قریش (سوره)

نگاره‌ای از حمله سپاهیان ابرهه با فیل به سرزمین مکه

مضمون دو سورهٔ فیل و قریش، با هم نوعی ارتباط داشته و به همین جهت در اتحاد این دو سوره اختلافاتی گزارش شده‌است.[32] بر اساس گزارشی که در منابع اهل سنت موجود است، در قرآنی که ابی بن کعب، از صحابهٔ محمد، پیامبر اسلام، نوشته بود، بین این دو سوره، «بسم الله الرحمن الرحیم» وجود نداشت. همین‌طور در گزارشی دیگر از عمرو بن میمون، از راویان حدیث اهل سنت، منقول است که عمر بن خطاب در هنگام قرائت نماز، دو سورهٔ فیل و قریش را پشت سر هم و بدون بسم الله خوانده‌است.[33] این در حالی است که در منابع دیگری از اهل سنت، به وجود بسم الله بین این دو سوره در قرآن ابی بن کعب تصریح شده‌است. همچنین طباطبایی مفسر شیعی، با استناد به روایتی که محمد از نزول سوره‌ای خاص برای قریش خبر می‌دهد، جدا بودن این سوره از سورهٔ قبل از خودش را نتیجه گرفته‌است. در این بین، آن دسته از شیعیانی که به یکی بودن این دو سوره معتقد شده‌اند، استنادشان به سه روایتی است که به یکی بودن این دو سوره اشاره دارند. به گفتهٔ طباطبائی، این احادیث که از قول جعفر صادق، امام ششم شیعه، نقل شده‌اند، دچار ضعف در سند، عدم ظهور در وحدت دو سوره و بیان حکم شرعیِ جواز قرائتِ دو سورهٔ فیل و قریش در نماز است. همچنین طباطبایی وجود بسم الله در بین این دو سوره را به تواتر ثابت می‌داند.[34] ابن کثیر به نقل از طبری و همین‌طور ابن عاشور -که هر سه از مفسران اهل سنت می‌باشند- از اجماع مسلمانان در منفصل بودن این دو سوره یاد کرده‌اند.[35][36] ابوحیان، مفسر و نحوی اهل سنت بر فرض اینکه دو سورهٔ فیل و فریش یکی باشند، «لإیلَافِ» را متعلق به یک «اعجبوا» مضمره دانسته و سوره را اینگونه معنا می‌کند: «تعجب است از انس و همدلی قریش، همدلی‌ای که در کوچِ زمستانه و تابستانه مشهود است و سبب شده‌است که عبادت پروردگار این خانه، ترک شود.»[37] بنابر فتوای گروهی از فقهای شیعه، خواندن سورهٔ قریش به تنهایی در نماز صحیح نیست و لازم است قبل از آن سورهٔ فیل نیز قرائت شود. بانو امین، مفسر شیعه، در توجیه این فتوا آورده‌است که هر سوره‌ای که در نماز قرائت می‌شود، باید مستقل در مطلب باشد و بین دو سورهٔ فیل و قریش، ارتباط معنایی وجود دارد و به تنهایی معنای مستقلی ندارند.[38] آن دسته از مفسران شیعه که بین این دو سوره، مدعی اتحاد هستند؛ به روایتی ضعیف و مرفوع از محمد باقر یا جعفر صادق استناد می‌کنند که بر اساس آن، دو سورهٔ قریش و فیل یک سوره‌اند.[39]

ابن جریر، مفسر سنی مذهب، لام ابتدای آیه را لام تعجب دانسته و معنای آیه را «تعجب کنید از همبستگی قریش و نعمت‌هایی که به آنها داده‌ام» می‌داند.[40][41] واژه «الشتَاءِ» اشاره به فصل زمستان و واژه «الصیْفِ» نیز اشاره به فصل تابستان دارد. البته به گفته ابن‌عربی، عارف اهل سنت، این دو واژه به دو نیمه سال اشاره دارد.[42]

کلمه «رِحْلَةَ»، حالتی است که فرد بر روی راحله (مرکبی که برای راهپیمایی طولانی استفاده می‌شود) نشسته باشد و منظور از رحلت قریش، سفرهای خارج از مکه آنان برای تجارت است. این سفرها غالباً دومرتبه در سال و به مقصدهای یمن و شام صورت می‌گرفته‌است.[43][44][45] به گزارش کحاله، تاریخ‌نویس سنی مذهب، سفرهای تجاری قریش (که یک قبیله تجاری محسوب می‌شد) به دو صورت، سفر به شام و یمن صورت می‌گرفته‌است. دیگر مقصد سفرهای تجاری قریش حبشه بوده‌است و در مکه نیز تجارت‌های صورت می‌دادند.[46] ویلیام مونتگومری وات در این خصوص می‌نویسد که جغرافیای تجاری قریش که به صورت انحصاری به دست آورده‌بودند، بین اقیانوس هند و آفریقای شرقی و مدیترانه بوده٬است. کاروان‌های تجاری قریش زمستان ها به یمن و در تابستان‌ها به غزه و دمشق سفر تجاری می‌کردند. پیروزی در جنگ فجار -علیه هوازن و ثقیف- برای قریش توانست مسیرهای نجد را برای تجارت به ارمغان آورد. به گفته مونگومری، قریش به یکجانشینی و عدم کوچ شهره بودند و منافع تجاری برای آنان در درجه اول قرار داشت. با این وجود آنها تلاش‌ می‌کردند تا رقابت‌های تجاری باعث از هم گسستگی و برهم خوردن اتحادشان نشود.[47]

در آیه دوم از سفرهای قریش یاد شده‌است. طباطبائی، مفسر شیعه معتقد است که این منت، به جهت امنیتی است که کاروان‌های قریش از آن برخوردار بودند. بر این اساس، در سفرهای تجاری، کاروانیان به راهزن‌هایی برخورد می‌کردند که تنها درآمدشان از غارت کاروان‌های تجاری بود. در این بین کاروان‌های قریش به جهت مقصد یا مبدأشان -یعنی شهر مکه- مورد احترام بوده‌است و مورد تعرض راهزن‌ها قرار نمی‌گرفتند.[48] ابن‌عباس در بیان سفرهای قریش، از سفر به یمن و بُصرَی یاد می‌کند. دیگران نیز از سفر به طائف در تابستان و سفر به مکه در زمستان برای تجارت گزارشاتی نموده‌اند. به گفته ابن کثیر مفسر اهل سنت، چهار سفر تجاری برای قریش یاد شده‌است. اصحاب ایلاف نیز چهار نفر بوده‌اند: فرزندان عبدمناف که به شام سفر می‌کردند، عبدالشمس که به حبشه تجارت می‌کرد، مطلب که به سوی یمن در سفر می‌بود و نوفل که به فارس عزیمت می‌کرد. به این افراد «مجیرین» (به معنای اداره کنندگان) گفته می‌شد.[49] علی بن ابراهیم قمی، مفسر شیعه در توضیح ایلاف قریش، می‌نویسد که قریش، معاششان از دو سفر تجاری (رحلت) که در تابستان و زمستان صورت می‌گرفت تأمین می‌شد. آنها از مکه پوست، محصولات دریایی و آنچه در ساحل بارگیری می‌شده را به شام منتقل کرده و از آنجا حبوبات، لباس و آرد تأمین کرده و به مکه بازمی‌گشتند. این امر سبب شده بود تا الفت و همبستگی بین قریشیان حاصل شود. با بعثت محمد، مردم به شهر مکه روی آورده و این سرزمین محلی پر رونق برای قریشیان شد و دیگر نیاز به رحلت و سفرهای تجاری نبود. البته سید محمدحسین طباطبائی، مفسر شیعه، به این گفته نقد داشته و آن را با ظاهر آیه و ارتباط سوره با سوره فیل، در تعارض می‌داند.[50] ابن کثیر، مفسر اهل سنت نیز زمان و مقصد این دو سفر مورد اشاره قرآن را، یمن در زمستان و شام در تابستان می‌داند.[51] طبرسی، مفسر شیعی معتقد است که تکرار ایلاف در آیه دوم، به جهت بیان اهمیت رحلت قریش را برساند و از نعمت‌های زیاد موجود در آن خبر بدهد.[52]

طباطبایی، مفسر شیعه و ابن کثیر، مفسر اهل سنت معتقدند که فاء در آغاز آیه، یا برای رساندن مفهوم شرطیت است؛ به این بیان که شاید کسی توهم کند، برای پرستش خدای این خانه، نیاز به شرایطی است که با نبود آن شرایط، پرستش لازم نیست؛ که آیه در مقام پاسخ می‌گوید به گذشته شما کاری نداریم، امروز وظیفه شما پرستش خدای خانه است. یا برای تفصیل آمده‌است که بگوید در چه شرایطی باید خدای این خانه پرستش شود و در چه شرایطی پرستش نشود و در نهایت بگوید که خیر، باید همیشه خدای این خانه پرستش شود.[53][54] ابن کثیر در توضیح این آیه و با استناد به روایتی از رسول اسلام، آورده‌است که خداوند به جهت نعمت‌هایی چون قرار دادن حرم امن و خانه‌ای مقدس برای قریشیان، از آنها توقع عبادت داشته و منظور از عبادت نیز، پرستش موحدانه است.[55] این در حالی است که قریش، به عبادت بت‌ها روی آورده بودند و تنها در مراسم حج سالانه، ذکر و یادی از خدای یگانه می‌نمودند. منظور از بیت در آیه نیز، به جهت الف و لام تعریف، بیت مخصوصی است که همان کعبه باشد. اعراب در اینکه این خانه، خانه خداوند یگانه است، اتفاق داشته‌اند.[56]

نگاره‌ای مربوط به قرن ششم میلادی که نمایانگر حمله ابرهه و سپاهیان فیل از حبشه برای انهدام کعبه است.

آیه چهارم و پنجم، از دو نعمت ظاهری اشاره دارد که به واسطه پرستش خدا در مکه به قریشیان داده شده‌است. طباطبائی، مفسر شیعه در تشریح این نعمت می‌نویسد که سرزمین مکه، در دره‌ای خشک واقع شده که نه تنها زراعت مناسبی نداشته، بلکه پرورش دام نیز در آنجا رونقی نداشته‌است. اهالی این سرزمین برای تأمین نیازهای خود مجبور به سفرهای تجاری بودند که معضل این سفرها نیز، ناامنی منطقه و راه‌ها بوده‌است؛ بنابراین خدا در این آیه، دعوت به پرستش خویش می‌کند تا این دو معضل، تبدیل به امنیت و رونق این شهر به جهت سفر زائران خانه خدا به این منطقه گردد.[57] ابن عاشور، مفسر اهل سنت نیز مراد از امنیت را، امنیت راه برای تجارت، امنیت قبیله در مقابله با سایر طوایف عرب و امنیت شهر در مقابل سفرهای سایر ملل به آن منطقه دانسته‌است و در تشریح آن می‌نویسد که در ایام حج، حبشی‌ها از طریق دریایی به همراه کشتی و یمنی‌ها از طریق زمینی به همراه شتران، بارهای طعام فراوانی را به شهر مکه آورده و به‌فروش می‌رساندند.[58] اما مکارم شیرازی، مفسر شیعه، در این باره معتقد است که این دو نعمت، با نابودی لشکریان ابرهه رخ داده‌است.[59] ابوحیان، مفسر اهل سنت نیز از دعای ابراهیم نبی در حق اولادش یاد کرده و این دو نعمت را ثمره آن دو دعا می‌داند. این دو دعا در آیه ۳۷ و ۳۵ سوره ابراهیم بیان شده‌اند.[60] رازی، مفسر سنی مذهب نیز از روایتی یاد می‌کند که بر اساس آن، پس از تکذیب نبوت محمد توسط مکیان، محمد به حق آنان نفرین کرد و آنان دچار قحطی شدند، پس از آن با درخواست مکیان و با دعای محمد برای رفع عذاب، قحطی از بین رفت. همچنین وی با اشاره به اینکه خدا اکرم الاکرمین است، چگونه به واسطه نعمتی که به قومی داده‌است، آنان را مورد منت قرار می‌دهد؛ پاسخ می‌دهد که منظور از این آیه، منت‌گذاری نبوده و به جهت اصلاح و ارشاد نازل شده‌است.[61] ابن عاشور، مفسر سنی مذهب، بدلیت امنیت از خوف و گرسنگی از اطعام در آیه را اقتضاء وجود گرسنگی و خطر در شهر مکه تعبیر کرده‌است.[62] طبرسی، مفسر شیعه، از نکره آمدن «جوع» و «خوف»، شدت گرسنگی و ترس را برداشت کرده‌است.[63]