شاه ولی‌الله دهلوی

شاه ولی‌الله دیدگاه نزدیک اما میانه‌رو با محمد بن عبدالوهاب دارد. این دیدگاه به ویژه از نظر بازگشت به ظاهر نصوص دینی و فاصله گرفتن از میراث فلسفی و کلامیِ بالیده در تمدن اسلامی، مشترک است. با وجود اینکه شاه ولی‌الله نسبت به محمد بن عبدالوهاب، دیدگاه میانه‌روتری داشت اما کار او با نهادینه‌سازی گرایش اهل حدیث در میان حنفیان، آغازگر روندی متضاد با رویکرد مکتب اهل رأی بود. کنش‌های او همزمان با فروپاشی بزرگ‌ترین مراکز علمی و فکری حنفیت در میان رودان و خراسان بود که به میراث اصیل امام ابوحنیفه ایمان داشتند.[2]

در هنگام زندگی شاه ولی‌الله، امپراطوری مسلمانان در شبه قاره هند فروپاشیده بود و مسلمانان هند از یک سو با فشار حاکمان محلیِ هندو و سیک، و از سوی دیگر با گسترش کمپانی هند شرقی بریتانیا رو به رو بودند. شاه ولی‌الله که نگران بود مسلمانان، علاوه بر شکست در سیاست و قدرت هند، در زمینه هویت و فرهنگ نیز راه زوال در پیش بگیرند تلاش کرد که با هویت دینی، مسلمانان را به ایستادگی در برابر ستم فرابخواند و چیستی آنان را از نابودی نجات دهد. بنابراین مانند همه جریان‌های هویت‌گرا، تمرکز خود را بر جدایی و تفاوت با دیگر گروه‌ها (چه مسلمان و چه غیر مسلمانان) و نه نقاط اشتراک و همانندی گذاشت. دیدگاه دیگرسازی او تا جایی بود که مسلمانان شیعه را نیز ناخودی می‌دانست.[2]

الفوز الکبیر فی اصول التفسیر که به فارسی نوشته شده از مشهورترین آثار شاه ولی‌الله است. ترجمه‌ای که او از قرآن به فارسی کرده‌است فتح‌الرحمان نام دارد.

وی در کتاب حجة الله البالغة می‌گوید که پیام پیامبران اعتدال بود نه فقر و نه رفاه زیاد، و باید میان این دو حرکت کرد تا انسان هم بهره‌مند از نعمت‌های جهان باشد و هم از این بهره‌مندی به اندازه غفلت‌آفرینی نباشد که همه چیز فراموش شود و بدل به خودخواهی شود.

• دیوبندی
• مسلمانان هندستان

• زندگینامه جناب شاه ولی‌الله محدث دهلوی با مطالعه و بررسی اندیشه‌های قرآنی ایشان، پدیدآورنده: محمدمسعودعالم قاسمی، عبدالله خاموش هروی (مترجم)، ناشر: شیخ الاسلام احمد جام - ۱۳۸۱