ابراهیم

ابراهیم در آغاز با نام «ابرام» (אַבְרָם‎) وارد داستان می‌شود. معنای دقیق این نام را نمی‌توان به روشنی مشخص کرد اما بخش اول (اب) بی‌تردید به معنای «پدر» است که علاوه بر عبری، در زبان‌های سامی دیگر نیز به همین معنا کاربرد داشته‌است. بخش دوم می‌تواند ریشه در رعمو (دوست داشتن) در زبان اکدی یا rwm (والا بودن) در زبان‌های سامی غربی داشته باشد. بدین ترتیب، این نام به نژاده‌بودن شخص به دلیل جایگاه بالای پدرش اشاره دارد. معانی احتمالی دیگر «پدر والا است»، «او پدر را دوست داشت» یا «پدر دوست دارد» هستند که البته به اندازه فرضیه اول قابل اتکا نیستند. هیچ معادل قطعی برای این نام خارج از تنخ یافت نشده اما A-ba-am-ra-ma در کتیبه‌های اکدی قرن ۱۹ قبل از میلاد و A-bi-ra-mì در متون اوگاریتی بدان شبیه هستند. «ابراهیم» (אַבְרָהָם‎) به احتمال زیاد تلفظ دیگری از «ابرام» است و وجه تسمیه آن که در تورات ذکر شده («پدر [ملت‌های] کثیر»)، برداشتی عامیانه‌است. نویسنده به صورت خلاقانه‌ای نام جدید را به دو کلمه عبری «اب» (پدر) و «همون» (پرشمار) ربط داده‌است. مطابق فرضیه‌ای دیگر، بخش دوم «ابراهیم» معادل عبری لغت عربی «رُهام» (پرتعداد) است.[1][2]

ابراهیم حران را ترک می‌کند از فرانچسکو باتزانو

قصه‌های زندگی ابراهیم در باب‌های ۱۲ تا ۲۵ سفر پیدایش، اولین کتاب تورات، روایت شده‌اند. این داستان‌ها یک روایت پیوسته نیستند، بلکه مجموعه‌ای از قصه‌های جداگانه‌اند. ابراهیم در ابتدا ابرام نام داشت و پسر تارح و دهمین از نفر از نسل نوح از طریق پسرش سام بود. او ۲ برادر به نام‌های ناحور و هاران و خواهری به نام ساره داشت. ابراهیم با خواهرش ساره ازدواج کرد؛ این دو از یک پدر اما از مادرهای متفاوتی بودند. خانواده اینان از اور کلدانیان به کنعان مهاجرت کرد. در طول اقامت در حران برای اولین بار وعده الهی پدید آمدن ملتی از نسل ابراهیم به او داده شد. ابراهیم که در این زمان ۷۵ ساله بود، سپس به همراه همسرش ساره و برادرزاده‌اش لوط راه کنعان در پیش گرفت. در شکیم، دوباره وعده ارض موعود به او داده شد و ابراهیم همان‌جا قربانگاهی ساخت و به سفر خود ادامه داد.[3]

زمانی که قحطی پدید آمد، ابراهیم به همراه همسرش رو به مصر نهادند. در آن سرزمین، ابراهیم که می‌ترسید او را بکشند تا همسرش را تصاحب کنند، ساره را خواهر خود معرفی کرد. پس ساره را به حرم‌سرای فرعون مصر بردند و بابتش ثروت زیادی به ابراهیم بخشیدند. سپس الوهیم بلایایی بر فرعون و اهل خانه او نازل کرد که در نتیجه آن، فرعون متوجه شد ساره زن ابراهیم است و او را به وی پس داد. ابراهیم دوباره به کنعان بازگشت و به سفرهای خود ادامه داد. این بار، لوط به دلیل درگیری بر سر چراگاه قبیله را ترک کرد. در اثر این اتفاق، وعده ارض موعود دوباره تکرار شد. ابراهیم این بار در حبرون قربانگاهی ساخت.[4]

در ادامه ابراهیم که «ابرام عبرانی» (در تنخ تنها خارجی‌ها اسرائیلیان را «عبرانی» خطاب می‌کنند و این تنها جایی است که راوی یک اسرائیلی را «عبرانی» نامیده) خوانده شده، نقش یک مبارز و فرمانده جنگی را ایفا می‌کند. او فرماندهی ۳۱۸ نفر در نبرد با ائتلاف ۹ پادشاه شرقی را بر عهده داشت. این پادشاهان سدوم و عموره را غارت کرده و لوط را به اسیری گرفته بودند. در هیچ منبع دیگری به این جنگ یا اسامی این ۹ پادشاه اشاره‌ای نشده‌است. ابراهیم و سربازانش در نبرد به پیروزی رسیدند و لوط را آزاد کردند. همچنین اموال غارت شده را پس گرفتند. در بازگشت، ملکیصدق، پادشاه و کاهن شلیم (اورشلیم؟)، با نان و شراب نزد ابراهیم آمد و او را برکت داد. ملکیصدق احتمالاً کاهن خدایان یبوسی اورشلیم بوده‌است. پادشاه سدوم از ابراهیم تقاضا کرد که غنائم را تقسیم کنند اما ابراهیم نپذیرفت. این بخش تورات احتمالاً با ترکیب منابع مختلف پدید آمده‌است. همچنین سبک داستان نشان می‌دهد که باید به دوره بعد از تبعید به بابل (قرن ۶ قبل از میلاد) تعلق داشته باشد.[5][6][7]

ساره هاجر را به ابراهیم می‌بخشد

در ادامه، باب ۱۵ که به نظر متاخرتر است، به گفتگوهای ابراهیم و الوهیم پرداخته شده‌است. در این گفتگوی طولانی، وعده ارض موعود و بچه‌دار شدن ابراهیم تکرار شد. مطابق باب شانزدهم، ۱۰ سال بعد از اولین وعده، ساره هنوز باردار نشده بود. در نتیجه، او کنیز خود هاجر را به ابراهیم بخشید تا از او بچه‌دار شود. مانند قصه‌های قبلی روایت ابراهیم، این داستان هم نمونه مشابه خود را در سفر پیدایش (باب ۲۱) دارد و این‌ها نسخه‌های مختلف قصه عامیانه قدیمی‌تری هستند. هاجر باردار شد و اسماعیل را زایید. در این زمان، ابراهیم ۸۶ ساله بود. در کتاب مقدس هیچ اطلاعاتی دربارهٔ ۱۳ سال آتی نیست اما در روایت بعدی، الوهیم بر وعده خود به ابراهیم مبنی برداشتن فرزندان بیشمار تأکید کرد. در همین زمان است که نام‌های ابرام و سارای به ابراهیم و ساره تغییر پیدا می‌کند. الوهیم و ابراهیم همچنین توافق کردند که به عنوان نشانه عهدی که بسته‌اند، همه پسران و نوادگان پسر ابراهیم و همچنین برده‌های او ختنه شوند تا «عهد الوهیم در گوشت آنان جاودان باشد» و آن کس که ختنه نشود، این عهد را شکسته‌است.[8][9]

سپس به ساره وعده فرزند پسری داده شد که نامش اسحاق باشد و عهد از طریق او و نوادگانش ادامه پیدا کند. در این نقطه ابراهیم که ۹۹ ساله بود، خودش، اسماعیل و سایر اعضای مذکر خانه خود را ختنه کرد. در ادامه روایت، ۳ پیام‌آور (که یکی از آن‌ها یهوه است) بر ابراهیم وارد شدند و او از آن‌ها در خیمه خود پذیرایی کرد. اینان به ابراهیم و ساره خبر تولد اسحاق را دادند و ساره و ابراهیم با شنیدن این خبر خندیدند. ملاقات میان انسان‌ها و خدایانی که خودشان را شکل آدم‌ها کرده‌اند، مضمونی رایج در جهان باستان بوده‌است؛ شاعر رومی اووید افسانه‌ای مشابه دربارهٔ خدایانِ آدم‌نمایی که خبر از تولدی معجزه‌آسا می‌دهند را نقل کرده‌است. الوهیم همچنین در این نقطه ابراهیم را از تصمیم خود برای نابود کردن سدوم و عموره مطلع کرد. ابراهیم خدا را سرزنش کرد و از او خواست بی‌گناهان آن شهرها را نکشد. با این حال، خدا مدعی شد بی‌گناهی در آنجا وجود ندارد. از نکات قابل توجه این قسمت تورات این است که نویسنده ماجرای نابودی سدوم را با بازگویی تفکرات درونی خدا («آیا باید آنچه می‌خواهم انجام دهم را از ابراهیم مخفی کنم؟ نه، من او را انتخاب کرده‌ام…») آغاز می‌کند. در ادامه گفته می‌شود که لوط و دخترانش به خاطر ابراهیم از نابودی سدوم جان سالم به در بردند.[10][11]

یک نقاشی از ابراهیم و سه پیام‌آور. یکی از اینان خودِ یهوه است.

ابراهیم دوباره به سفرهای خود ادامه داد و این مرتبه در جرار ساکن شد. باری دیگر، ساره را خواهر خود معرفی کرد و در نتیجه، ساره را به قصر شاه ابیملک بردند، اما خدا در خواب به ابی‌ملک وحی کرد که اگر ساره را آزاد نکند، خواهد مرد. در نتیجه او نیز چنین کرد و ساره نزد ابراهیم بازگشت. در این بخش از داستان ابراهیم مقصر نشان داده شده‌است. در ادامه، ساره که ۹۰ ساله بود، پسری زایید و او را اسحاق نامیدند. ابراهیم نیز ۱۰۰ سال داشت. تولد اسحاق البته باعث مشکلاتی در خانه ابراهیم شد. ساره از ابراهیم تقاضا کرد که هاجر و اسماعیل از خانه بیرون انداخته شوند تا اسحاق تنها وارث باشد. ابراهیم در آغاز موافق نبود، اما الوهیم طرف ساره را گرفت و ابراهیم پذیرفت؛ هاجر و اسماعیل رانده شدند. در ادامه روایت، ابراهیم و ابیملک عهد بستند که با یکدیگر نجنگند. آن‌ها همچنین دربارهٔ چاه‌های آب نیز توافق کردند. ابراهیم به همین مناسبت درختی می‌کارد و «ال عُلام» را می‌پرستد؛ نویسنده این خدا را با یهوه یکی دانسته اما در واقع احتمالاً خدای شهر بئرشبع بوده‌است. کتاب در ادامه می‌گوید که ابراهیم زمان زیادی در «سرزمین فلیسطی‌ها» سپری کرد که حاوی زمان‌پریشی است زیرا فلیسطی‌ها تا قبل از قرن ۱۲ پیش از میلاد وارد کنعان نشده بودند.[12][13]

روایات زندگی ابراهیم با قربانی کردن اسحاق به اوج خود می‌رسند. الوهیم برای امتحان ابراهیم، به او دستور داد «یگانه پسر» خود اسحاق را به کوه موریا ببرد تا او را قربانی کند. ابراهیم اطاعت می‌کند و اسحاق را به آن مکان می‌برد. اسحاق از ابراهیم می‌پرسد «چوب و آتش آماده است، اما بره‌ای که قرار است سوزانده شود کجاست؟» ابراهیم پاسخ داد که الوهیم بره را فراهم خواهد کرد. سپس اسحاق را به قربانگاه بست و چاقو را بالا گرفت که در این لحظه، فرشته یهوه (که در واقع شخص یهوه است) مانع او شد و قوچی به ابراهیم داده شد تا قربانی کند. ابراهیم که از بزرگ‌ترین آزمون بیرون آمده بود، برای آخرین بار برکت الهی را دریافت کرد.[14] احتمالاً در پس‌زمینه تاریخی این داستان، سنت قربانی‌کردن انسان، به خصوص فرزند اول، نهفته اما مدرکی از چنین سنتی در اسرائیل باستان یافت نشده‌است.[15]

قربانی‌شدن اسحاق توسط ابراهیم

زمانی که ساره در ۱۲۷ سالگی مرد، ابراهیم غار مخپلا را از مردم محل خریداری کرد تا گورستان خانوادگی آن‌ها باشد. در ادامه، او یکی خدمتکاران خود را به حران فرستاد تا برای اسحاق زنی پیدا کند، زیرا ابراهیم خوشش نمی‌آمد که فرزندش با یکی از زنان کنعانی ازدواج کند. بعد از ازدواج اسحاق با ربه‌کا، ابراهیم نیز زنی به نام قطوره گرفت. قطوره فرزندانی زایید که مانند اسحاق «ملت‌ها از نسل ایشان پدید آمدند.» پیام این بخش در واقع این است که وعده به ابراهیم مبنی بر اینکه او پدر چند ملت خواهد بود، محقق شده‌است. با این حال، ابراهیم همه ارث خود را به اسحاق بخشید و سایر فرزندانش را با هدایایی راهی سرزمین‌های شرقی کرد. مطابق روایت، ابراهیم در ۱۷۵ سالگی مرد و اسحاق و اسماعیل او را در غار مخپلا دفن کردند.[16] البته گاهشماری این بخش از روایت آشفته و سردرگم است زیرا اسحاق در زمان صد سالگی ابراهیم متولد شد و خود اسحاق هم در ۶۰ سالگی بچه‌دار شد، در نتیجه ابراهیم می‌بایست تا ۱۵ سالگی فرزندان اسحاق زنده می‌ماند، اما مرگ ابراهیم قبل از تولد فرزندان اسحاق روایت شده‌است.[17]

هیچ منبع مستقلی وجود ندارد که از ابراهیم یا افراد مرتبط با او نام برده باشد و در باستان‌شناسی نیز اثری از او نیست. به گفته ویلیام دِوِر، «بعد از یک قرن تحقیقات طاقت‌فرسا، همه باستان‌شناسانِ کاربلد از بازیابی هر چیزی که ابراهیم، اسحاق و یعقوب را به شخصیت‌های تاریخی تبدیل کند، ناامید شده‌اند.»[18] ابراهیم در نظر محققان امروز، شخصیتی افسانه‌ای و نمادین از فردی با ایمان است که ادعای اسرائیلیان بر سرزمین خود را تقویت می‌کند و به آن مشروعیت می‌بخشد.[19] در مجموع نظر کلی محققان این است که داستان‌های ابراهیم، اسحاق و یعقوب را نباید روایت زندگی افراد واقعی محسوب کرد؛ این سه شخصیت در آغاز با یکدیگر نامرتبط بودند و داستان‌هایشان با یکدیگر ترکیب شده تا خانواده‌ای که جد یک ملت بزرگ است و خدا به آن برکت می‌دهد، ایجاد شود.[20] اساسا شخصیت‌های تنخ نماد اقوام و مردمان مختلفند.[21] برخی از قصه‌های ابراهیم یادآور اعمال پادشاهان اسرائیل، به خصوص داوود، است.[22]

محققان غربی تلاش بسیار به کار بسته‌اند تا دست‌کم شرایط و زمانه تاریخی که داستان‌های ابراهیم در آن جریان دارد تا را شناسایی کنند، با این حال هیچ‌کدام از فرضیه‌های ارائه شده مقبول پژوهشگران نیست. گانکل در سال ۱۹۰۱ پیشنهاد کرد روایات زندگی ابراهیم در واقع از به هم چسبانده شدن قصه‌های عامیانه کوتاه و جداگانه به وجود آمده‌است. این داستان‌ها به صورت سینه به سینه نقل می‌شدند، تا اینکه با هم ترکیب و نهایتاً مکتوب شدند.[23] نسخه فعلی داستان‌های ابراهیم در تورات از ترکیب مطالب «منبع روحانی» با دیگر منابع به وجود آمده‌است؛ افزوده‌شدن مطالب غیرروحانی به سرگذشت ابراهیم احتمالاً بعد از بازگشت یهودیان از بابل در دوره کوروش بزرگ اتفاق افتاده‌است. اگر داستان‌های مبتنی بر منبع روحانی کنار گذاشته شوند، آنچه باقی می‌ماند داستان ابراهیم و لوط و داستان خرید غار مخپلا است.[24]

تاریخ‌پژوهان قرن بیستمی ابراهیم را یکی از خدایان کنعانی محسوب می‌کردند؛ به خصوص که او در داستان با اور و حران که مراکز پرستش خدای ماهِ بین‌النهرینی بودند، مرتبط است. ساره ایزدبانوی ماه و تارح (پدر ابراهیم) نیز خودِ ماه (یارح، نام خدای ماه کنعانی) به‌شمار می‌آمد. این نظریه با گذشت زمان طرفداران خود را از دست داده اما هنوز هم جایگاه دینی-تاریخی «پدر ابراهیم» به عنوان مهم‌ترین جد ادیان ابراهیمی و «صخره» (به معنای «به وجود آورنده نطفه»، کتاب اشعیا ۵۱:۱) نامیده‌شدن او مورد توجه دانشوران است. این مورد اخیر احتمالاً بدان جهت است که «پدر ابراهیم» در آغاز خدایی اجدادی در غار مخپلا بوده که توسط اسرائیلیان (به بیان دیگر، کنعانی‌ها) پرستیده می‌شده‌است.[25]

ابراهیم و اسحاق از گینزبوروگ دوپونت (ح. ۱۷۸۷ میلادی)

در تورات ابراهیم برای چند خدای مختلف در مناطقی چون شکیم، بث‌ئیل، ممری و غیره را پرستشگاه‌هایی تأسیس می‌کند. او احتمالاً در ابتدا با حران مرتبط بوده و مرتبط دانسته‌شدنش با شکیم و بث‌ئیل مطلبی متاخر است؛ در واقع، ابراهیم زمانی با شکیم و بث‌ئیل پیوند خورد که در سنت‌های روایی به پدرِ اسحاق و نیای اسباط شمالی اسرائیل تبدیل شد. روی هم رفته با در نظر گرفتن مناطق زندگی «ابراهیمِ عبرانی» و محل دفن او در غار مخپلا در تورات، می‌توان نتیجه گرفت که این خدا اصالتاً ریشه در حبرون (الخلیل امروزی) داشته‌است.[26] همچنین مجسمه‌های زیادی از بزها (به عنوان نشانه باروری) و ایزدبانوان برهنه از جنوب کنعان در میانه‌های عصر برنز یافت شده‌است؛ اهمیت زیادی باروری در هنر این دوره یادآور نگرانی ابراهیم و اسحاق و همسرانشان برای فرزنددارشدن است.[27]

مطالبی که پیش از شکل‌گیری تنخ دربارهٔ ابراهیم رایج بوده، نزد طایفه کالب شکل می‌گرفته و حفظ می‌شده‌است. اینان قبل از اینکه با اتحادیه ایلات یهودی ترکیب شوند، در حبرون اقامت داشته‌اند. ابراهیم در پرستشگاه ممری-حبرون «پدر ملت‌های کثیر» بوده و این باور حتی در زمان داوود و سلیمان نیز وجود داشته‌است. در پایان هزاره دوم قبل از میلاد، حداقل دو اتحادیه ایلاتی (بنی‌اسرائیل و بنی‌اسماعیل) مدعی بودند ابراهیم یکی از اجدادشان است اما در روایات اسرائیلی، تنها در پایان عهد سلطنت (آغاز قرن ششم قبل از میلاد، دوره تبعید در بابل) بود که «پدرمان ابراهیم» از سایه یعقوب (اسرائیل) بیرون آمد و احتمالاً ماهیت جهانی‌تر ابراهیم مسبب این اتفاق بوده‌است. پدر اسرائیل‌بودن ابراهیم و باورها مبنی بر اینکه او انتخاب شد تا دوست و خادم خدا باشد (و حتی در قرآن هم به صورت «خلیل» بازتاب داشته) می‌تواند بازتاب‌دهنده تکریم او به عنوان نیایی مقدس و میانجی‌گر (میان اسرائیل و خدا) باشد.[28] شاید ابراهیم در ابتدا تنها جد قبایل یهودا و یعقوب جد اسرائیل محسوب می‌شده‌است. از این نظر، داستان‌های سفر یعقوب به حران در بین‌النهرین و ازدواج‌هایش در آن منطقه، می‌تواند نقطه پیوند دو گروهی که یکی در کنعان و دیگری در حران ساکن بوده، قلمداد شود. البته قصه فرار یعقوب به حران به داستان‌های عامیانه هم شبیه است. در قرن هفتم قبل از میلاد سه داستان مختلف برای توضیح ریشه‌های اسرائیل شکل گرفت؛ یکی از این داستان‌ها در اسرائیل (موسی) و دو داستان دیگر (شه‌پدران و داوود) در یهودا تدوین شدند؛ به همین دلیل ابراهیم (یهودا) پدربزرگ یعقوب (اسرائیل) است و به لحاظ زمانی بر او تقدم دارد: داستان در یهودا به وجود آمده‌است.[29]

شخصیتی که کتاب مقدس از ابراهیم به نمایش می‌گذارد، رهبر یک گروه بزرگ چادرنشین نیمه‌عشایری که در نزدیکی مراکز شهرنشین مرکز منطقه فلسطین تا نگب دررفت و آمد هستند، است. ابراهیم صاحب گله، نقره، طلا و برده‌ است و برای خودش یک ارتش شخصی دارد. او با دیگر رهبران اتحاد نظامی می‌بندد، با پادشاهان ارتباط دارد و با اشراف‌زادگان شهر برای خرید زمین مذاکره می‌کند. ابراهیم مردی خداترس است و خدا نیز در تصمیمات خود با او مشورت می‌کند. وی همچنین یک «پیامبر» نامیده شده زیرا می‌تواند میانجی دیگران نزد خدا شود.[30] روی هم رفته، این بخش از کتاب مقدس مطلبی دینی را روایت می‌کند، نه تاریخی.[31]

بخش‌های قدیمی‌تر تنخ که به دوره قبل از تبعید یهودیان به بابل (آغاز تا میانه‌های قرن ششم قبل از میلاد) تعلق دارند، هیچ نشانی از اینکه با اتفاقات زندگی ابراهیم آشنا هستند، نشان نمی‌دهد. همین مسئله باعث شده دربارهٔ طولانی یا کوتاه بودن مدت زمان رواج سینه به سینه داستان‌های ابراهیم اختلاف نظر وجود داشته باشد.[32] از سوی دیگر، نام او بسیار قدیمی به نظر می‌رسد، به گونه‌ای که نویسندگان سفر پیدایش در تورات معنای درست این اسم را نمی‌دانستند و به اشتباه معنای لغوی «ابراهیم» را «پدر کثیر است» نوشته‌اند.[33] سرانجام در نقطه‌ای از تاریخ، این سنت شفاهی به یکی از بخش‌های تورات تبدیل می‌شود که اکثر محققان دوره مورد نظر را عهد حکومت هخامنشیان بر یهودیان (۵۲۰ تا ۳۲۰ قبل از میلاد) می‌دانند.[34] روندی که منجر به این اتفاق شد نامعلوم است،[35] اما دو فرضیه مهم وجود دارد.[36] مطابق فرضیه اول، جامعه یهودی بعد از دوره تبعید بابل، تورات را به وجود آورد تا از آن به عنوان متن حقوقی در نظام شاهنشاهی هخامنشی استفاده شود. مطابق فرضیه دوم، تورات نوشته شد تا با استفاده از آن مشخص شود چه کسانی به جامعه پساتبعیدی تعلق دارند و نیز ساختار قدرت و مناصب گروه‌های مختلف مثل روحانیون تعیین گردد.[37]

به هر روی، در تکمیل تورات و پروسه ترفیع آن به مرکزیت یهودیتِ بعد از دوره تبعید، به همان اندازه یا حتی بیشتر از متون جدیدی که نوشته شد، از ترکیب متون موجود قدیمی هم استفاده کردند.[38] در کتاب حزقیال که در دوره تبعید (نیمه اول قرن ۶ قبل از میلاد) نوشته شده‌است، حزقیال (یکی از تبعیدیان) می‌نویسد آنان که در یهودا مانده‌اند، ادعا می‌کنند که به عنوان وارثان ابراهیم، مالک آن سرزمین هستند اما حزقیال در پاسخشان می‌گوید آنان هیچ حقی ندارند زیرا از تورات پیروی نمی‌کنند.[39] کتاب اشعیا نیز به‌طور مشابهی از تنش میان تبعیدیان و مردم یهودا گواهی می‌دهد و می‌گوید خدا پدر اسرائیل است و تاریخ اسرائیل، با خروج از مصر آغاز می‌شود، نه با ابراهیم.[40] از این و مدارک مشابه می‌توان نتیجه گرفت ابراهیم احتمالاً میان زمین‌داران بزرگ یهودا در زمان تبعید و بعد از آن، شخصیت برجسته‌ای به حساب می‌آمده‌است و آنان از او برای تقویت ادعای خود بر آن سرزمین در مقابل ادعای آنان که از تبعید بازمی‌گشتند، استفاده می‌کردند.[41]

در ادبیات عبری قرون وسطی معمولاً از مطالب مربوط به ابراهیم در میدراش برای خلق آثار ادبی دربارهٔ او استفاده می‌شد. آدولف یلینیک، ربی اتریشی، سه داستان در این سبک را گردآوری کرده که البته در آن‌ها عناصری هم یافت می‌شود که با میدراش متفاوت است. دو مضمون اصلی این داستان‌ها شهید بودن ابراهیم و اولین یکتاپرست بودن اوست. گفته شده نمرود دستور داد تمام نوزادانی که در روز تولد ابراهیم متولد شده را بکشند و به همین دلیل ابراهیم را در غاری گذاشتند؛ جبرئیل از او پرستاری کرد و طی چند روز توانست راه برود و صحبت کند. در سفر یاشر، کتابی عبری از قرون وسطی، نویسنده علاوه بر قصه‌های میدراش و داستان‌های مرسوم، مطالبی را هم خودش اضافه کرده‌است. سفر یتزیرا به ابراهیم منسوب است که عارفان یهودی فکر می‌کردند می‌توانند با استفاده از آن گولم بسازند. در نمایش‌های کرامات قرون وسطی و آثار رنسانسی چون رموز عهد عتیق و درام‌های دینی ایتالیایی نیز به ابراهیم پرداخته شده‌است. در دوران مدرن نخستین چندین نمایشنامه با محوریت ابراهیم خلق شد که از جمله آن‌ها هاجر در بیابان (۱۷۸۱) از کومته دو ژنلی فرانسوی و هاجر (۱۸۴۸) از آیزاک دا کوستای هلندی است. ابراهیم در شکل‌گیری جهان از موشه بن مردخای زاکوتو نیز حضور دارد که یکی از اولین نمایشنامه‌ها به زبان عبری است.[68]

ابراهیم همچنین در نقاشی، مجسمه‌سازی، نسخه‌های خطی مصور و موزائیک‌های منقش نیز مورد توجه بوده‌است. در هنر مسیحی معمولاً او را پیرمردی با ریش‌های سفید و چاقویی در دست نمایانده‌اند و در نقاشی اسلامی مثل مینیاتورهای قصص الانبیاء نیز حضور پررنگی داشته‌است. نقوشی از سرگذشت او بر موزائیک‌های باسیلیکای قرن پنجمی سنتاماریا مجیوره، در نسخه خطی قرن ششمی پیدایش وین، موزائیک‌های قرن ششم راونا، بر روی درهای برنزی سن زنو در ورونا، قربانگاه وردون، فرسکوهای سن ساوین و درهای برنزی تعمیدگاه فلورانس وجود دارد. ملاقات ابراهیم با ملکیصدق، دیدارش با سه پیام‌آور و قربانی‌کردن اسحاق توسط او بیش از سایر اتفاقات مورد علاقه هنرمندان مسیحی بوده‌اند. نقاشانی چون رامبرانت، موریلو و تیه‌پولوها (جامباتیستا و پسرش جووانی) از جمله نقاشان غربی هستند که سرگذشت ابراهیم را به تصویر کشیده‌اند. هنرمندان یهودان بیشتر به قربانی‌شدن اسحاق توجه نشان داده‌اند و قدیمی‌ترین آثارِ موجود دیوارنگاره‌های قرن سومی دورا اروپوس هستند. میان هنرمندان معاصر یهودی، مارک شاگال نقاشی‌های زیادی با محوریت ابراهیم به جا گذاشته‌است.[69]

قدیمی‌ترین آثار سینمایی دربارهٔ ابراهیم، فیلم‌های کوتاه صامت بودند. در فیلم‌های فرانسوی‌زبان قربانی ابراهیم (۱۹۱۱) و قربانی اسماعیل (۱۹۱۲) به ترتیب به ذبح اسحاق و بیرون انداختن هاجر و اسماعیل پرداخته شده‌است. ابراهیم در یکی از سکانس‌های مراتع سرسبز (۱۹۳۶) ظاهر می‌شود. اولین فیلم مهمی که به سرگذشت ابراهیم پرداخته، کتاب مقدس (۱۹۶۶) از جان هیوستون است. در فیلم سه ساعته ابراهیم (۱۹۹۳)، ریچارد هریس نقش ابراهیم را بازی می‌کند. علاوه بر آثاری که از سفر پیداش اقتباس شده‌اند، چند فیلم نیز بر اساس دیدگاه اسلامی ساخته شده و فیلم ایرانی ابراهیم خلیل‌الله (۱۳۸۳) یکی از آن‌هاست. ابراهیم در فیلم کمدی سال یکم (۲۰۰۹) نیز حضور دارد که در آن، دو انسان اولیه زمانی‌که ابراهیم مشغول قربانی‌کردن اسحاق است، با او روبرو می‌شوند؛ ابراهیم که خجالت‌زده شده، به آنان توضیح می‌دهد که او و اسحاق مشغول بازی کردن هستند. دو قسمت از بزرگ‌ترین قهرمانان کتاب مقدس (۱۹۷۹) دربارهٔ ابراهیم است. ابراهیم جوان (۲۰۱۱) انیمیشنی دربارهٔ ابراهیم است که داستان آن با استفاده از متون میدراش تهیه شده‌است.[70]

در موسیقی نیز بسیار به ابراهیم پرداخته شده‌است. هاجر (۱۶۷۱) از جووانی باتیستا ویتالی، ابیملک (۱۷۶۸) از ساموئل آرنولد، ابراهیم (۱۸۶۰) از برنهارد مولیک، ابراهیم و اسحاق (۱۹۵۲) از بنجامین بریتن، ابراهیم و اسحاق (۱۹۶۳) از ایگور استراوینسکی، ابراهیم: کنسرتویی برای امید (۲۰۰۵) از رکسانا پانوفنیک و دختر ابراهیم (۲۰۱۲) که موسیقی متن فیلم بازی‌های گرسنگی بود، از جمله این آثار هستند. سفر ابراهیم به کشوری جدید سرودی روحانی است که کارولین گیلته آن را برای پناهجویان نوشته‌است. ابراهیم و اسحاق (۱۷۷۶) اوراتوریویی از یوزف میسلیوچک است که موتسارت در وصف آن در نامه‌ای نوشته که «همه مونیخ دربارهٔ آن صحبت می‌کنند.»[71] اولین ترانه فرانتس شوبرت شکایت هاجر (۱۸۱۱) نام دارد. جوانی ابراهیم (۱۹۲۲) اپرایی از موسیقی‌دان یهودی روس میخائیل گنیسین است.[72]

• هبه