م پیشیریب.
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننه م پیشیریب.
    • ترجمه: این دلمه‌ای را که می‌بینی، مادر من پخته‌است.
  • حرف ربط چونکه (که به صورت چونکی در ترکی بکار می‌رود):
    • ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمه دی چونکی بیلیردی هئچ کس اونا اینانمایاجاق.
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچ کسین اونا اینانمایاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نه دئمه دی.
    • ترجمه: چیزی نگفت چونکه می‌دانست کسی او را باور نخواهد کرد.
  • حرف ربط اگر:
    • ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
    • ترجمه: اگر حسن بداند، می‌روم
  • حرف ربط و:
    • ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و حسینه تانیرام
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: من حسنینن حسینی تانیرام
    • ترجمه: من حسن و حسین را می‌شناسم.

تأثیرات صرفی
  • پسوندهای زیادی از فارسی در زبان ترکی هست مانند -باز، دان، دار، ی، کار، کش، پرست، ستان، خانه، سان[62][63] و …
  • پیشوندهایی مانند بی-، به- و نه- هنوز در واژه‌سازی زبان ترکی استفاده می‌شوند. اگرچه در زبان ترکی عثمانی به کرات استفاده می‌شده اما اخیراً استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده‌اند.
  • بسیاری از گویش‌های ترکی از «تر» و «ترین» پارسی برای ساختن صفت همسنجشی استفاده می‌کنند.

تأثیرات ریخت‌شناسی

از نگاه ریخت‌شناسی یا مورفولوژی: کاربرد بسیاری از پسوندهای فارسی، مانند -باز، ستان، دار، دان، پرست، کار، گر و پیشوندهای فارسی مانند بی-، با- و نا- مانند «قماربار»، «همکار»، «بی‌ادب» یا «نامرد.» کاربرد وجه التزامی مشابه فارسی مانند «آلام» به جای «آلسام» (؟) (بخرم) که بنظر می‌رسد مخصوص ترکی آذری ایران باشد. در صفت تفضیلی و عالی پرهیز از ادات «داها» و «ان» (تر، ترین)، مانند «بو اوندان یاواشدی» به جای «بو اوندان داها یاواشدیر» (این از آن آهسته‌تر است) و «لاپ گؤزل طبیعت» به جای «ان گؤزل طبیعت» (زیباترین طبیعت). با توجه به اینکه درترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد[52] برخی[54] حتی احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.[36]

تأثیرات واژگانی
نوشتار اصلی: وام‌واژه‌های پارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از لحاظ واژه تحت تأثیر فارسی قرار گرفته‌است و وام‌واژههایی از فارسی وارد این زبان شده‌اند. برای نمونه:

  • واژگانی: asan (آسان)، bar (بار، میوه)، javan (جوان)، girdä (گرد)، kar (کر، ناشنوا)، köhnä (کهنه)، küčä (کوچه)، mis (مس)، payïz (پاییز)، šänbä (شنبه), turš (ترش)، dost (دوست)، ruzi (روزی)، آخشام،[64] بایرام (پدرام)[65] و…
  • اصطلاحات: xahiš ediräm (خواهش می‌کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
  • گرته برداری: xoš gäl (خوش آمد).
  • ضمایر: här (هر)، här käs (هر کس)، heč (هیچ)، hämin (همین) و …
  • پسوندها: sān (سان)[62][63]

ادبیات آذربایجانی
نوشتار اصلی: ادبیات آذربایجانی
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب،[66] قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)[67]
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده‌است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذری سروده‌بود.[68][69] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.[68]

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[70] در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند؛ که نخستین آثار ترکی آذری را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛[71] دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به‌شمار می‌رود.[72][73][74] آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت[75] عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین استادان دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است.[75] وی به زبان فارسی[73][76] و عربی[75] نیز آثاری داشته‌است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستان‌های اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب درآمده‌است.[77][78] این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزش‌های اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستان‌ها مربوط به قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد[79][80][81].

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی[82] و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[83]قوسی تبریزی[84] از شاعران مشهور آذری‌زبان[85] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است[86] و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.[87]

ادبیات شفاهی آذربایجان
نوشتار اصلی: ادبیات شفاهی مردم آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذری، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.[88][89] ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به‌طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی درآمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد.[90][91] آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:[92][93]

  • اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
  • اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
  • اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
  • اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
  • یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳)
  • دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
  • یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
  • بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
  • سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
  • مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)
  • سه هشتم=سککیزده اوچ
  • یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
  • اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
  • هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
  • دو ممیز بیست وپنج صدم (۲۵/۲)=ایکی تام، یوزده اییرمی بئش
  • ده‌ها = اونلار، اونلارجا
  • صدها = یوزلر، یوزلرجه
  • هزارها = مین‌لر، مین لرجه
  • میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد
  • آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است. این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[94]

  • شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
  • شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده‌است.[95]

نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi
یکبیرBirیکمبیراینجیBirinciیکمینبیراینجی‌سیBirincisi
دوایکیİkiدومایکی‌اینجیİkinciدومینایکی‌اینجی‌سیİkincisi
سهاوچÜçسوماوچ‌اونجوÜçüncüسومیناوچ‌اونجوسوÜçüncüsü
چهاردؤردDördچهارمدؤرداونجوDördüncüچهارمیندؤرداونجوسوDördüncüsü
پنجبئشBeşپنجمبئش‌اینجیBeşinciپنجمینبئش‌اینجی‌سیBeşincisi
ششآلتیAltıششمآلتی‌اینجیAltıncıششمینآلتی‌اینجی‌سیAltıncısı
هفتیئددیYeddiهفتمیئددی‌اینجیYeddinciهفتمینیئددی‌اینجی‌سیYeddincisi
هشتسککیزSəkkizهشتمسککیزاینجیSəkkizinciهشتمینسککیزاینجی‌سیSəkkizincisi
نهدوققوزDoqquzنهمدوققوزاونجوDoqquzuncuنهمیندوققوزاونجوسوDoqquzuncusu
دهاونOnدهماون‌اونجوOnuncuدهمیناون‌اونجوسوOnuncusu
بیستاییرمیİyirmiبیستماییرمی‌اینجیİyirminciبیستمیناییرمی‌اینجی‌سیİyirmincisi
سیاوتوزOtuzسی‌اماوتوزاونجوOtuzuncuسی‌امیناوتوزاونجوسوOtuzuncusu
چهلقیرخQırxچهلمقیرخ‌اینجیQırxıncıچهلمینقیرخ‌اینجی‌سیQırxıncısı
پنجاهاللیƏlliپنجاهماللی‌اینجیƏllinciپنجاهمیناللی‌اینجی‌سیƏllincisi
شصتآلتمیشAltmışشصتمآلتمیش‌اینجیAltmışıncıشصتمینآلتمیش‌اینجی‌سیAltmışıncısı
هفتادیئتمیشYetmişهفتادمیئتمیش‌اینجیYetmişinciهفتادمینیئتمیش‌اینجی‌سیYetmişincisi
هشتادسکسنSəksənهشتادمسکسن‌اینجیSəksəninciهشتادمینسکسن‌اینجی‌سیSəksənincisi
نوددوخسانDoxsanنودمدوخسان‌اینجیDoxsanıncıنودمیندوخسان‌اینجی‌سیDoxsanıncısı
صدیوزYüzصدمیوزاونجوYüzüncüصدمینیوزونجوسوYüzüncüsü
سیصداوچ یوزÜç yüzسیصدماوچ یوزاونجوÜç yüzüncüسیصدمیناوچ یوزاونجوسوÜç yüzüncüsü
هزارمینMinهزارممین‌اینجیMininciهزارمینمین‌اینجی‌سیMinincisi

صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

  • صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
  • صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
  • صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و دربارهٔ آن سؤال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
  • صفت مطلق: به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
  • صفت برتر: این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
  • صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف «ان» (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)[96][97]

نمونه نگارش
الفبای عربی-فارسی الفبای لاتین ترجمه فارسی متن اصلی
بۆتون اینسانلار لیاقت و حۆقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شۆعورلاری و ویجدانلاری وار و بیربیرلرینه مۆناسیبتده قارداشلیق رۇحوندا داورانمالیدیرلار. Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar. همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. آن‌ها صاحب عقل و وجدانند و باید نسبت به یکدیگر برادروار رفتار کنند. All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

جستارهای وابسته

پانویس
  1. Ethnologue
  2. https://web.archive.org/web/20180824205619/https://www.ethnologue.com/language/aze
  3. https://www.ethnologue.com/language/aze
  4. https://www.ethnologue.com/language/azj
  5. https://www.ethnologue.com/language/azb
  6. https://www.ethnologue.com/language/qxq
  7. https://www.ethnologue.com/language/slq
  8. https://www.britannica.com/topic/Azerbaijani-language
  9. حسینی، کیوان (۲۰۱۵-۱۲-۱۵). ««فرقه دموکرات» تشکیل شد؛ چرا برخی حمایت کردند؟». www.radiofarda.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۶.
  10. «اعلامیه کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان بمناسبت شصت ونهمین سالروز بیانیه 12شهریور». www.kar-online.com. ۲۰۱۳-۰۹-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۶.
  11. J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.
  12. «سایت رسمی آمار دولت گرجستان». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۰۹.
  13. Wixman, Ronald. The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. (Armonk, New York: M. E. Sharpe, Inc, 1984) p. 11
  14. «UCLA Language Materials». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۱.
  15. L. Johanson, "AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish" in Encyclopædia Iranica
  16. Lars Johanson (2016). "turcologica". www.turkiclanguages.com. Retrieved 2019-01-26.
  17. https://tabrizpedia.info/دسته-بندی-لهجه-های-ترکی-آذربایجانی/
  18. https://www.civilica.com/Paper-LPMCONF01-LPMCONF01_1242=زبان-ترکی-آذربایجانی-و-لهجه-های-آن-در-ایران.html
  19. http://qashqaiebook.ir/لهجه-های-ترکی/
  20. "Southern". Ethnologue. Retrieved 2019-01-26.
  21. https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  22. Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.
  23. Riaux, G. «The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." CENTRAL ASIAN SURVEY. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p۴۶. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲.
  24. "Iran". Official Website of Central Intelligence Agency (CIA). 22 ژانویهٔ 2009. Retrieved ۲۰ بهمن ۱۳۸۷. Check date values in: |تاریخ بازدید= (help)
  25. Amazon.com: The Cambridge Encyclopedia of Language (9780521559676): David Crystal: Books
  26. Amazon.com: International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set (Vol. 1) (9780195139778): William J. Frawley: Books
  27. Ethnologue report for Iran
  28. داده‌نامه سیا
  29. http://www.ensafnews.com/230078/دفاعی-از-زبان-ترکی-آذربایجانی-در-پاسخ-ب/
  30. http://www.asremrooz.ir/vdcgyt9xzak9374.rpra.html
  31. https://www.oyrenci.org/حکومت-ایران-به-دنبال-نابودی-زبان-تورکی/
  32. https://vista.ir/m/a/nio63/نابودی-نیمی-از-زبانهای-زنده-دنیا-تا-سال-۲۱۰۰
  33. http://oyrenci-sesi.info/yeni/?p=3153
  34. http://www.ensafnews.com/229492/وقتی-صدای-نیروهای-انقلابی-هم-در-می‌آی/
  35. https://iranintl.com/دیدگاه/روز-جهانی-زبان-مادری-و-پنج-چالش-پیش-روی-زبان-ترکی-آذربایجانی-در-ایران
  37. http://www.dana.ir/news/359108.html/زبان-ترکی-شمال-استان-همدان-در-معرض-فراموشی-است
  38. https://iramcenter.org/fa/turkish-a-trapped-language-between-the-regime-and-iranian-nationalists/
  39. Azerbaijani language, alphabets and pronunciation
  40. Ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin standart qaydaları
  41. کاشغری در دیوان اللغه می‌گوید: در ترکی حرف ه جایگاهی ندارد، بخش دوم، باب فعالل، منقوصات
  42. http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi7s1.pdf
  43. کاشغری مثال اوهی (جغد) را می‌آورد که در اصل اوکی بوده‌است
  44. https://azeri.org/Azeri/az_english/13_folder/13_articles/13_alpha_az.html
  45. Clement, Victoria (2005). The politics of script reform in Soviet Turkmenistan: alphabet and national identity formation. Unpublished doctoral thesis, Ohio State University, cited in "Script change in Azerbaijan: acts of identity", Lynley Hatcher, International Journal of the Sociology of Language. Volume 2008, Issue 192, Pages 105–116, ISSN (Online) 1613-3668, ISSN (Print) 0165-2516, doi:10.1515/IJSL.2008.038, July 2008, page 106, http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.pdf?t:ac=j$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.xml
  46. کتاب آینه زمان (به ترکی آذربایجانی: زامان آیناسی) نوشته حجت‌الاسلام محمد رضا رجب نژاد - چاپ آراز - باکو - سال 2000
  47. Script change in Azerbaijan: acts of identity, Lynley Hatcher, International Journal of the Sociology of Language. Volume 2008, Issue 192, Pages 105–116, ISSN (Online) 1613-3668, ISSN (Print) 0165-2516, doi:10.1515/IJSL.2008.038, July 2008, page 106, http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.pdf?t:ac=j$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.xml
  48. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی-ـالیف:م. ع فرزانه-چاپ سوم ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحهٔ ۱۰
  49. ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز -صفحه۱۸و۱۹
  50. م. ع فرزانه. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی. چاپ سوم، ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحهٔ ۰۹
  51. ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز صفحهٔ ۰۹
  52. http://www.ijhssnet.com/journals/Vol_1_No_15_Special_Issue_October_2011/28.pdf
  53. نمونه: Bu filmi daha önce/önceden izledin mi? (این فیلم را دیده‌اید؟) "daha önce" به معنی "پیشتر/در گذشته" است. Bu filmi (daha önce) hiç izledin mi? (تاکنون این فیلم را دیده‌اید؟) "hiç" همان هیچ فارسی که در این جمله معنی تاکنون می‌دهد.
  54. L. Johanson, Aspect im Türkischen, Mainz, 1971, pp. 289f.
  55. Doerfer: G. Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Vols. I-IV. Wiesbaden 1963-1975
  56. John R. Perry, "Persian in the Safavid Period", Pembroke Papers 1996 (4), pp. 269-283.
  57. در واژگانی مانند hamdüsena, ilmühaber, seyrüsefer, zapturapt
  58. Farsça Edatlar ve Bağlaçlar Sözlüğü, Prof. Veyis Değirmençay, Kurtuba, 2010
  59. «ARAPÇA ve FARSÇANIN TÜRKÇEYE TESİRİ». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۵.
  60. AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish
  61. http://cheshmandaz.org/2014/03/04/جمله-های-مرکب-در-ترکی-آذری/
  62. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/sanki
  63. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/yeksan
  64. http://www.nisanyansozluk.com/?k=akşam&lnk=1
  65. http://www.etimolojiturkce.com/kelime/bayram
  66. کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - بخش کتاب‌های قدیمی ترکی آذربایجانی نوشته شده با الفبای عربی
  67. کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - شرح حال میرزا محمد تقی قمری دربندی
  68. Beale, Thomas William (1894). http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311 |chapterurl= missing title (help). An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen. pp. ۳۱۱. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  69. A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  70. Tyrrell, Maliheh S. (2001). http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12 |chapterurl= missing title (help). Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, ۱۹۲۰–۱۹۹۰. Lexington Books. pp. ۱۲. ISBN 0-7391-0169-2.
  71. Průšek, Jaroslav (1974). Dictionary of Oriental Literatures. Basic Books. pp. ۱۳۸.
  72. Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. ۱۰۳. ISBN 1-86064-631-X.
  73. Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. ISBN 90-279-2328-0.
  74. Lambton, Ann K. S. (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. ۶۸۹. ISBN 0-521-29138-0. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  75. "Seyid Imadeddin Nesimi". Encyclopædia Britannica. 2008. Archived from the original on ۱۸ ژانویه ۲۰۰۸. Retrieved 01-09 2008. Check date values in: |accessdate= (help)
  76. Babinger, Franz (2008). "Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn". Encyclopaedia of Islam. Brill Online. Archived from the original on ۲۵ فوریه ۲۰۱۲. Retrieved 01-09 2008 author=. Check date values in: |accessdate= (help)
  77. Cemal Kafadar (۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995.
  78. Michael E. Meeker, “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 24, No. 3 (Aug. , ۱۹۹۲), ۳۹۵–۴۱۷.
  79. Stanford Jay Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University, 1977, pg 141. Excerpt: "The greatest folk product of the fourteenth century was the prose collection of Dede Korkut, the oldest surviving examples of Oghuz Turkmen epic. Dede Korkut relates the struggles of Turkmens with the Georgians and Abkhaza Circassians in the Caucasia as well as with the Byzantines of Trabazon, adding stories of relationships and conflicts within Turkomen tribes
  80. ^ Cemal Kafadar(۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995. Excerpt: "It was not earlier than the fifteenth century. Based on the fact that the author is buttering up both the Akkoyunlu and Ottoman rulers, it has been suggested that the composition belongs to someone living in the undefined border region lands between the two states during the reign of Uzun Hassan (1466-78). G. Lewis on the hand dates the composition “fairly early in the 15th century at least”.»
  81. İlker Evrım Bınbaş OḠUZ KHAN NARRATIVES in Encyclopaedia Iranica The Ketāb-e Dede Qorqut, which is a collection of twelve stories reflecting the oral traditions of the Turkmens in the 15th-century eastern Anatolia, is also called Oḡuz-nāma.
  82. Minorsky, Vladimir (1942). "The Poetry of Shah Ismail". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. ۱۰ (۴): ۱۰۵۳.
  83. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
  84. http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
  85. http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print بایگانی‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۲ توسط Archive.today Qövsi Təbrizi
  86. «Tabrizi, Qovsi». eastview. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۳.
  87. Azeri Literature in Iran
  88. A.M, Nəbiyev (2006). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. I kitab. Bakı.
  89. DR.kafkasyali، ALİ (۲۰۱۰). iran turkleri. oquzhan cengiz. ص. ۱۶۵.
  90. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۳.
  91. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۳.
  92. کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تألیف یحیی کریم اوو
  93. تورکجه اوخو کیتابی / مهدی عباسی – ارومیه 1383 - خودآموز
  94. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی - پروفسور نظامی خودیئف - ترجمه حسین شرقی
  95. کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تألیف یحیی کریم اوف
  96. دستور زبان ترکی آذربایجانی-علی م گونئیلی
  97. ترکی آذربایجانی در سفر - ترجمه عباد ممی زاده ینگجه، صابر شیبانی اصل 1379

منابع

پیوند به بیرون
نسخهٔ Azerbaijani ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نسخهٔ South Azerbaijani ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
ویکی‌سفر یک a phrasebook برای Azerbaijani دارد.
پروژهٔ Wikinews زبان ترکی آذربایجانی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.