اصحاب کسا
پنج تن آل عبا یا اصحاب کسا که به اختصار آل کسا یا آل عبا نیز خوانده می‌شوند، یکی از مفاهیم و اصطلاحات اسلامی است که به محمد پیامبر اسلام، فاطمه دختر محمد، علی بن ابی‌طالب داماد و پسر عموی محمد و حسن و حسین بن علی نوه‌های محمد و فرزندان فاطمه و علی اشاره دارد. این پنج نفر با توجه به ماجرای حدیث کساء، به آل عبا یا آل کسا مشهور شده‌اند. این مفهوم اسلامی نزد شیعه، از اهمیت بیشتری برخوردار است و شیعیان با توجه به این روایت، به حقانیت جانشینی علی بن ابی‌طالب و امامان پس از محمد استناد می‌نمایند. بر اساس تفاسیر شیعه و سنی، ماجرای کساء مربوط به نزول آیه ۳۳ از سوره احزاب است که در منزل یکی از همسران محمد نازل شده‌است. بر اساس شأن نزول‌های نقل شده در کتب تفسیر، پس از نزول آیه تطهیر یا قبل از نزول آن، پیامبر اسلام عبای خویش را به روی سر فاطمه، علی و حسن و حسین انداخته و برای دوری خاندانش از پلیدی‌ها دعا می‌کند.
| اصحاب کساء | |
|---|---|
 نام ۵ تن آل عبا، نقاشی شده بر روی پارچه متعلق به سده ۱۳ شمسی | |
| کاربرد | |
| معنای اصطلاحی | گروهی از خاندان محمد که در واقعه نزول آیه تطهیر حضور داشتند. |
| معنای فارسی | همراهان عبا |
| قدمت کاربرد | صدر اسلام |
| تعداد کاربرد در روایات | متواتر |
از دیدگاه شیعه، این حدیث به جهت معرفی جانشین پیامبر و بیان مقام عصمت برای اهل بیت، مورد اهمیت است. در منابع شیعی، از روزی که این واقعه در آن اتفاق افتاده‌است به روز کسا یاد شده‌است. بر اساس آموزه‌های شیعی، علت تفاوت گذاشتن میان پنج تن آل عبا و چهارده معصوم، فضیلت و مقامات مشترک میان این پنج تن است. اهمیت حدیث کسا و ماجرای اصحاب کسا در اعتقادات شیعه سبب شده‌است تا جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ شیعه بیابد. این حدیث در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اطعام و توسلات، بازتاب داشته‌است و به عقیده شیعیان، خواندن این حدیث به جهت شفای بیماری و رفع حاجت‌ها، مؤثر خواهد بود. از این رو و با توجه به اهمیت این حدیث، شاعران فارسی‌زبان بسیاری این حدیث را به نظم درآورده‌اند. از میان شاعرانی که با موضوع پنج تن یا حدیث کسا، اشعاری را سروده‌اند می‌توان به شاعرانی چون، ابن داغر، شیخ حر عاملی، سنایی و ناصر خسرو اشاره کرد.
تعریف اصطلاح‌های اسلامی
آل عبا یا پنج تن آل عبا، یکی از مفاهیم اسلامی است که در فرهنگ اسلام به پنج نفر از جمله محمد، علی بن ابی‌طالب، فاطمه زهرا، حسن بن علی و حسین بن علی اطلاق می‌شود. به این افراد، اصحاب یا آل کساء (به عبا) نیز گفته می‌شود.[1][2][3] به گفته الگار در دانشنامه ایرانیکا و دفتری در دانشنامه اسلام، علت نامگذاری این گروه به این نام، به جهت حدیثی موسوم به حدیث کساء است که بر اساس آن، تمام این پنج نفر در زیر عبای پیامبر اسلام جمع شده و پس از ملحق شدن جبرئیل به این پنج تن، خدا آیه‌ای را نازل کرد که بر طبق معنای آن، این پنج نفر از هرگونه پلیدی و زشتی، مصون خواهند ماند. این آیه که به آیه تطهیر شناخته می‌شود؛ آیه سی و سوم از سوره احزاب است.[4][5][6] به روزی که این واقعه در آن رخ داده‌است، اصطلاحاً روز کسا گفته می‌شود.[7] بنابر گزارش دانشنامه جهان اسلام، علت تفاوت گذاشتن میان پنج تن آل عبا با چهارده معصوم، فضیلت و مقامات مشترک میان این پنج تن است. از دیگر نام‌های مصطلح در خصوص این پنج تن، خمسه طیبه است.[8]
حدیث و رویداد کساء
حدیث کسا در هر دو منبع شیعه و سنی گزارش شده‌است.[9] از دیدگاه شیعه، رویداد کساء، از مهمترین وقایع در زمینه معرفی جانشین پیامبر و بیانگر جایگاه اهل بیت پیامبر اسلام است. ری‌شهری در حکمت‌نامه پیغمبر، سند این رویداد را معتبر دانسته و این حدیث را از جهت حدیث‌شناسی، «مستفیض» دسته‌بندی کرده‌است و مدعی است، می‌توان برای آن ادعای «تواتر» کرد. با این وجود، منابع به‌طور کامل و جامع، این رویداد را گزارش نکرده‌اند و هر منبع، بخشی از واقعه را پوشش داده‌اند. بر اساس گزارشی که ری شهری آن را به صورت جمع‌بندی از روایات نقل کننده از این ماجرا، آن را نقل می‌کند، محمد به خانه ام سلمه وارد شده و از همسرش تقاضا دارد تا هیچ‌کس را به خلوت وی راه ندهد؛ با این وجود، فاطمه با ظرفی از غذا، به نزد محمد آمده و به دستور محمد، برای همراه کردن علی و حسنین، راهی منزل خویش می‌شود. با جمع شدن پنج تن نفر آل عبا (محمد، علی، فاطمه و حسنین)؛ آیه تطهیر نازل می‌شود. پس از آن پیامبر عبایی را بر سر خاندان خود می‌اندازد و از آمدن ام سلمه به زیر عبا جلوگیری می‌کند.[10] منابع این واقعه را مربوط به سال دهم قمری / ۶۳۱ میلادی یعنی همان سال رویداد مباهله محمد با نجرانیان دانسته‌اند.[11][12][13] تعداد روایاتی که به ماجرای حدیث کساء اشاره داشته‌اند، متجاوز از ۷۰ مورد است که از این میان ۴۰ حدیث مربوط به منابع اهل سنت و ۳۰ حدیث مربوط به منابع شیعی است.[14]
ری‌شهری، پس از اشاره به حدیث کسای مشهوری که در مفاتیح الجنان نیز وارد شده‌است؛ آن را از لحاظ سندی دچار تزلزل دانسته‌است و برای اثبات ادعای خویش، دلایلی را ذکر می‌کند که عبارتند از: عدم نقل این روایت در کتب معتبر فریقین، عدم گزارش این روایت در منابع پیش از منتخب طریحی و ضعف سند ذکر شده در حاشیه عوالم العلوم.[15] ناصر مکارم شیرازی نیز روایت مفصلی را که در مفاتیح الجنان گزارش شده‌است؛ غیر متواتر دانسته‌است اما روایت مختصری که در این مورد وارد شده‌است را متواتر گزارش کرده‌است.[16]
اصحاب کساء در قرآن
شأن نزول آیه تطهیر
بخش اول آیه ۳۳ سوره احزاب، در ادامه دستورها و توصیه‌ها به زنان پیامبر است که به عقیده مکارم شیرازی، فقیه شیعی، به جهت تأکید بیشتر، مورد خطاب قرار گرفته‌اند.[17] در میان مفسران اهل سنت، برخی با استناد به چهار روایت که از عکرمه، مقاتل،[یادداشت 1] عروه و ابن‌عباس، نقل شده‌است، شأن نزول آیه را به صورت خاص، زنان پیامبر می‌دانند.[18][19] ثعلبی، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش، روایتی را از ابن‌عباس و روایت دیگری را از عکرمه گزارش می‌کند که آیه در حق زنان پیامبر نازل شده‌است.[20][21] با این وجود، شیعیان اجماع دارند که شأن نزول آیه، علی، فاطمه، حسن و حسین هستند.[22][23] علّامه طباطبایی، مفسر شیعه در بحث جامعی در تفسیر این آیه در المیزان، مخاطب این آیه را اصحاب کسا می‌داند و به احادیث آن که تعداد آنها بیش از هفتاد حدیث است و بیشتر از طریق اهل سنّت هستند اشاره می‌کند.[24] در میان تفاسیر شیعه و سنی، مصداق واحدی برای عبارت «اهل بیت» بیان نشده‌است. تفاسیر سنی غالبا منظور از اهل بیت را شامل همسران محمد و چند شاخه از بنی‌هاشم می‌دانند و منابع شیعه بر اینکه منظور از اهل بیت تنها پنج تن آل عبا هستند، اتفاق نظر دارند.[25] آلوسی، مفسر اهل سنت در تفسیر خود ضمن بیان روایات مختلف دربارهٔ مصداق اهل بیت در این آیه، به حدیث کسا اشاره می‌کند و اهل بیت را همان اصحاب کسا می‌داند.[26] به‌نوشتهٔ ویلفرد مادلونگ، شرق‌شناس مسیحی، علی‌رغم رویکرد شیعی در این موضوع، حتی در منابع اهل سنّت مانند تفسیر طبری نیز مصداق این آیه محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند.[27] بیضاوی، مفسر سنی مذهب، در انوار التنزیل نیز می‌گوید شیعیان معتقدند که این آیه دربارهٔ علی، فاطمه و دو فرزندشان است و دربارهٔ عصمتِ آنان، به این آیه احتجاج می‌کنند، اما این احتجاج با قبل و بعد آیه متناسب نیست و احادیث هم تنها به این اشاره دارد که اینان از اهل بیت پیامبر به‌شمار می‌روند.[28] ابن کثیر، مفسر سنی، در تفسیر القرآن العظیم حدیث ایستادن پیامبر به‌مدت شش ماه بر در خانهٔ فاطمه و صدازدن اهل بیت برای نماز و حدیث کسا را بیان می‌کند.[29] ابن عطیه، مفسر سنی، در المحرر الوجیز با اشاره به حدیثی از پیامبر می‌گوید این آیه در حق پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین نازل شده‌است.[30] تریتون روایتی را از منابع اسلامی گزارش می‌کند که بر اساس آن، محمد هنگام ملاقات با نماینده نجرانیان در سال دهم هجری، عبایی سفید و سیاه را بر تن داشت و فاطمه، علی، حسن و حسین را در زیر جامعه خود در آغوش گرفت و آیه «إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» را خواند. الگار و دفتری نیز به این نکته اشاره می‌کنند که محمد در روز مباهله با نجرانیان، اهل بیت خود را با خود همراه کرد و تنها فاطمه، علی و حسنین را با خود به مباهله با نجرانیان برد.[31][32][33] متکلم سنی مذهب، ماتُریدی در تَأویلاتُ أَهلِ السُّنَّة می‌گوید شیعیان با استناد به حدیث کسا، این آیه را دربارهٔ اهل بیت — علی، فاطمه، حسن و حسین — می‌دانند.[34] فخر رازی، مفسر سنی مذهب در تفسیر کبیر، با اشاره به اختلافات در بیان مصادیق اهل بیت، می‌نویسد که قول ارجح آن است که منظور از اهل بیت، زنان و فرزندان محمد هستند و علی نیز به سبب ازدواج با دختر پیامبر و ملازمت با محمد، از اهل بیت به‌شمار می‌آید.[35] سهمودی، مفسر سنی مذهب، نیز پس از بیان ماجرای اصحاب کساء، منظور از اهل بیت در آیه تطهیر را اصحاب کسا دانسته‌است. ابن عطیه، دیگر مفسر سنی مذهب نیز منظور از اهل بیت را فاطمه، علی و حسنین دانسته‌است.[36] به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، با وجود آنکه آیات پیش از آیه تطهیر در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل بیت است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده‌است که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آنها نیستند. عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد اطلاق می‌شود، چه آنهایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه مسلمانان؛ ولیری در ادامه به داستان اصحاب کسا اشاره دارد که در بسیاری از احادیث منعکس شده و بر اساس آن، محمد عبای خویش را در موقعیت‌های گوناگون از جمله رویداد مباهله، بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکنده و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آنها داده می‌شود و اهل بیت پیامبر لقب گرفته‌اند. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنان پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمار افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است.[37] بر اساس قولی که به زید بن ارقم منسوب است. منظور از اهل بیت کسانی هستند که خداوند بر آنها زکات را حرام کرده‌است و شامل آل علی، آل جعفر و آل عقیل نیز می‌شود. بر اساس این قول، منظور از تطهیر در آیه تطهیر، پاک شدن از دریافت و مصرف صدقه و زکات است.[38]
ماجرای نزول آیه تطهیر
ابوحمزه ثمالی، مفسر شیعه مذهب در تفسیر منسوب به وی، گزارش می‌کند که فاطمه، حریره‌ای را برای پیامبر در خانه ام‌سلمه آورد، به سفارش پیامبر، علی و حسنین نیز برای خوردن حریره نزد پیامبر آمدند و پس از آن، پیامبر کساء خیبری بر سر آنان انداخت و گفت: «اللّهم هؤلاء اهل بیتی و عترتی فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا». شبیه به همین روایت را ثعلبی در تفسیر خویش گزارش کرده‌است. بنابر روایت ثعلبی، پس از دعای پیامبر اسلام، بخش دوم آیه ۳۳ احزاب نازل گردید.[39] بر اساس روایت دیگری که ثعلبی گزارش می‌کند که این واقعه در منزل عایشه صورت گرفته‌است.[40] بنابر گزارش ابوسعید خدری، صحابه پیامبر و ابوالقاسم حسکانی، راوی سنی مذهب، شأن نزول بخش دوم آیه را، پنج نفر دانسته‌اند که عبارتند از: محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین.[41] ابوبکر نقاش، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش و محمد بن احمد بنیس، سنی مالکی مذهب در لوامع انوار الکوکب و الدری، گزارش می‌کنند که اکثر مفسران در شأنیت این آیه برای اصحاب کسا اتفاق نظر دارند. به این موضوع، ابوبکر حضرمی، از فقیهان اهل سنت در رشفة الصادی اشاره دارد. ابن حجر هیتمی نیز از دیگر مفسرین سنی مذهبی است که در صواعق المحرقه، شأن نزول آیه را فاطمه، همسر و فرزندان او می‌داند. بنابر آنچه در مشکل الآثار و تفسیر طبری از پیامبر اسلام گزارش شده‌است، محمد این آیه را در مقابل درب خانه فاطمه زهرا، تلاوت می‌نمود.[42][43] ابی سعید خدری، صحابی پیامبر، روایتی را نقل می‌کند که پیامبر چهل صبح به درب خانه فاطمه زهرا آمده و پس از سلام دادن بر اهل بیت خود با عبارت «السَّلَام عَلَیْکُم أهل الْبَیْت وَرَحْمَة الله وَبَرَکَاته الصَّلَاة رحمکم الله، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا، انا حَرْب لمن حَارَبْتُمْ أَنا سلم لمن سَالَمْتُمْ» یاد نموده‌است. سیوطی، دیگر مفسر اهل سنت، روایت دیگری را از ابی الحمراء گزارش می‌کند که محمد در دوران حضورش در مدینه، هیچ‌گاه به مسجد برای اقامه نماز در نیامد مگر آنکه به درب خانه علی و فاطمه می‌ایستاد و خطاب به اهالی آن چنین می‌گفت: «الصَّلَاة، الصَّلَاة، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» همانند این روایت را سیوطی از ابن‌عباس گزارش کرده‌است.[44] ملا علی قاری، فقیه سنی مذهب در شرح کتاب فقه الاکبر ابن حنیفه، از شرافت اولاد فاطمه بر اولاد عمر و ابوبکر یاد می‌کند و در نهایت، آیه تطهیر را در شأن آنان گزارش می‌کند.[45] ابن عساکر شافعی نیز دلیل نزول آیه را به‌طور خاص، فاطمه، علی و حسنین می‌داند.[46][47] قندوزی حنفی در ینابیع الموده، با اشاره به مذکر بودن ضمیرهای «یطهرکم» و «عنکم»، منظور از آیه را علی، فاطمه و حسنین می‌داند و این قول را به اکثر مفسران نسبت می‌دهد.[48][49] ثعلبی روایتی را از ابوسعید خدری و روایت دیگری را از عطاء بن ابی رباح، تابعی و مفسر قرن اول ه. ف، به نقل از ام سلمه گزارش می‌کند که آیه در ماجرای حدیث کسا و در حق فاطمه، علی و حسنین نازل شده‌است. همچنین در تفسیر الکشف و البیان، از روایات دیگری یاد شده‌است که ماجرای حدیث کسا در منزل عایشه یا زینب صورت پذیرفته و آیه تطهیر پس از ماجرا کسا نازل شده‌است. تعدد گزارش‌ها اینچنینی سبب شده‌است تا برخی مفسران، نزول این آیه را چندباره و در منزل فاطمه زهرا، ام سلمه، زینب و عایشه بدانند.[50]
دیگر آیات قرآن
غیر از آیه تطهیر، آیات دیگری نیز با شأن نزول این پنج تن نازل شده‌است. از این میان می‌توان به آیه اطعام (داستان نذر علی، فاطمه و حسنین)، آیه مباهله (داستان مباهله نجرانیان با پیامبر اسلام و همراهی علی، فاطمه و حسنین با پیامبر در این مباهله) و آیه مودت (عنوان دوستی اهل بیت پیامبر از جمله علی، فاطمه و حسنین به عنوان اجر رسالت) اشاره کرد. بر اساس برخی تفاسیر، منظور از «کلمات» در دو آیه «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» و «فتلقّی آدم من ربّه کلمات»، نام‌های پنج تن یا نام‌های الهی مشتق شده از این پنج نام بوده‌است.[51]
حدیث و اصحاب کسا در فرهنگ و ادبیات
حدیث کساء به عنوان یکی از اعتقادات مسلم شیعیان، در فرهنگ ایرانیان جایگاه بخصوصی دارد. این حدیث در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اطعام و توسلات، بازتاب داشته‌است. به عقیده شیعیان، خواندن این حدیث به جهت شفای بیماری و رفع حاجت‌ها، مؤثر خواهد بود. از این رو و با توجه به اهمیت این حدیث، شاعران فارسی‌زبان بسیاری این حدیث را به نظم درآورده‌اند. از این میان می‌توان به چند بحر طویل اشاره داشت. در میان این بحرطویل‌ها، ملازلفی کرانی، منظومه‌ای را در ۱۳۲ بیت سروده‌است که در بخش میانی آن، به شرح حدیث کساء با گویش بختیاری پرداخته‌است و در آن، با تعبیرات و صحنه‌آرایی‌های خاص به داستان اصحاب کساء، رنگی محلی داده‌است.[52] این اشعار بر سر علم‌ها، پرچم‌ها، گنبد و گلدسته، منبرها، پیاله‌ها و… نقش می‌بندد.[53] از میان شاعرانی که با موضوع پنج تن یا حدیث کسا، اشعاری را سروده‌اند می‌توان به شاعرانی چون، ابن داغر، شیخ حر عاملی، سنایی و ناصر خسرو اشاره کرد. از دیگر آداب و رسوم در خصوص پنج تن، روشن کردن پنج شمع یا شعله در مراسمات عزاداری یا اطعام است که نشانگر پنج تن آل عباست. همین‌طور نشانه پنجه دست فلزی که نمایانگر پنج تن آل عباست، از دیگر نمادهای این مفهوم دینی است. نصب سردهایی که نام پنج تن بر آن نقش بسته یا نقش دادن انگشتری با نام این پنج نفر، از دیگر رسومات فرهنگی مسلمانان به حساب می‌آید.[54] گوشه[یادداشت 2] پنج تن، یکی از مهمترین گوشه‌ها در فرهنگ تعزیه محسوب می‌شود.[55]
در تهران قدیم، مادران برای شفای بیماری فرزندانشان، به بام خانه‌هایشان می‌رفتند و چادر از سر برمی‌داشتند و موهای خود را پریشان می‌نمودند و خدا را به حق پنج تن قسم می‌دادند. همواره استفاده از پنج تن در سوگندها، نفرین‌ها و دعاها در بین مردم رواج داشته‌است. در میان مردم بروجرد، پنج تن به عنوان پشتیبان و گواه همواره کاربرد داشته‌است و شاهدی بر حق بودن محسوب می‌شود. در شاهرود، نام پنج‌تن با دارچین بر شله زردهای نذری نوشته می‌شود. بنابر رسوم مناطق مختلف، دو قطعه چوب از درخت بید که بر روی آن نام پنج تن نقش بسته‌است همراه جسد در قبر قرار خواهد گرفت تا میت در قیامت از شفاعت یافتگان باشد و از این دو چوب به عنوان عصا در قیامت استفاده کند. در ابیانه نیز انگشتری منقش به نام پنج تن و مهر نمازی را همراه میت دفن می‌نمایند تا از نمازخوانان به‌شمار آید.[56]
بر اساس آنچه در منابع مورد استناد قرار گرفته‌است، پنج تن آل عبا بر چهارده معصوم برتری دارند و در میان پنج تن آل کسا، محمد بر سایرین، سپس علی بر فاطمه و حسنین برتری دارند. در خصوص برتری فاطمه زهرا بر حسنین یا بالعکس، اختلافاتی گزارش شده‌است. با این وجود، شریعی (از شاگردان جعفر صادق و از غلات) پنج تن آل عبا را دارای مقام الوهیت می‌دانست.[57] اهل فتوت از مریدان پنج تن محسوب می‌شوند که ارادت خاصی نسبت به اصحاب کسا داشتند. در تحفة الاخوان، پس از بیان اصول فتوت، علی بن ابی‌طالب را سرور فتیان نامیده شده‌است. کاشفی در فتوت‌نامه سلطانی، معتقد است که سلمان فارسی تاجی با ۵ وصله داشته‌است که پنج تن آل عبا به او داده‌اند و هر وصله آن، نشانه رشته ارادت و محبت به یکی از پنج تن بوده‌است. کاشفی در جای دیگر، نردبانی را که محمد در شب معراج از آن به آسمان رفته بود را دارای پنج پله دانسته که هر کدام نماد یکی از پنج تن بوده‌است. به عبارت کاشفی، این ۵ پله، آدمی را به مراتب عالیه می‌رساند.[58]
کتاب‌شناسی
علاوه بر چاپ حدیث کساء به صورت متن عربی و ترجمه به زبان‌های مختلف؛ این حدیث با شرح‌های مختلفی به چاپ رسیده‌است. اصغر ارادتی، کتابی را با عنوان حدیث کساء در ادب فارسی تحریر کرده‌است. سید مرتضی عسکری نیز کتابی با عنوان حدیث کساء در کتب معتبر اهل سنت را تألیف کرده‌است. وی همچنین کتابی را با عنوان حدیث کساء در منابع معتبر مکتب خلفاء و مکتب اهل بیت در دو مجلد به چاپ رسانده‌است که به فارسی ترجمه شده‌است. سید جعفر مرتضی عاملی نیز کتابی با عنوان حدیث کسا فی مصادره را تألیف نموده‌است. مهدی صاحب الکنهویی نیز کتابی را به زبان اردو در بیان سند این روایت تألیف نموده‌است. حسین استاد ولی، کتابی را در تشریح منزلت این حدیث نگاشته‌است. همچنین این حدیث به صورت شعر و منظوم نیز به چاپ رسیده‌است. از میان مولفانی که حدیث کساء را به شعر فارسی ترجمه نموده‌اند می‌توان به سید محمد شاه‌رکنی، میرزا آقا ولادی وافی و علی خاموش یزدی اشاره کرد. در این میان گروهی از مؤلفان همچون سید افسر عباس زیدی و مقبول احمد دهلوی این حدیث را به زبان اردو و به نظم درآورده‌اند.[59]
امامزاده پنج تن
به سبب باور عمیق مردمان ایران به پنج تن آل عبا، برخی از آرامگاه‌ها و امامزادگان به نام پنج‌تن آل عبا یا امامزاده پنج تن نامیده شده‌اند. از جمله این امامزاده‌ها می‌توان به امامزادگانی در تهران، لویزان، شمیران، لواسان، دشت لار، ده لمسک در مازندران، روستای نوین حسین مهرعلی در گرگان و روستای زهک در سیستان و بلوچستان اشاره کرد.[60]
فهرست پنج تن آل عبا
| شماره | تصویر خطاطی | نام کامل کنیه |
عنوان |
تاریخ ولادت و درگذشت ه. ق م[یادداشت 3] |
طول عمر[یادداشت 4] | اهمیت | زادگاه | علت و محل درگذشت
و محل به خاک‌سپاری[یادداشت 5] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ |  |
مُحَمَّد بنِ عَبدُالله ابوالقاسم |
۵۳ (پیش از هجرت) – ۱۱ (پس از هجرت)[63]
۵۷۰–۶۳۲[64] |
۶۱ | بنیان‌گذار و پیامبرِ اسلام و به‌اعتقاد مسلمانان، آخرین پیامبر در سلسلهٔ پیامبران الهی و تحویل‌دهندهٔ کتابِ قرآن و تجدیدکنندهٔ آیین اصلی و تحریف‌نشدهٔ یکتاپرستیِ (دین حنیف) است. او همچنین به‌عنوانِ یک سیاست‌مدار، رئیس دولت، بازرگان، نظریه‌پرداز دینی، خطیب، قانون‌گذار، اصلاح‌گر، فرماندهِ جنگی، و برای مسلمانان و پیروان برخی مذاهب، مأمورِ تعلیمِ فرمان‌های الله یا همان خدای مسلمانان به‌شمار می‌رود. | مکه، حِجاز[65] |
به دلیل بیماری درگذشت.[66]
مدینه، عربستان سعودی[67] | |
| ۲ |  |
علی بن ابی‌طالب
اَبُوالْحَسَن |
|
۲۳ (پیش از هجرت) – ۴۰ (پس از هجرت)[72]
۶۰۰–۶۶۱[73] |
۶۱ | پسرعمو و داماد محمد. شیعیان او را جانشینِ راستینِ پیامبر، و اهل سنت او را خلیفهٔ چهارم می‌دانند. او تقریباً در همهٔ طریقت‌های تصوف جایگاه والایی دارد و اعضای این طریقت‌ها ارتباط‌شان با محمد را از طریق او به‌دست می‌آورند.[74] | مکه، حجاز[75] |
توسط ابن ملجم مرادی، از خوارج، در کوفه ترور شد. ابن ملجم وی را با شمشیری زهرآلود در هنگام نماز، مورد ضربت قرار داد.[76][77]
مدفون در حرم علی بن ابی‌طالب در نجف، عراق.[78] |
| ۳ |  |
فاطمه اُمِّ‌اَبیها |
۱۷ یا ۷ (قبل از هجرت)–۱۱ (پس از هجرت)[81]
۶۰۵ یا ۶۱۵–۶۳۲[82] |
۱۷ | دختر محمّد و خدیجه، همسر علی بن ابی‌طالب، و مادر حسن بن علی و حسین بن علی است. او کوچک‌ترین دختر محمّد و تنها فرزندش بود که از خود فرزندانی باقی گذاشت، که به «سید» یا «شریف» مشهورند. وی از شخصیت‌های بسیار محترم نزد همه مسلمانان به‌ویژه شیعیان است. منابع اهل سنت شخصیت فاطمه را همچون بانویی پرهیزکار و باایمان می‌نمایند. وی در نزد شیعیان دوازده‌امامی دارای مقامات ویژهٔ معنوی مانند طهارت و عصمت است. همچنین وی از اهل بیت محمّد و یکی از پنج تن آل عباست.[83] | مکه، حِجاز[84] |
بنابر اعتقاد شیعیان، سقط جنین فاطمه در اثر صدمات و جراحات وارده در حین رویداد خانهٔ فاطمه اتفاق افتاد و منجر به شکستگی پهلو فاطمه زهرا شد.[85] منابع اهل سنت آورده‌اند که درگذشت او در آرامش بود. او خودش را با کمک همسرش شستشو می‌دهد و در آرامش به استقبال مرگ می‌رود.[86] دربارهٔ تاریخ درگذشت فاطمه زهرا تاریخ‌نویسان قول‌های مختلفی نقل کرده‌اند. به‌نوشتهٔ ولیری فاطمه شش ماه پس از درگذشت پدرش از دنیا رفت.[87] برخی منابع سی یا سی و پنج روز پس از درگذشت محمّد گفته‌اند. برخی دیگر چهل و پنج روز یا هفتاد و پنج روز از آن تاریخ ذکر کرده‌اند؛ و دیگر منابع قول نود و پنج روز را نقل کرده‌اند.[88]
مقبرهٔ فاطمه در فهرست مکان‌هایی است که دربارهٔ آن اختلاف‌نظر وجود دارد اما محتمل است که فاطمه «فِی الْحُجْره» (در خانه‌اش) دفن شده‌باشد.[89] | |
| ۴ |  |
حسن مجتبی
ابومحمد |
اَلْمُجتَبیٰ (برگزیده)[90] |
۳–۵۰[91]
۶۲۴–۶۷۰[92] |
۴۷ | او بزرگ‌ترین نوهٔ زندهٔ محمد، از طریق دخترش فاطمه زهرا بود. حسن در کوفه، به‌عنوان خلیفه جانشین پدرش شد و براساس پیمان صلح با معاویة بن ابی‌سفیان، پس از تنها هفت ماه خلافت، کنترل بر عراق را واگذار کرد.[93] | مدینه، حکومتِ محمد[94] |
به‌باور شیعه توسط همسرش و به‌دستور معاویه مسموم شد.[95]
مدفون در بقیع، مدینه، عربستان سعودی.[96] |
| ۵ |  |
حسین بن علی
ابوعَبدِالله |
سَیِّدُالشُّهَداء (سَرورِ شهیدان)[97] |
۴–۶۱[98]
۶۲۶–۶۸۰[99] |
۵۷ | او نوهٔ محمد و برادر حسن مجتبی بود. حسین اعتبار خلافتِ یزید را زیر سؤال برد. نتیجتاً او و خانواده‌اش در نبرد کربلا توسط لشکریانِ یزید کشته شدند. پس از این واقعه، سوگواری محرم مراسمی کلیدی در هویت شیعیان شد.[100][101] | مدینه، حکومتِ محمد[102] |
کشته و سربریده‌شده در نبرد کربلا.[103]
مدفون در حرم حسین بن علی در کربلا، عراق.[104] |
جستارهای وابسته
یادداشت
- عکرمه، پسر ابوجهل و از مخالفان علی بن ابی‌طالب است. مقاتل نیز از مخالفان سرسخت علی بن ابی‌طالب بوده‌است. (رک: ابراهیمی، «ساختار ادبی آیه اطعام»، پژوهش‌های ادبی، ۱۴ و ۱۸.)
- گوشه در تعزیه، به نسخه‌ای حاوی داستانی فرعی گفته می‌شود که به صورت مستقل و کوتاه اجرا و نمایش داده می‌شود. این گوشه‌ها غالباً در آغاز، میانه و به ندرت در پایان مجلس تعزیه خوانده می‌شوند. (رک: احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.)
- «م» نشانگر گاه‌شماری عصر حاضر (یا میلادی) و «ه. ق» علامت اختصاری گاه‌شماری هجری قمری است.
- محاسبهٔ سن در آغاز امامت، طول عمر و مدت امامت، بر اساسِ سال شمسی (۳۶۵ روزه) است، و نه سال قمری.
- به‌جز امام دوازدهم.
پانویس
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- Algar, “ĀL-E ʿABĀ”, Encyclopaedia iranica.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- مولوی، «آل عبا»، دانشنامه بزرگ اسلامی، ۲: ۴۳۳.
- Algar, “ĀL-E ʿABĀ”, Encyclopaedia iranica.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه پیامبر اعظم، ۵: ۷۲.
- ملازاده و هوشنگی، «پنج تن»، دانشنامه جهان اسلام.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه پیامبر اعظم، ۵: ۷۶.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- Tritton, “AHL AL-KISA”, Encyclopaedia of Islam.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- مولوی، «آل عبا»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه پیامبر اعظم، ۵: ۷۷–۷۸.
- مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۶۷.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳: ۶۰۸.
- عاشوری، «نگاهی به آیه تطهیر»، صحیفه مبین.
- ابراهیمی، «ساختار ادبی آیه اطعام»، پژوهش‌های ادبی، ۱۸.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۳۶.
- GOLDZIHER-C, “AHL AL-BAYT”, Encyclopaedia of Islam.
- Algar, “ĀL-E ʿABĀ”, Encyclopaedia iranica.
- GOLDZIHER-C, “AHL AL-BAYT”, Encyclopaedia of Islam.
- طباطبائی، تفسیر المیزان، ۱۶: ۴۶۲–۴۷۷.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- آلوسی، روح‌المعانی، ۲۲: ۱۲–۲۰.
- Madelung, The Succession to Muhammad, 14–15.
- بیضاوی، انوار التّنزیل، ۴: ۲۷۳.
- ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۶: ۳۶۵–۳۷۱.
- ابن عطیه، المحرر الوجیز، ۴: ۳۸۴.
- Tritton, “AHL AL-KISA”, Encyclopaedia of Islam.
- Algar, “ĀL-E ʿABĀ”, Encyclopaedia iranica.
- Daftary, “Ahl al-Kisā”, Encyclopaedia of Islam.
- ماتریدی، تأویلات اهل السنّة، ۸: ۳۸۲–۳۸۳.
- رازی، تفسیر کبیر، ۲۵: ۱۶۸.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۳۷–۳۹.
- VAGLIERI, “Fāṭima”, The Encyclopaedia of Islam, 2: 843–844.
- معینی، «تطهیر، آیه»، دانشنامه جهان اسلام.
- طبرسی، مجمع البیان، ۲۰: ۱۱۰–۱۱۱.
- طبرسی، مجمع البیان، ۲۰: ۱۱۱–۱۱۲.
- طبرسی، مجمع البیان، ۲۰: ۱۱۲.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۳۶–۳۸.
- طبری، تفسیر الطبری، ۱۹: ۱۰۰–۱۰۳.
- سیوطی، الدر المنثور، ۶: ۶۰۶.
- قاری، شرح کتاب الفقه الاکبر، ۲۱۰.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۳۹.
- ابن‌عساکر، كتاب الأربعين، ۱۰۶.
- قندوزی، ینابیع المودة، ۲: ۴۲۹.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۳۹–۴۰.
- ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ۸: ۴۲–۴۳.
- ملازاده و هوشنگی، «پنج تن»، دانشنامه جهان اسلام.
- ذوالفقاری، «حدیث کسا»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۳: ۱۵۸.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- ملازاده و هوشنگی، «پنج تن»، دانشنامه جهان اسلام.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- ملازاده و هوشنگی، «پنج تن»، دانشنامه جهان اسلام.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- انصاری زنجانی، موسوعه الکبری، ۲۳: ۱۱۴–۱۱۹.
- احمدی، «پنج تن»، فرهنگ مردم (فولکلور)، ۲: ۲۳۸.
- Nasr, “Muhammad”, Britannica.
- Déclais, “Names of the Prophet”, Encyclopaedia of Qur'ān, 3.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 131–134.
- Nasr, “Muhammad”, Britannica.
- Nasr, “Muhammad”, Britannica.
- Nasr, “Muhammad”, Britannica.
- Nasr, “Muhammad”, Britannica.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Poonawala, “ʿAlī b. Abī Ṭāleb”, Iranica.
- Poonawala, “ʿAlī b. Abī Ṭāleb”, Iranica.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 190–192.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “ʿAlī”, Britannica.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 192.
- Chittick, A Shi'ite Anthology, 137.
- Amir–Moezzi, “Fāṭema”, Iranica.
- Klemm, “Fāṭima bt. Muḥammad”, Encyclopedia of Islam.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Dungersi, A Brief Biography of Hazrat Fatima, 4.
- Shareef al–Qurashi, Fatima Az–Zahra', 220–222.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Shareef al–Qurashi, Fatima Az–Zahra', 247.
- Veccia Vaglieri, “Fatima”, Encyclopedia of Islam.
- Corbin, History of Islamic Philosophy, 50.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 194–195.
- Nasr, “Ḥasan”, Britannica.
- Madelung, “Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb”, Iranica.
- Nasr, “Ḥasan”, Britannica.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 195.
- Madelung, “Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb”, Iranica.
- Calmard, Ḥosayn b. ʿAli ii. in Popular Shiʿism.
- Tabatabaee, Shi'ite Islam, 196–199.
- Nasr, “Al-Ḥusayn ibn ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “Al-Ḥusayn ibn ʿAlī”, Britannica.
- Madelung, “Ḥosayn b. ʿAli”, Iranica.
- Nasr, “Al-Ḥusayn ibn ʿAlī”, Britannica.
- Nasr, “Al-Ḥusayn ibn ʿAlī”, Britannica.
- Madelung, “Ḥosayn b. ʿAli”, Iranica.
منابع
منابع فارسی
- ابراهیمی، ابراهیم (۱۳۹۵). «نقد و تحلیل ساختار ادبی و محتوایی آیه تطهیر» (PDF). پژوهش‌های ادبی. چهارم (چهاردهم): ۷–۲۷.
- انصاری زنجانی، اسماعیل (۲۰۰۹). الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء (ع) (به عربی). قم: دلیل ما.
- ثعلبی، احمد بن محمد (۲۰۰۲). تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. اول (به عربی). به کوشش ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- سیوطی، جلال‌الدین (۹۱۱). الدر المنثور (به عربی). بیروت: دارالفکر.
- رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- طبری، محمد بن جریر (۲۰۰۱). تفسیر الطبری: جامع البیان عن تاویل القرآن. اول (به عربی). به کوشش عبدالسند حسن یمانه. (ویراست عبدالله الترکی). بیروت: دارهجر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.
- عاشوری، نادعلی (۱۳۷۷). «نگاهی به آیه تطهیر». صحیفه مبین (دوازدهم).
- طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۹۵). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمهٔ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۵۹). ترجمه تفسیر مجمع البیان. سیزدهم. ترجمهٔ احمد بهشتی (ویراست موسوی دامغانی). تهران: فرهانی.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). برگزیده تفسیر نمونه (ویراست احمد بابایی). تهران: دارالکتب اسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۰۳۸۲۸.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). آیات ولایت در قرآن. سوم (ویراست ابوالقاسم علیان نژاد). قم: نسل جوان.
- محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۷). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله. قم: پژوهشکده حدیث و معارف اسلامی.
- مولوی، محمدعلی (۱۳۸۹). «آل عبا». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- مولوی، محمدعلی (۱۳۸۸). «آل عبا». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ملازاده، محمدهانی؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۷۹). «پنج تن». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ذوالفقاری، حسن (۱۳۸۹). «حدیث کساء». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- احمدی، محسن (۱۳۸۹). «پنج تن». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- آلوسی، شهاب‌الدین (۱۲۷۰). تفسیر آلوسی. بیروت: بی نا.
- بیضاوی، عبدالله (۱۴۱۸). تفسیر بیضاوی. بیروت: دارالفکر.
- ماتریدی، محمد (۱۴۱۴). تأویلات ماتریدی. بیروت: دارالفکر الاسلامیه.
- ابن کثیر، اسماعیل (۱۴۱۹). تفسیر القرآن العظیم. به کوشش محمدحسین شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن عطیه، حق بن غالب (۱۴۱۳). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. به کوشش عبدالسلام عبدالشافی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- منابع انگلیسی
- Amir–Moezzi, Mohammad Ali (1999). "Fāṭema i. In History and Shiʿite Hagiography". Encyclopædia Iranica.
- Algar, Hamid (1984). "Āl-e ʿAbā". In Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica. Fasc. 7. I. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 742.
- Calmard, Jean (2004). "Ḥosayn b. ʿAli ii. in Popular Shiʿism". In Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica.
- Chittick, William C. (1980). A Shi'ite Anthology. SUNY Press. ISBN 978-0-87395-510-2.
- GOLDZIHER-C, I. (1986). "AHL AL-BAYT". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam. 1 (1rd ed.). Brill. p. 257-258.
- Corbin, Henry (1993) [1964]. History Of Islamic Philosophy , Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard. Routledge. ISBN 978-1-135-19889-3.
- Daftary, Farhad (2008). "Ahl al-Kisā". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam. 1 (3rd ed.). Brill.
- Déclais, Jean-Louis (2003). "Names of the Prophet". Encyclopaedia of the Qur'ān. 3. Boston: E. J. Brill.
- Dungersi, Mohammed Raza (1994). A Brief Biography of Hazrat Fatima (s.a.). Bilal Muslim Mission of Tanzania.
- Klemm, Verena (2016). "Fāṭima bt. Muḥammad". Encyclopaedia of Islam (3rd ed.). Leiden: E. J. Brill.
- Madelung, Wilferd (2004). The succession to Muhammad. cambridge university press. ISBN 0521646960.
- Madelung, Wilfred (2003). "Ḥasan b. ʿAli b. Abi Ṭāleb". Encyclopædia Iranica. Retrieved 1 October 2019.
- Madelung, Wilfred (2004). "Ḥosayn b. ʿAli i. Life and Significance in Shiʿism". Encyclopædia Iranica. Retrieved 1 October 2019.
- Nasr, Seyyed Hossein (2012). "ʿAlī". Encyclopædia Britanica. Retrieved 1 October 2019.
- Nasr, Seyyed Hossein (2007). "Ḥasan". Encyclopædia Britanica. Retrieved 1 October 2019.
- Nasr, Seyyed Hossein (2007). "Al-Ḥusayn ibn ʿAlī". Encyclopædia Britanica. Retrieved 1 October 2019.
- Nasr, Seyyed Hossein (2006). "Muhammad". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc.
- Poonawala, I. K. (1985). "ʿAli B. Abi Ṭaleb". Encyclopædia Iranica.
- Shareef al–Qurashi, Baqir (2006). The Life of Fatima Az–Zahra'. Qom: Ansariyan. ISBN 1977923259.
- Tabatabaee, Sayyid Mohammad Hosayn (1979). Shi'ite Islam. Translated by Seyyed Hossein Nasr. Albany: SUNY press. ISBN 0-87395-272-3.
- Tritton, Arthur T. (1960). "Ahl al-Kisāʾ". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 264.
- VAGLIERI, L. VECCIA (1986). "Fāṭima". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam. Leiden: Brill.
- Veccia Vaglieri, Laura (1965). "Fāṭima". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 2 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 841–850.
- Veccia Vaglieri, Laura (1991). "Fatima". Encyclopaedia of Islam. 2 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 9004070265.
- قاری، علی بن سلطان (۱۹۷۱). شرح کتاب الفقه الاکبر. به کوشش دندل، علی محمد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن‌عساکر، عبدالرحمن بن محمد (۱۴۰۶). كتاب الأربعين في مناقب أمهات المؤمنين. به کوشش محمد مطيع الحافظ، غزوة بدير. دمشق: دارالفکر دمشق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۳۸۰). ینابیع المودة لذوی القربی. به کوشش علی جمال اشرف حسینی. قم: دارالاسوة للطباعة و النشر.
| زندگی |  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| در قرآن | |||||||||
| جایها |
| ||||||||
| افراد |
| ||||||||
| آثار | |||||||||
| مرتبط | |||||||||
| اصول |  | |
|---|---|---|
| فروع | ||
| عقاید برجسته | ||
| چهارده معصوم | ||
| صحابه | ||
| علما |
| |
| رویدادها | ||
| آیات و روایات | ||
| ادعیه و مناسک | ||
| کتاب‌ها | ||
| مکان‌های مقدس | ||
| روزهای مقدس | ||
| منابع اجتهاد | ||
| وابسته | ||