پولس ایرانی

گفتارهای پاول پارسی را بزرگمهر لقمان برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۵ با نام گویایی ارستو به پارسی ناب گردانده و چاپ کرده‌است.[6][7]

گویایی ارستو دربردارندهٔ این سه گفتار از پاول پارسی است که به شاه خسرو انوشیروان ساسانی پیشکش شده:[8]

• گفتار اندر گویایی ارستو
• روشنایی‌نامه‌ای بر اندر پیرامونِ گزارش (Περὶ Ἑρμηνείας) ارستو
• پیش‌درآمدی بر فرزانگی ارستو[9][10]

«درود بر خسروِ پیروزبخت، شاهِ شاهان، بهترینِ مردان، پاول، پیشکارتان!

فرزانگی[=فلسفه، حکمة]، که دانشِ راستینِ همه[ی چیزها] بُوَد، اندر شماست؛ و از این فرزانگی که اندر شماست برایتان پیشکشها فرستم. این مایهٔ شگفتی نَبُوَد که از بوستان فرمانروایی‌تان پیشکشهایی برای شما فرازبَرَند، [ازیراکه] از ایزدآفریده‌ها یزِشهایی[=قربانیهایی] برای ایزد فرازمی‌آورند. پیشکشی که من می‌فرستم از سخن است، زیرا فرزانگی، که بهتر از همهٔ پیشکشهای دگر بُوَد، به میانجیِ سخن رُخ می‌نماید. همانا، چنین است آنچه فرزانگی دربارهٔ فرزانگی گوید: «میوه‌هایم بهتر از زرِ ناب و بار و برم بهتر از سیمِ شاهوارند». اینک، تندرستی و زورمندی و توانایی و خدیوی و پادشاهی و شهریاری و آشتی و داوریها و آیینها و سخن گفتنِ گزیده، همه[گونه] کنشهای نیک.[11]

دیگر اینکه، جهان با خرد ساخته و راهبری می‌شود، همچون چشمِ جان که هرچند کور بُوَد، اَی[=یعنی] از تواناییِ دیدنِ همه‌چیز بی‌بهره باشد، تنها از راهِ این [خردْ] روشن و روشن‌بین می‌شود و بدین‌گونه از هزاران هزار چشمِ تن بهتر است. چه تنها با این چشم [جان] بُوَد که مردمْ راستی را اندر همه‌چیز بیند، از برایِ خویشاوندی‌اش با راستی اندر همه‌چیز. چنین چون چشمِ تن ز بهرِ هم‌سرشتی‌اش با روشنایی بیرون می‌بیند، چشم جان نیز از برایِ خویشی‌اش با فروغِ مینوی، که در هر چیز بُوَد، پرتوی را که در همه[ی چیزهای جهان] هست می‌بیند.[12][13]

همان‌گونه که هیچ یا اندک بیند آنکو چشمهای تنش در برابرِ روشنایی سُهیدنی[=محسوس] کم‌سو شده‌اند، همین‌سان نیز هیچ یا اندک بیند آنکو چشمان جانش از فروغِ مینوی نیاموخته‌اند. زین‌رو، نیک گفت آن فرزانه که «دانا چشمانی در سرش دارد، لیک نادان در تاریکی گام برمی‌دارد».[14]

پیشگفتار «پاول پارسی» در کتاب «گویایی ارستو» یکی از گفتارهای درخشان فلسفی تاریخ ایران است. وی در آنجا از بایستگی خردورزی و دانش‌گرایی و نیز برتری دانش بر گروش چنین سخن گفته‌است:

«دانش با چیزهای نزدیک و آشکار و شناختنی سروکار دارد، ولی گروش به هر چیزی که دور و نادیدنی بُوَد پردازد و به‌درستی شناخت‌پذیر نبوَد. گروش به‌گمان است و دانش بی‌گمان. ایدون، گمان جدایی به بار نشاند و بی‌گمانی هم‌داستانی آورد. پس دانش بهتر از گروش بوَد و آن گزیدن برتر از این. چه هنگامی که از گروندگان با ارجگزاری به گروششان بازپرسند به پدافندی برون از دانش برخیزند و گویند: بدانچه کنون گرویم سپس بدانیم.

«کنون به آینه بینیم رازگونه، سپس روی‌درروی.»

زین‌رو، چون دانش بهره از نیرو و نیکیِ گیتی، و آسانی جانها و شادی روانها را به بار نشاند، پس ما بیش از پیش آن گروشی را ستاییم که اندر آن هر یک از اینها یافت شود و [اگر] زِ هر یک از این چیزها بی‌بهره بودی یا یاوه‌هایی گفتی که وارونهٔ این بودی، [آنگاه] آن را نکوهیم و پس زنیم، و سنجشگرانه با آن برخورد کنیم.»[15][16]

• پاول پارسی (۱۳۹۵)؛ گویایی ارستو؛ پیرایش دست‌نوشتهای سوریگ[=سُریانی] و عربی و گردانش آن‌ها به انگلیسی و پارسیگ[=پهلوی] به همراه پانوشتهای سنجشگرانه: رَهام اشه؛ پارسی‌گردان: بزرگمهر لقمان؛ تهران: نشر شورآفرین.[17][18]

• دانشنامهٔ ایرانیکا(انگلیسی)
• انجمن سریانی(انگلیسی)
• تارنمای رهام اشه(انگلیسی)