آیه مودت

آیهٔ مودت بخشی از آیه ۲۳ سوره شوری است که شامل عبارت «قُلْ لَا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» می‌باشد. شیعیان این آیه را دلالت بر فضیلت اهل بیت پیامبر می‌دانند و آن را پاداش رسالت محمد فرض می‌کنند. بعد از هجرت پیامبر به مدینه انصار به منظور پیشرفت و تقویت پایه‌های اسلام اموالی را به نزد او آوردند که این آیه در پاسخ به آنها نازل شد. گروهی از مفسران اهل سنت، نزول تمام سوره را در مکه می‌دانند اما به اعتقاد مفسران شیعه و جمعی از مفسران اهل سنت چهار آیه از این سوره (یعنی آیه مودت و آیات بعدش) در مدینه نازل شده‌است. همچنین مصادیق مختلفی از کلمه قربی وجود دارد که مورد اختلاف مفسران است. اکثریت اهل سنت منظور از قربی را قریش دانسته ولی بیشتر مفسران شیعه قربی را اهل بیت محمد معرفی کرده‌اند. روایات فراوانی از اهل سنت و شیعه در این معنا نقل شده و در منابع معتبر تفسیری ذکر گردیده‌است.

آیه مودت
آیه مودت در نسخه خطی قران مربوط به قرن هجدهم میلادی
مشخصات قرآنی
نام آیهآیه مودت
نام سورهشوری
شماره آیه۲۳
محل نزولمدینه
شأن نزولدارد
شماره جزء۲۵
شماره حزب۴۹
اختلاف درشأن نزول
اطلاعات دیگر
شماره کلمه۲۹
شماره حرف۱۴۶
حروف مقطعهندارد

نامگذاری

بخش میانی آیه ۲۳ سوره شوری «قُلْ لَا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» به آیه مودت مشهور و معروف است. نامهای دیگر این آیه عبارتست از آیه آل حم، آیه قربی و آیه مودت ذوی‌القربی.[1]

محتوا و ساختار

متن و ترجمه

متن آیه مودت به شرح ذیل است:[2]

﴿ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَا أَسئَلُکُم عَلَیهِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِی القُربَی وَ مَن یَقتَرِف حَسَنَةً نَزِد لَهُ فِیهَا حُسناً إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَکُورٌ﴾

ترجمه مکارم شیرازی -فقیه شیعه- از آیه مودت، به شرح ذیل است:[3]

این همان چیزی است که خداوند بندگانش را که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند به آن نوید می‌دهد. بگو: من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم] و هر کس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می‌افزاییم؛ چرا که خداوند آمرزنده و قدردان است.

محتوا

در بخش ابتدایی آیه سخن از عظمت پاداش بندگان مؤمن صالح خداست که در آیه قبل با «فضل کبیر» از آن یاد نموده‌است. سپس آیه به معرفی پاداش رسالت پیامبر اسلام می‌پردازد که آن را «مودت فی القربی» می‌داند. مودت به معنای دوست داشتن و منظور از قربی هم نزدیکان پیامبرند. این آیه با برابر دانستن مزد رسالت با مودت قربی نشان می‌دهد که قربی در نزد خدا دارای جایگاه والا و ارزشمندی هستند. بخش آخر آیه هم وعده خداست به کسانی که به کسب حسنة (مودت قربی) اهتمام می‌ورزند و به آنها نوید می‌دهد که بر پاداش و نیکویی شان افزوده و به سبب آن (حسنة) مورد مغفرت قرارشان می‌دهد. لزوم همراهی مودت با معرفت (شناخت قربی) و اطاعت از آنها، معصوم بودن قربی و قدر دانی خدا از بندگانی که به وظیفه خود در مورد اجر رسالت پیامبر عمل می‌کنند از دیگر پیامهای آیه ۲۳ سوره شوری می‌باشد.[4]

معنای واژگان
  • مودّت: مصدر[5] یا اسم مصدر[6] است به معنای محبت داشتن و دوست داشتن. راغب (لغت‌شناس سنی مذهب) در المفردات در معنای ودّ و مودّت می‌گوید: مَحَبَّةُ الشَیءِ و تَمَنّی کَونِهِ (دوست داشتن چیزی و آرزوی بقا و بودن آن).[7]
  • اجر: مزد، ثواب و پاداش که در مقابل عمل نیک به انسان می‌رسد. در مفردات آمده اجر فقط در مزد عمل خوب گفته می‌شود برخلاف جزا که در عمل خوب و بد هر دو استفاده می‌شود.[8]
  • قربی :نزدیکی در نسب و خویشاوندی رحمی است.[9] فیومی در مصباح المنیر، قربی و قرابت را مصدر قرب می‌داند و در فرق میان آنها بیان کرده که قرب در مورد مکان است و قربی دربارهٔ رحم و خویشاوند به کار می‌رود.[10]جمهره اللّغه نیز قربی را همان نزدیکی شخص به لحاظ نسب مادری یا پدری می‌داند.[11]
  • یقترف (قَرف، اِقتِراف): معنای اصلی آن کندن پوست درخت، کندن پوست روی زخم. اقتراف را به صورت استعاره اکتساب گفته‌اند که هم کار خوب و هم کار بد را شامل می‌شود.[12]
  • حسنة :هر نعمت خوشایند و شادکننده ای است که به انسان می‌رسد. نعمتهای دنیا و آخرت را هم در برمیگیرد. ضدّ آن سیئّه است.[13]

شان و محل نزول

۱) دسته ای از مفسران اهل سنت از جمله قرطبی، آلوسی، ثعالبی معتقدند که این آیه مکی است و دربارهٔ شان نزولش هم سه نظر عمده مطرح شده‌است. ۱_عده ای از مشرکان در محافلشان می‌گفتند نمی‌بینید که چگونه محمد در مقابل کارهایش اجرت می‌گیرد؟ این آیه برای رد سخنان آنها نازل شد. واحدی نیشابوری به نقل از قتاده این شان نزول را آورده‌است. ۲_برخی مفسران از جمله قرطبی (از علمای اهل سنت) نیز روایاتی که مخاطب آیات را انصار مدینه می‌دانند، ضعیف شمرده و می‌گویند خطاب آیه به قریش یا همه عرب است و قربی خویشاوندان پیامبرند.[14] ۳_دیدگاه سوم بیان می‌کند که بر طبق سیاق سوره‌های مکی، تمام آیات آن در مکه و دربارهٔ مؤمنان مستضعف نازل شده‌است.[15]

۲) دسته دوم مفسرانی که اعتقاد به مدنی بودن آیه دارند، آن را خطاب به انصار مدینه می‌دانند و استناد به روایات ابن‌عباس کرده‌اند. از ابن‌عباس دو روایت مختلف نقل شده: ۱ـ طبری، ابن عطیه اندلسی و قرطبی در یک روایت از ابن‌عباس آورده‌اند: انصار نسبت به مهاجرین فخر فروشی کردند. زمانی که این خبر به محمد رسید، در مجلس آنان حاضر شده و گفت: ای گروه انصار! آیا ذلیل نبودید و خداوند به وسیله من به شما عزت نداد؟ پاسخ دادند: آری، بار دیگر گفت: آیا گمراه نبودید و خداوند به وسیله من شما را هدایت نکرد؟ پاسخ دادند آری؛ سپس گفت:چرا می‌گویید که قومش او را بیرون کردند و ما به او پناه دادیم یا او را تکذیب کردند و ما او را تصدیق نمودیم یا او را خوار کردند و ما او را یاری کردیم؟ در این لحظه انصار گفتند: اموالمان و آنچه در اختیار داریم برای خدا و رسولش باشد. این آیه در پاسخ آنها نازل شد.[16]

۲ـ مفسران شیعه و جمعی از مفسران اهل سنت همچون ابن عطیه اندلسی، فخررازی، طبرانی، قرطبی، دروزة از ابن‌عباس نقل کرده‌اند که پس از هجرت پیامبر به مدینه، انصار در بین خود گفتند این مرد ما را هدایت کرده، پس بیایید مالی را برای رسول خدا جمع کنیم تا در اداره امور جامعه تنگدست نباشد و بین او و کسی جدایی نیفتد. بعداز اینکه مقداری مال گرد آوردند، نزد محمد رفته و گفتند برای اموری که حادث می‌شود و نیاز مالی داشته باشید، اموال ما در اختیار شماست تا ما نیز بدین وسیله به شما کمک کرده باشیم. در اینجا بود که آیه مودت بر محمد نازل شد.[17]

تفسیر

راویانی که روایات تفسیری این آیه از آنها نقل شده از میان صحابه پیامبر اسلام می‌توان به عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، جابر بن عبدالله انصاری، ابو اُمامه باهلی، ابوالطفیل عامر بن واثله لیثی اشاره کرد. در بین گروه تابعین نیز راویانی همچون سعید بن جبیر، مجاهد بن جبر، مقسم بن بجره، زاذان کندی، سدّی و فضّال بن جبیر این روایات را بیان کرده‌اند. نویسنده کتاب جواهر الکلام فی معرفه الامامه و الامام، ۵۶ نفر از بزرگان اهل سنت را نام می‌برد که احادیث آیه مودت را از دوره‌های مختلف تا به امروز روایت کرده‌اند. از جمله آنها:سعید بن منصور، احمد بن حنبل، محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حجاج نیشابوری، احمد بن یحیی بلاذری، حاکم نیشابوری، ابونعیم اصفهانی، ابو حیان اندلسی، فخر رازی، ابن کثیر دمشقی، نور الدین سمهودی، ابن صباغ مالکی، ابن حجر عسقلانی و… این روایات در منابع معتبر اهل سنت مانند مسند احمد، مسند عبد بن حمید، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی، مسند ابوبکر بزّار نیز آمده‌است.[18]

آیه مودت به قلم عاصمی

دیدگاه تفسیری اهل سنت

نظرات اهل سنت دربارهٔ تفسیر آیه مودت در بخشهای مختلفی قابل بررسی است. یکی از این مباحث مربوط به مکان نزول آیه می‌باشد. عده ای از مفسران آنها همچون ابن تیمیه در منهاج السنة، ابن کثیر در تفسیر القرآن العظیم، ابن حجر عسقلانی در فتح الباری و قسطلانی در ارشاد الساری شرح صحیح البخاری قائل به مکی بودن سوره هستند و بنابراین تفسیر مصداق قربی در آیه را خویشاوند نزدیک پیامبر اسلام نمی‌دانند. دلیلشان هم این است که در مکه علی بن ابی طالب با دختر محمد ازدواج نکرده بود و هنوز حسن بن علی و حسین بن علی به دنیا نیامده بودند.[19][20] به اعتقاد برخی از اهل سنت مانند محمد بن جریر طبری و عبدالرحمن ثعالبی، استثناء در آیه استثنای منقطع است نه متصل.[21][22]پس از این جهت، مودت فی القربی اجر رسالت نیست و از این آیه لزوم مودت قربی حاصل نمی‌شود. سومین دیدگاه دراین باره این است که عده ای از اهل سنت می‌گویند چون رسالت یک منصب الهی است و پاداش آن بر عهده خداوند است، پس پیامبر هرگز مزد و اجر تبلیغ خود را از مردم طلب نمی‌کند همانگونه که سایر پیامبران قبلی نیز در مقابل کار خویش پاداشی نخواسته‌اند و آیات قرآن هم در این رابطه سخنانی را از قول آنها بیان می‌دارد. از جمله این مفسرین ابن تیمیه (سنی حنبلی مذهب) می‌باشد که در کتابش (منهاج السنة) این اشکال را مطرح می‌کند.[23]

در خصوص معنای قربی و مودت آنها از مفسران اهل سنت اقوال مختلفی عنوان شده‌است. اکثر مفسران قربی را خویشاوند و مودت قربی را حفظ رابطه خویشاوندی با ایشان می‌دانند. ۱ـ طبری (سنی مذهب) معتقد است که قریش مخاطب آیه هستند و بعد با بیان نظرات دیگر مفسران صحیحترین دیدگاهی که با ظاهر آیه متناسب است، برمی‌گزیند و می‌گوید مودت فی القربی یعنی رعایت روابط خویشاوندی. چرا که داخل شدن «فی» بر سر القربی بهترین دلیل بر این مطلب است. اما اگر بخواهیم قربی را به معنای اهل بیت یا وسیله تقرب بدانیم داخل شدن «فی» مطلوب نخواهد بود. به عقیده او اگر به معنای اهل بیت باشد باید به صورت ترکیب اضافی «الّا المودة القربی» می‌آمد و اگر مراد وسیله تقرب باشد در این صورت باید «الّا مودة بالقربی» یا «الّا ذا القربی» باشد.[24] ۲ـ زمخشری (سنی معتزلی مذهب) نیز مانند طبری خطاب آیه را به قریش دانسته و مصداق قربی را نزدیکان محمد بیان کرده و برای سخن خود این دلیل را گفته که عرب برای مودت ظرف قائل است و متعلق فی القربی کلمه مودت نیست؛ بلکه متعلق به محذوف است که تقدیر آن «الّا المودة الثابتة فی القربی» است. (منظور مودتی که در قربی ثابت می‌باشد)[25] ۳ـ فخر رازی (مفسر شافعی مذهب) هر سه معنای خویشاوندی، خویشاوند و وسیله تقرب را ذکر کرده‌است. او با آوردن روایاتی از محمد و اقامه دلایل عقلی در ابتدا آل پیامبر را منحصر در اهل بیت می‌داند ولی بعد با نقل روایات دیگری قربی را شامل آل و صحابه می‌شمرد. او درتعریف آل چنین می‌گوید آل محمد کسانی اند که امرشان را به سوی او برمی‌گردانند؛ بنابراین هر کس امورش و رابطه اش با محمد شدید تر و کاملتر است، مصداق آل می‌شود.[26] ۴ـ به نظر ابن کثیر (سنی شافعی مذهب) خطاب آیه مشرکان مکه و قربی هم به معنای خویشاوندی است.[27] ۵ ـ آلوسی (مفسر معاصر اهل سنت) می‌گوید که خطاب در آیه یا به قریش است یا به انصار. اگر خطاب به قریش باشد پس اجر رسالت مودت قریش نسبت به محمد و خویشاوند او از قریش است. اگر خطاب به انصار باشد معنای آیه اینطور است اگر حق نبوت مرا نمی‌شناسید، به خاطر حق خویشاوندی مرا دوست داشته باشید. او در پایان نتیجه می‌گیرد که خطاب به قریش با توجه به ظاهر آیه صحیحتر و درست‌تر است.[28]

دیدگاه تفسیری شیعه

روش تفسیری شیعیان مراجعه به روایات منقول از امامان شیعه است که بر اساس روایاتی که از آنها رسیده، آیه مودت از آیات مدنی قرآن شمرده شده و معنای قربی را خویشاوند می‌گیرند. در یک نگاه کلی چهار تفسیر گوناگون از این آیه موجود است: ۱_ منظور ازمودت قربی و پاداش رسالت، قرب به خداست که از طریق دوست داشتن و اطاعت، عبادت و انجام فرامین الهی به دست می‌آید. ۲_ پاداش رسالت این است که هر یک از مسلمانان نزدیکان و خویشاوندان خود را دوست بدارد و صله رحم کند. ۳- رابطه خویشاوندی پیامبر را نسبت به خود حفظ کنند و او را آزار ندهند. چرا که پیامبر از راه سبب و نسب خویشاوند مسلمانان به حساب می‌آید. ۴- قربای در آیه نزدیکان پیامبر (اهل بیت) هستند و محبت آنها و قبول رهبریشان اجر و مزد رسالت و پیامبری است. نویسنده شیعی تفسیر نمونه، تفسیر چهارم را به مقصود و مراد آیه نزدیکتر می‌داند و در ادامه می‌گوید دوستی و محبت ذوی‌القربی با مسئله ولایت و قبول رهبری اهل بیت مربوط است و در واقع امتداد رهبری محمد و ولایت الهیه می‌باشد. به عقیده او در پرتو قبول این سرپرستی و ولایت است که سعادت انسانها تأمین شده و نتیجه این دوستی به سود خود بشر است نه پیامبر اسلام.[29]

طباطبایی (مفسر شیعی) نیز در کتاب تفسیر المیزان دیدگاه‌های مختلفی که در رابطه با مودت ذی القربی گفته شده را می‌آورد و سپس به تفصیل هر یک را مورد بررسی قرار می‌دهد. تفاسیر ششگانه او به شرح ذیل است: دیدگاه اول خطاب آیه را به قریش و منظور از قربی به معنای قرابت و خویشاوندی معرفی می‌کند. مودت هم نسبت به محمد و نزدیکان او از قریش مورد نظر آیه است. در دیدگاه دوم خطاب به انصار ذکر شده که آنها مال خود را برای تقویت تبلیغ محمد به او عرضه کردند. پس مودت آنها نیز به خاطر پیوندهای نسبیشان با محمد لازم و واجب است. نظر سوم خطاب به قریش است و مودت هم به سبب قرابت، ولی مراد مودت خودِ پیامبر است نه مودت قریش و استثنای آیه منقطع می‌باشد. در نتیجه معنای آیه این است که «من در برابر هدایت شما مزدی نمی‌خواهم ولی چون شما خویشان من هستید نمی‌توانم نسبت به هدایت یا گمراهیتان بی‌تفاوت باشم و این علاقه من به شما مرا وامی‌دارد که در هدایتتان تلاش کنم.» در تفسیر چهارم منظور از مودت قربی مودت خودِ قربی و خطاب به قریش یا عموم مردم است؛ یعنی «من از شما مزدی نمی‌خواهم مگر اینکه با نزدیکان خودتان دوستی داشته باشید و صله رحم کنید.» پنجمین تفسیر معنای قربی قرب به خدا و راه نزدیک شدن به خدا را عبادت او می‌داند. معنای آیه «من از شما اجری نمی‌خواهم مگر همین را که به واسطه تقرب به خدا با او مودت کنید.» این مفسر شیعی آخرین مورد را اینطور بیان می‌کند که مراد از مودت قربی دوستی خویشان محمد (اهل بیت) است و در ذیل این آیه روایات متواتری از هر دو گروه (اهل سنت و شیعه) وارد شده که این تفسیر را تأیید می‌کند که به عنوان نمونه می‌توان به روایات زیر اشاره کرد:

  • از سجاد راجع به آیه مودت سؤال شد، او در این باره گفت: «مراد از آیه مودت، دوست داشتن ما ست که اهل بیت محمد می‌باشیم.[30]
  • از محمد باقر نقل شده‌است که امامان شیعه مصداق آیه مودت می‌باشند.[31]
  • جعفر صادق نیز گفت: «آیه مودت در شان ما اهل بیت و اصحاب کساء نازل شد.»[32]
  • حاکم حسکانی از علمای اهل سنت، هفت روایت را در ذیل این آیه گرد آورده‌است که منظور از «القربی» را علی و فاطمه و حسن و حسین می‌داند.[33]
  • همچنین احمد بن حنبل روایت می‌کند: هنگامی که آیه «قُلْ لَا أسْئَلُکُمْ…» نازل شد، اصحاب به پیامبر گفتند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت آنها بر ما واجب است، کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندانشان و این سخن را سه بار تکرار کرد.[34]

به عقیده طباطبایی منظور از وجوب مودت اهل بیت و اجر رسالت بودنش این است که این محبت به اهل بیت وسیله ای باشد که مردم به آنها مراجعه کرده و اهل بیت مرجع علمیشان باشند. پس اجر رسالت جز این نیست که دعوت به هدایت ادامه پیدا کند و باقی بماند.

به گزارش او، اعتراضهایی به این نظر واردشده است که اگر منظور اقربای محمد است، مقام نبوت مورد اتهام قرار می‌گیرد و مردم می‌گویند پیامبران نیز به فکر تأمین مادی فرزندان و نزدیکان خویشند. طباطبایی در پاسخ چنین عنوان می‌کند که هدف از ارجاع مردم به اهل بیت هدفی معنوی است نه مادی و به این طریق مردم تنها معارف دین را از اهل بیت خواهند گرفت نه اینکه از نظر مالی به مردم وابسته باشند.[35]

پس از بررسی دیدگاه‌های فوق به‌طور خلاصه می‌توان گفت دانشمندان شیعه معتقدند که مراد از «القربی» اهل بیتند که مصداق‌های بارز آن علی، فاطمه، حسن و حسین (اصحاب کساء) و نُه امام پس از حسین هستند که از فرزندان آنها می‌باشند.[36]

همچنین علامه حلی (فقیه شیعی مذهب) آیه مودت را چهارمین آیه دال بر امامت علی قرار داده و در ذیل آن از ابن‌عباس نقل کرده که وقتی آیه مودت نازل شد، گفتند: ای رسول خدا! خویشانی که مودتشان بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ پیامبر گفت: «علی و فاطمه و حسن و حسین.»[37]

در ادامه آیه نیز بعضی از مفسرین (فضل بن حسن طبرسی در مجمع البیان[38] و مکارم شیرازی در تفسیر نمونه[39] و در کتابهای تفسیر قرطبی[40] و تفسیر صافی[41]) مقصود از حسنة را همان دوستی اقربای محمد ذکر کرده‌اند و تأیید کننده این دیدگاه روایاتی است که از ائمه اهل بیت نقل گردیده‌است.[42]

تجزیه و ترکیب
متن آیه تجزیه و ترکیب[43][44]
ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ذَلِکَ اسم اشاره، مبتدا؛ الَّذِی یُبَشِّرُ اللهُ عِبَادَهُ خبر (فعل و فاعل و مفعول) و صله الّذی؛

الَّذِینَ موصول صفت عباد؛ ءَامَنُوا فعل ماضی و فاعل؛ وَ حرف عطف؛ عَمِلُوا فعل ماضی و فاعل، الصَّالِحَاتِ

مفعولِ عَمِلوا؛ جمله ءامَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ صله الّذین.

قُل لَا أَسئَلُکُم عَلَیهِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِی القُربَی قُل فعل امر فاعل انتَ مستتر؛لَا نافیه؛ أَسئَلُکُم فعل و فاعل مستتر و مفعول اول؛ جمله مقول قل؛ عَلَیهِ جار و مجرور متعلق به فعل؛ أَجرًا مفعول دوم؛ إِلَّا ادات استثناء؛ المَوَدَّةَ مستثنی؛ فِی القُربَی جار و مجرور متعلق به حال محذوف؛
وَ مَن یَقتَرِف حَسَنَةً نَزِد لَهُ فِیهَا حُسنًا وَ حرف استتئناف؛ مَن اسم شرط مبتدا؛ یَقتَرِف مضارع مجزوم فعل شرط و فاعل مستتر؛ حَسَنَةً مفعول به؛ نَزِد مضارع مجزوم جواب شرط و فاعل مستتر؛ لَهُ جار و مجرور متعلق به فعل؛ فِیهَا جار و مجرور متعلق به فعل؛ حُسنًا مفعول
إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَکُورٌ إِنَّ حرف مشبهة بالفعل؛ اللهَ اسم إِنَّ؛ غَفُورٌ خبر إِنَّ؛ شَکُورٌ نعت

کتابشناسی

منابع
  1. «فرهنگ نامه علوم قرآن - دفتر تبلیغات اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲.
  2. مکارم شیرازی، ناصر؛ تنظیم احمدعلی بابائی؛ برگزیده تفسیر نمونه؛ ج۴؛ ص۳۴۱–۳۴۰؛ شابک: ۵-۰۴۴-۴۴۰-۹۶۴.
  3. قرآن کریم؛ ترجمه مکارم شیرازی.
  4. قرائتی، محسن؛ تفسیر نور؛ ج ۸؛ صص۳۹۳–۳۹۸؛ ناشر مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران؛ (۱۳۸۷).
  5. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین؛ ج ۸؛ ص ۹۹؛ ناشر دار و مکتبة الهلال، بیروت؛ بی تا.
  6. فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر؛ ج ۲؛ ص ۶۵۳؛ ناشرالمکتبة العلمیة، بیروت؛ بی تا.
  7. راغب اصفهانی، ابی القاسم الحسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ ص۵۱۶.
  8. قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ ج ۱؛ ص۲۵؛ دارالکتب الاسلامیه؛ شابک: ۴-۰۶۷-۴۴۰-۹۶۴.
  9. ابن منظور، لسان العرب؛ ج ۱؛ ص ۶۶۵؛ ناشر دار صادر، بیروت؛ طبعة الثالثة (۱۴۱۴ ه)
  10. فیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر؛ ج۲؛ ص ۴۹۵.
  11. ابن درید، محمد بن حسن؛ جمهرة اللغة؛ ج ۱؛ ص ۳۲۴؛ ناشر دار العلم للملایین، بیروت؛ الطبعة الاولی (۱۹۸۷ م).
  12. راغب اصفهانی؛ ابی القاسم الحسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ ص ۴۰۱.
  13. قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ ج۲؛ ص۱۳۵؛ دارالکتب الاسلامیه؛ شابک:۴-۰۶۷-۴۴۰-۹۶۴.
  14. قرطبی، محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ ناشر ناصرخسرو؛ ۱۳۶۶ ش؛ ج ۱۶؛ صص ۱ و ۲۱ .
  15. آلوسی، محمود بن عبدالله؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ دارالکتب العلمیه، بیروت؛ ج۱۳؛ صص ۱۱و ۱۲ .
  16. طیب‌حسینی, سید محمود; مقدمی, سپیده (2018-02-20). "بررسی تطبیقی آیهٔ مودت از منظر شیعه و اهل سنت *". مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث. 96 (9): 63–84.
  17. طیب‌حسینی, سید محمود; مقدمی, سپیده (2018-02-20). "بررسی تطبیقی آیهٔ مودت از منظر شیعه و اهل سنت *". C- مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث. 96 (9): 63–84.
  18. حسینی میلانی، سید علی؛ جواهر الکلام فی معرفة امامة و الامام؛ ج۴؛ صص۱۶_۲۱؛ ناشر انتشارات الحقایق_قم؛ چاپ اول(۱۳۹۲)؛ شابک: ۹ـ ۶۹ ـ ۵۳۴۸ ـ۶۰۰ ـ ۹۷۸.
  19. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم؛ منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعةالقدریة؛ ج۴؛ ص ۵۶۳؛ ناشر جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة؛ ریاض عربستان سعودی؛ طبعة الاولی(۱۴۰۶ ه، ۱۹۸۶م).
  20. ابن کثیر قرشی، اسماعیل بن عمر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ج ۷؛ ص۱۸۴؛ ناشر دارالکتب العلمیة، بیروت؛ طبعة الاولی (۱۴۱۹ ه).
  21. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان عن تاویل ای القرآن؛ دار الفکر، بیروت؛ ۱۴۱۵ ق؛ صص ۲۵–۳۰.
  22. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ دار الاحیاء التراث العربی، بیروت؛ ج ۵؛ ص ۱۵۸ .
  23. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم؛ منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة؛ ج۴؛ ص۲۶.
  24. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ج ۲۵؛ ص ۱۷؛ ناشر دارالمعرفة، بیروت؛ چاپ اول (۱۴۱۲ ق).
  25. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ ج ۴؛ ص ۲۱۹؛ ناشر دارالکتاب العربی، بیروت؛ چاپ سوم(۱۴۰۷ ق).
  26. فخر رازی، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ ج ۲۷؛ صص ۵۹۴–۵۹۵؛ ناشر داراحیاء التراث العربی، بیروت؛ چاپ سوم (۱۴۲۰ ق).
  27. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق محمد حسین شمس الدین؛ ج ۷؛ ص ۱۸۳؛ ناشر دارالکتب العلمیة، بیروت؛ چاپ اول (۱۴۱۹ ق).
  28. آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق علی عبدالباری عطیة؛ ج ۱۳؛ صص ۳۰ _ ۳۱؛ ناشردارالکتب العلمیة، بیروت؛ چاپ اول (۱۴۱۵ ق).
  29. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ ج ۲۰؛ ص۴۰۸–۴۰۷؛ ناشر دار الکتب الاسلامیة، تهران؛ سال نشر(۱۳۷۴ ه‍.ش). کاراکتر zero width joiner character در |عنوان= در موقعیت 97 (کمک)
  30. مشهدی، میرزا محمد؛ تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ ج ۱۱؛ ص۵۱۲؛ ناشر دارالغدیر، قم؛ سال نشر(۱۴۲۳ ق، ۱۳۸۱ ش).
  31. مشهدی، میرزا محمد؛ تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ ج ۱۱، ص۵۰۳.
  32. حاکم حسکانی، عبدالله بن احمد؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل؛ ج۲، ص۲۱۳؛ ناشر مؤسسه الطبع و النشر، آستانة الرضویة المقدسة؛ بی تا.
  33. حاکم حسکانی، عبدالله بن احمد؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۲، ص۱۹۸–۱۹۶.
  34. التستری، قاضی نورالله؛ احقاق الحق و ازهاق الباطل؛ ج۳؛ ص۳ _۲؛ ناشر مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم؛ چاپ اول(۱۴۰۹ ق).
  35. طباطبایی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان؛ مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی؛ ج ۳۵؛ ص ۷۷؛ ناشر کانون انتشارات محمدی، تهران؛ چاپ سوم (۱۳۶۴ ش) .
  36. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ ج ۹؛ ص۱۵۸؛ ناشر احیاء التراث العربی، بیروت؛ بی تا. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۲؛ ص ۱۳۳ ؛ انتشارات فراهانی، تهران؛ چاپ اول(۱۳۵۸ ه‍.ش).
  37. حلی، حسن بن یوسف؛ نهج الحق و کشف الصدق؛ ص۱۷۵؛ ناشر دارالکتاب اللبنانی، بیروت؛ ۱۹۸۲م.
  38. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ ج۲۲؛ ص ۱۳۳ .
  39. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ ج ۲۰؛ ص۴۲۳ .
  40. قرطبی؛ محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ تحقیق عبدالحلیم البردونی؛ ج۱۶؛ ص ۲۴؛ ناشردار احیاء التراث العربی، بیروت؛ بی تا .
  41. الفیض الکاشانی، محسن؛ تفسیر صافی؛ ج ۴؛ ص۳۷۴؛ ناشر مکتبة الصدر، طهران؛ الطبعة الثانیة (۱۴۱۶ق/ ۱۳۷۴ش) .
  42. طباطبایی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان؛ مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی؛ ج ۳۵؛ ص ۷۹ .
  43. «فصل: إعراب الآیات (23- 25):|نداء الإیمان». www.al-eman.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۰.
  44. محیی الدین درویش؛ اعراب القرآن الکریم و بیانه؛ کمال الملک؛ ج۷؛ ص۳۳؛ شابک: ۷-۶۹-۷۲۷۱-۹۶۴.
  45. «انتشار «رساله مودت» علامه طهرانی در بیروت». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۳-۰۹-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۱.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.