سنج و دمام

در یک گروه سنج و دمام سه نوع دمام وجود دارد:

مراسم سنج زنی در عزاداری محرم

در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه زنی مراسم سنج و دمام اجرا می شده‌است. هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود به‌طوری‌که احساس می‌کند می‌تواند یک تنه به لشکر بزند و با هر زورگویی به نبرد بپردازد. هر محله تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته می‌شده است.

هر گروه یا بر دمام (BOR) شامل هفت عدد دمام، هشت عدد سنج و یک عدد بوق بوده‌است. سنج و دمام در چهار محل (محله بهبهانی، شنبدی، کوتی و دهدشتی) اجرا می‌شده و گاهی به منظور رقابت با یکدیگر تا یک ساعت ادامه می‌یافته. لازم به ذکر است که مراسم سنج و دمام در زمان رضا شاه ممنوع بوده هر چند دوباره آزاد شد. ریتم دمام در هنگام راه رفتن و هنگام ایستادن متفاوت بوده، مثلاً هنگام ایستادن اشکون زن تک چوب می‌زده و هنگام حرکت به اصطلاح سه چوب. نکته قابل ذکر اینکه دمام “غمبر“ دارای ریتم‌های متفاوتی است و این ریتم‌ها متناسب با اشکون تغییر می‌کند. گرگ علی خسروی پیرمرد کوی شنبدی می‌گفت: من در جوانی بیست نمونه غمبر می‌زدم و با اینکه کار اصلی غمبر با دست چپ می‌باشد تمامی شنوندگان را جذب خود می‌کردم. واقعیت این است که اشکون زن با نگاه به دست غمبر زن و شنیدن ریتم قادر به شکستن، متناسب با ریتم بوده‌است. ماشاالله فرجی نوازنده صاحب سبک اشکون می‌گفت: من مجموع دمام‌ها و خصوصاً غمبر را زمان اشکون زدن از نظر می‌گذراندم و متناسب با ریتم و حال و هوای آن اشکون می‌زدم اما غمبر همانطور که گفته شد ریتم‌های متفاوتی دارد. از آن جمله تک چوب که پس از نواختن هر چوب بر روی پوست عیناً دست چپ پاسخ دست راست را می‌دهد (شایان ذکر است که اصطلاح تک چوب در خصوص غمبر با آنچه در مورد اشکون با همین نام ذکر کردیم دارای معنای متفاوتی است). در شب بیست و هشتم ماه صفر“ دو بر “به معنای دو گروه دمام به راه می‌افتادند. البته باید گفت که مواردی بیش از دو بر نیز بوده‌است ولی آنچه بیشتر مورد تأکید است وجود دو بر دمام است. این عمل که در پایان ماه صفر و پس از دو ماه عزاداری و از طرفی به علت احترام بیشتر به محمد بن عبدالله انجام می‌شود با دو بر کامل و مجزا از دو سو یعنی در کل چهارده دمام، شانزده سنج و یک بوق که نقش رهبری را ما بین دو بر ایفا می‌کند همراهی می‌شود. در محله بهبهانی یک بر دمام به سیاه پوستان مقیم اختصاص می‌یافت، در این شب بخصوص سیاهان تا یک ساعت دمام می‌زدند و در تمام این مدت دمام را به کس دیگری نمی‌دادند. (در بوشهر رسم است که نوازندگان پس از مدتی نوازندگی جای خود را با افراد جدیدی که تمایل به نوازندگی دارند می‌دهند) حال آنکه در سایر روزها دمام به دست سایر افراد محل نیز می‌افتاد در این بین گاهی به سر دسته دمامی‌ها شال (که اهمیت آن به باور مردم باز می‌گردد) می‌دادند مردم باور داشتند که شال خلعتی است که از طرف حسین بن علی برای آن عزادار فرستاده شده البته مردم نیز در هنگام شال دادن پول هدیه می‌کردند. می‌گویند مرحوم آمبومون (عمو بمان -بمان جان باباحاجی) که سیاه‌پوست بوده (و سردسته دمامیهای محله بهبهانی) زمانی که گرم نواختن اشکون می‌شد چیزی را نیز زمزمه می‌کرد. جعفر بردک نیا اعتقاد داشت که او وردی را با لهجه سومالیایی با ریتم تلفیق می‌نمود. در راس یک بر دمام، دمام اشکون قرار دارد، کار این دمام شکستن ریتمی می‌باشد که توسط سایر دمام‌ها ایجاد شده‌است قابل ذکر است که در حال حاض نوازندگان صاحب سبکی وجود دارند که این ساز را با حال وهوای خود می‌زنند. در واقع بهترین نوازنده این ساز کسی است، که بهتر بداهه بنوازد و ارتباط بهتری با سایر سازها و مستمعین ایجاد کند. در قدیم بودند کسانی چون عامبومون که ساده اشکون می‌زدند ولی در اشکون زدن هنوز هم آوازه آن‌ها باقی است. بعد از اشکون دو دمام غمبر که دارای ریتم متفاوتی با سایر دمامها هستند قرار می‌گیرند. بعضی از افراد قدیمی غمبر را همبار (HOMBAAR) تلفظ می‌کنند، همبار در زبان محلی به معنای ملایم و آرام است (همبار =هموار) و از آنجا که نوازنده غمبر نسبت به اشکون ملایمتر می‌نوازد و در واقع زیر صدای دمام است از این رو بعید نیست کلمه غمبر را از همبار گرفته باشند. بعد از دو دمام غمبر اصلی سایر دمام‌ها دو به دو روبروی هم قرار می‌گیرند، سنج‌ها نیز بیشتر در دو سر بر واقع می‌شوند. تنهاسازی که آزادانه حرکت می‌کند بوق است این ساز گاهی چندین متر از سایر سازهای گروه فاصله می‌گیرد. خصوصاً در ابتدای دمام، نوازنده بوق در آستانه مسجد است و اوست که سایر نوازندگان را از پایان زیارتنامه با سیهه‌ای که از سازش برمی خیزد مطلع می‌سازد، و دقیقاً در همین لحظه‌است که نوازنده دمام اشکون با ضرباتی شروع مراسم را به سایر سازها اعلام می‌کند. سرعت ریتم از ابتدا تند نیست بلکه کم‌کم تند می‌شود، اشکون زن نیز از ابتدا شروع به بدا هه نوازی و ضد ضرب زدن نمی‌کند بلکه همچون سایر سازها ریتمی ساده را اجرا می‌نماید. ختم مراسم سنج و دمام نیز توسط بوق اعلام می‌شود. در بیست و هشتم صفر دو بر دمام با فاصله از یکدیگر، هر کدام جداگانه به نواختن می‌پردازند و از آنجا که دو گروه، صدای یکدیگر را نمی‌شنوند، این بوق است که رهبری دو گروه را به منظور اجرا با سرعت ریتمی برابر تا زمان نزدیک شدن دو گروه به یکدیگر به عهده دارد. یک بر دمام معمولاً هفت، نه یا یازده دمام است. نکته قابل توجه فرد بودن دمام هاست، چون هر بر دمام تنها یک اشکون زن دارد. بعضی‌ها یک بر دمام را فقط هفت دمام هشت سنج و یک بوق دانسته‌اند. دمام، بوق و سنج را در قلندر خانه مسجد نگهداری می‌کنند و تا مراسم بعدی بند دمامها را آزاد کرده و برای در امان بودن از دست حیوانات موذی آن را از میخ آویزان می‌کنند.

• بلادی، محمدرضا، مجموعه مقالات دربارهٔ موسیقی آیینی، حکمی و مذهبی ایران به کوشش جهانگیر نصر اشرفی-مقاله دمام
• سازشناسی تالیف پرویز منصوری

• فیلم اجرای مراسم سنج و دمام توسط گروه لیمر در یوتیوب
• kudo حیوانی متعلق به سرزمین‌های آفریقایی که از شاخ آن برای بوق استفاده می‌کنند