مداحی

بسیاری از مداحان می‌گویند که منبع درآمدشان شغل‌های معمول است و مداحی را به‌خاطر ارادت و خدمتگزاری به شخصیت‌های مقدس دین اسلام انجام می‌دهند.[5] کسب درآمد آن‌ها بابت مداحی، اغلب در قالب مبالغی است که به‌عنوان صله، از حضار یا برگزارکنندهٔ مجلس سوگواری دریافت می‌کنند. با این وجود، موضوع دستمزدهای دریافتی مداحان حرفه‌ای و شناخته‌شده، مقوله‌ای کاملاً متفاوت است. گاردین در گزارشی که در سال ۱۳۹۴ تهیه کرد از دریافت مبلغ بیش از پانزده میلیون تومان برای هر برنامه، توسط مداحان معروفی خبر می‌دهد که در تلویزیون ایران یا مراسم شخصیت‌های بانفوذ سیاسی برنامه اجرا می‌کنند.[5] در سال ۱۳۹۶ ماهنامهٔ خیمه متعلق به محمدرضا زائری در گزارشی با نام «پاکت‌های نجومی» رقم دریافتی مداحان سرشناس برای هر برنامه را از ۳ تا ۶۰ میلیون تومان اعلام کرد.[6] این رقم جدای از هزینهٔ سیستم صوتی، پامنبری‌ها (همراهان مداح که وظیفهٔ گرم کردن مجلس و تهییج سوگواران را بر عهده دارند)، تبلیغات و هزینهٔ «پُشت‌منبر» یا دکور هیئت است که باید مورد تأیید آن مداح باشد.[6] در این گزارش از یک ویلای ۷۰۰ میلیون تومانی که بابت ده روز عزاداری محرم به یک مداح مشهور، «صله» داده شده به‌عنوان بالاترین دستمزد یک مداح نام برده شده‌است.[6] این در حالیست که جبار رحمانی، استادیار پژوهشکدهٔ مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مؤلف کتاب «مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم» در سال ۱۳۹۸ در گفت‌وگویی با وبسایت اَلِف به دستمزد میلیاردی برخی مداحان برای دههٔ محرم اشاره کرد.[7]

مداحان ایرانی به غیر از درآمد شخصی‌شان از کمک‌های دولتی هم برخوردار هستند. از نمونه‌های این کمک‌ها تشکیل بنیاد دعبل خزاعی به دستور سید علی خامنه‌ای در سال ۱۳۸۴ خورشیدی بود که تأمین مالی و ارائهٔ خدمات تأمین اجتماعی به مداحان و خانواده‌های‌شان بخشی از وظایف آن است.[2] نمونهٔ دیگر آن در سه سال آخر شهرداری محمدباقر قالیباف بود که مبلغی معادل شش برابر بودجهٔ «کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی» برای «گسترش فرهنگ دینی، ملی و ارزش‌های انقلاب اسلامی» هزینه شد که شامل کمک به هیئت‌های خاص مذهبی هم می‌شد.[2] در سال‌های اخیر رشتهٔ دانشگاهی مرتبط با مداحی نیز در مراکز آموزش علمی-کاربردی سازمان تبلیغات اسلامی ایجاد و تأمین بودجه شده‌است.[2]

در دهه‌های اخیر با ورود نسل جدید و عمدتاً جوان به عرصهٔ مداحی، اصالت اشعار و کیفیت موسیقایی نغمه‌ها، افت چشمگیری داشته به‌شکلی که تشخیص آنها از موسیقی تفریحی و عامه‌پسند مشکل شده‌است. در این سال‌ها تعدادی از مداحان به دلیل دانش اندک ردیفی و موسیقایی، برای جذب مخاطب به کپی‌برداری از ترانه‌ها و تصنیف‌های موفق پاپ یا سنتی روی آورده‌اند.[8][9] در آثار نوین مداحی گاهی موسیقی بر شعر پیشی می‌گیرد و کلمات به صورت آهنگی بی‌معنا در می‌آیند که با ریتم‌های تند و رقص پای مداح و اطرافیانش و بر سینه کوبیدن‌های سریع و تند حاضران همراه‌است.[10] این تحولات، بر شکل و شمایل و الگوی رفتاری مخاطبان نوحه‌خوانی هم اثر گذاشته‌است به‌شکلی که در بعضی از این برنامه‌ها حرکات عزاداران، شبیه به رفتار شرکت‌کنندگان در یک کنسرت راک یا متال است.[11]

بخشی از این رویکرد را باید در ناآشنایی این گروه از مداحان با ساختار و ریشه‌های مداحی در گذشته جست‌وجو کرد. مداحان قدیمی با موسیقی ردیفی ایران آشنایی کامل داشتند و از دیگر سو به مداحی به عنوان یک شغل نگاه نمی‌کردند. در باب پیوند مداحی اصیل با موسیقی، می‌توان به خوانندگان نامداری همچون ابوالحسن اقبال‌آذر و جلال‌الدین تاج اشاره کرد که به موازات پیشهٔ خوانندگی‌شان، فعالیت‌هایی در مداحی داشته‌اند و حتی پدران اکبر گلپایگانی و محمدرضا شجریان که مداحان و خوانندگان مذهبی چیره‌دستی بوده‌اند.[8][12]

از منظر کلام، برخلاف مداحان قدیم که از ادبیاتی فاخر و در مواردی از شعرها و مرثیه‌های سروده شده توسط شاعران معتبر استفاده می‌کردند، اشعار مداحی‌های جدید وامدار زبان عامیانه است. کلمه‌هایی هم‌چون «می، دیوونه، سگ، چشات، خوشگله، مردونگی» جای الفاظ احترام‌آمیز را گرفته و به اصطلاحاتی رایج در مداحی‌ها بدل شده‌اند که البته در جذب مخاطب نقش مؤثری دارند.[13]

علیرضا میرعلینقی مورخ و محقق موسیقی معتقد است مداحان قدیم ایران ضمن برخورداری از موهبت درک شعر و اشراف به موسیقی ایرانی، حافظهٔ شعری بالایی داشتند و گاهی تا چند هزار بیت شعر از شعرایی همچون حافظ، سعدی و فردوسی را در خاطر داشتند، حال آن‌که مداحان کنونی ۱۰۰ بیت شعر را هم در حافظه ندارند.[14] میرعلینقی در نقد جنبهٔ موسیقایی آثار جدید مداحی می‌گوید: «در غرب هم وقتی وارد کلیسا می‌شویم موسیقی باخ شنیده می‌شود نه موسیقی پاپ یا جاز، اما متأسفانه چند سالی است که در برخی مساجد و تکایای ایران نغمه‌های پاپ و جاز به گوش می‌رسد».[14] مصطفی کمال پورتراب (آهنگ‌ساز) براین باور است که کشیش‌های کلیسا خود اهل موسیقی هستند و از دانش موسیقی مطلوبی برخوردارند اما در ایران، ممنوعیت و تحریمی که بر موسیقی روا داشته شد باعث هرج و مرجی شده که در موسیقی مذهبی هم نمود پیدا کرده‌است.[14]

مجالس روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی یا مولودی برای زنان به صورت جلسات جداگانه‌ای برگزار می‌گردد. در این جلسات یا از روحانی شناخته شده برای انجام امور مذهبی استفاده می‌شود یا از زنانی که دارای اطلاعات مذهبی هستند و صدای خوشی دارند دعوت می‌شود که در اصطلاح عامه به این زنان که در این مجالس سخنرانی، روضه‌خوانی و مداحی می‌کنند خانم جلسه‌ای می‌گویند. ممکن است گاهی مجالس زنانه بدون سخنران و مداح برگزار گردد.[15][16]

در سال‌های اخیر، برخی مسائل مربوط خانم جلسه‌ای‌ها، از جمله، نظرات آنان راجع به مسائل جنسی و دستمزدهای آنان جنجال‌برانگیز شده‌است.[17][18][19]