مکتب تهافت

از همان روزی که ابوالحسن اشعری در ستیز با معتزله درآمد و کوشید، باورهای اهل حدیث و سنت را بر پایه‌هایی خردپذیر استوار کند، او و پیروان ش ناخواسته و هر روز از اهل حدیث و حنبلیان دورتر و خود خردگراتر شدند.

انتقادها از اندیشه مشایی و نگاه ارسطویی به جهان از همان آغاز در میان مسلمانان طرف‌دار داشت. ابوریحان بیرونی سخت از این که کسی چون شیخ‌الرییس در پژوهش به راه ارسطو می‌رود، بر او خرده می‌گیرد. پیش از ابوریحان زکریای رازی که هم در علوم طبیعی ویژستار بود و هم در فلسفه دست داشت، بر شیوه یونانیان و به‌ویژه مشاییان خرده می‌گیرد. با این همه شیخ‌الرییس خود شاید بزرگ‌ترین منتقد ارسطو باشد. او انتقاد از ارسطو را از همان نام کتاب ارسطو می‌آغازد و می‌نویسد: «این علم را آن چه پس از طبیعت نامیده اند، حال آن که می‌سزد، که آن چه پیش از طبیعت خوانده شود»[1]

از دیگر سو صوفیان و عارفان مسلمان بودند، که با اندیشه و نگاه یونانی سر سازگاری نداشتند. نگاه ایشان از این رو درخور توجه است، که کار شان، آهسته و پیوسته، می‌رفت که بالاگیرد و بسیاری را به خود بگرواند.

سه دیگر فقیهان و اهل حدیث مباحث عقلی و هواخواهان این دست مباحث را، خواه معتزلی و خواه فلسفی، برنمی‌تافتند.[یادداشت 1] ابزار ایشان البته تکفیر بود. دوبیتی پرآوازه بوعلی در پاسخ به ایشان است:

کار غزالی، اما با تکفیرهای فقیهان متفاوت بود. او که انبان تجربه ش را از جدل‌های کلامی انباشته بود، به کمر فلسفه را شکاندن، آن هم به شیوه فلسفی کمر بست. به این دلیل بود که پشت به کرسی استادی نظامیه گرم داشت یا به هر دلیل دیگری، حجت الاسلام غزالی، به هر روی برای فلسفه آموختن دست به سوی هیچ استادی نیازید و خودآموزانه سرگرم مطالعه آثار فیلسوفان شد. نتیجه تلاش‌های ش در این راه مقاصدالفلاسفه است، که چندان استادانه نوشته شده بود، که هنگامی که به اروپا رفت و به لاتین برگردانده شد، اهل مدرسه در اروپا تا سده‌ها غزالی را نماینده فلسفه مسلمانان می‌شناختند.

ابوالبرکات بغدادی دیگر منتقد بزرگ فلسفه مشایی است. شاید آماج کار او چندان با آماج کار غزالی یکی نباشد، اما انتقادهای او بر شیوه مشایی سپس‌تر زمینه کار دیگر فیلسوفان شد.

اندیشمند بزرگ دیگری که کلک به نقد مشاییان فرسود، محمد بن عبدالکریم شهرستانی بود. او مانند غزالی خراسانی بود و استاد نظامیه. هرچند در بیش‌‌تر نوشته‌های ش نگاه فلسفی او هویدا است، فلسفی‌ترین اثر ش مصارعه الفلاسفه است، که در آن بر هفت قضیه در الاهیات بر شیخ‌الرییس خرده می گیرد.

پس از امام محمد غزالی و امام محمد شهرستانی امام فخر رازی کار شان را در نقد فیلسوفان و نفی فلسفه، دست‌کم در هیئت مشایی ش، موشکافانه‌تر و باریک‌بینانه‌تر پی‌گرفت. او انارات فی شرح الاشارت را در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا نوشت و گفته‌ها شیخ را یک‌به‌یک و از سویه‌های گوناگون حلاجی کرد و بر آن‌ها خرده گرفت.

هارون الرشید خلیفه عباسی که در دامان برمکیان پرورده شده بود، هنگامی که به خلافت رسید یحیی برمکی را به صدرات گماشت. در همین روزگار بود که دارالحکمه را پایه گذاشتند و به سفارش و تشویق دستگاه حکومت، نهضت ترجمه با ترجمه از پارسی میانه آغاز شد. پس از آن، در روزگار مامون، که خود شیفته دانش و فلسفه بود، ترجمه به عربی، که در آغاز بیش‌تر در زمینه پزشکی و از نوشته‌های به‌جا مانده از گندی شاپور بود، رفته‌رفته به ترجمه از یونانی، آن هم ترجمه نوشته‌های افلاطون و ارسطو و فلوطین و دیگر فیلسوفان یونانی و اسکندرانی کشید. پس از مامون اگرچه معتصم همچنان در ستیزهای کلامی جانب معتزله را فرونگذاشت، اما نه دانش‌دوستی و کنج‌کاوی مامون را داشت، نه وزیرانی چون برمکیان یا فضل بن سهل. ایرانیان، از خراسان تا آذربایجان بر خلیفه می‌شوریدند و دستگاه خلافت بغداد هر روز ناتوان‌تر از دیروز می‌نمود. هنگامی که حکومت‌های ایرانی مستقلی چون صفاریان و زیاریان و بویهیان بر سر کار آمدند، خلافت بغداد بر آن شد، که آنان را با غزان تازه‌مسلمان مهار کند. از دیگر سو دخالت قدرت در بحث‌های کلامی و اندیشگی و جانب‌داری از یک گروه، سرانجام به زیان معتزله تمام شد. ایشان تکفیر شدند و متوکل بسیاری از بزرگان ایشان را یا به سیاه‌چال افکند یا از دم تیغ گذارند و اندیشه اشعری مذهب رسمی دستگاه خلافت شد.

اشعریان نخستین که در باورها شان کمابیش به اهل حدیث نزدیک بودند، در باره ی اسمای الاهی قائل به تشبیه بودند. یعنی صفاتی چون علم یا قدرت در باره آفریدگار را به همان معنایی می‌دانستند، که در باره مردمان یا دیگر آفریدگان صادق است و به کار می‌رود.

ابن رشد از نامدارترین کسانی است، که به پاسخ‌گویی به اتهامات غزالی برآمد. او بزرگ‌ترین شرح‌دهنده مسلمان ارسطو است و از فلسفه ارسطو سیراب شده و هرگز از مرزهای نگاه ارسطویی بیرون نرفت. ابن رشد اگرچه در پاسخ به غزالی تهافت‌التهافت را نوشت، اما در آن هر جا ابن‌سینا و فارابی کوتاهی کرده بودند، آنان را مورد انتقاد قرار می‌دهد. و هرگاه غزالی محق باشد، حق را به او می‌دهد، همچنین وقتی خطا کرده یا عمداً از راه صواب منحرف شده باشد، او را استهزاء کرده و متهم به سفسطه می‌کند.[5]

خواجه نصیرالدین طوسی در پاسخ به خرده‌گیری‌های فخرالدین رازی در شرح اشارات، خود بر اشارات شیخ‌الرییس شرحی نوشت و اشتباهات و بدفهمی‌های فخر رازی را یک‌به‌یک برشمرد و نشان داد.[یادداشت 2] خواجه نصیرالدین مصارع المصارعه را نیز در رد اشکالات شهرستانی بر بوعلی نوشت.