مکتب تفکیک
مکتب تفکیک (مکتب مشهد و مکتب معارفی خراسان نیز خوانده میشود) مکتبی در علوم مذهبی شیعی است که پیروانش بر تفکیک آموزههای فلسفی از روشهای دینشناسی تأکید دارند.[1] این مکتب منتج از آموزههای میرزا مهدی اصفهانی در مشهد شکل گرفت. عنوان مکتب تفکیک نخستین بار به قلم محمدرضا حکیمی طی مقالهای با همین نام در شمارهٔ ۱۲، سال نهم کیهان فرهنگی، در اسفند ۱۳۷۱[2] معرفی شد و شهرت یافت. پس از آن و در سال ۱۳۷۵ وی کتابی با همین نام منتشر کرد و در آن به تفسیر دیدگاههای این مکتب و معرفی بنیانگذاران آن پرداخت.[3] این مکتب در ابتدای انقلاب ایران در بازداری ترویج رسانهای بعضی برنامههای با موضوع عرفان اصطلاحی تأثیر داشت و تا حال نیز مواضع علمی - انتقادی نسبت به شیوههای مصطلح فلسفه و عرفان اسلامی دارد.
معرفی
مکتب تفکیک یکی از نظریات اسلامی است که در مشهد ایجاد شدهاست. بینانگذاران این مکتب بر این باورند که میبایست میان روشهای مختلف دسترسی به حقایق جدایی انداخت. در حقیقت قائل به تفکیک روشهای مختلف معرفت شناختی و ارائه معارف ناب و سره قرآنی هستند.
آنان به شدت به روش معرفتی ملاصدرا شیرازی میتازند و روش او را موجب خلط روشی شناختی میدانند. یکی از معروفترین ایشان سید موسی زرآبادی است. این مکتب در گذشته به این نام خوانده نمیشد و بیشتر آن را با عنوان مکتب فکری خراسان میشناختند. نام کنونی برای این روش از سوی محمدرضا حکیمی پیشنهاد شده و جا افتادهاست. وی در مقالهای در کیهان فرهنگی و سپس در کتاب مکتب تفکیک به روش و بینانگذارانش اشاره کردهاست.
دکتر ابراهیمی دینانی در معرفی و نقد مکتب تفکیک در کتاب ماجرای فکری فلسفی میگوید: در جهان اسلام آنچه در این جریان فکری بهطور عام و کلی مطرح میشود این است که بین حقایق دینی که از طریق وحی الهی نازل میشود با آنچه محصول اندیشه بشری بهشمار میآید، تفاوت و تفکیک قائل شویم و آنها را با یکدیگر مخلوط نسازیم. البته این ادعا بهطور عام و کلی اختصاص به یک گروه و جماعت مخصوص نداشته و کلیه اندیشمندان اسلامی خود را با آن موافق و هماهنگ نشان میدهند.
کمتر کسی میشناسیم که با خلط و در هم آمیختن میان تعلیمات پیغمبران و علوم بشری نظر مساعد و موافق داشته باشد. به این ترتیب تفکیک، به معنی جدا کردن میان وحی الهی و دانشهای بشری مورد انکار هیچیک از اندیشمندان اسلامی نبوده و از قرون اولیه اسلام نیز مورد توجه قرار گرفتهاست. با این همه عنوان «مکتب تفکیک» با یک سلسله ویژگیهای و خصوصیاتی که به طرز فکر و نوع اندیشه طرفداران آن مربوط میگردد، بسیار جدید و کم سابقه است. چیزی حدود نیم قرن است که این جریان فکری در خراسان به منصه بروز و ظهور رسیده و به تدریج طرفداران بیشتری پیدا کردهاست. در میان کسانی که به این جریان فکری اظهار علاقه میکنند، عنوان «مکتب تفکیک» کم و بیش مطرح میگشت و از خلال سخنان آنان این زمزمه به گوش میرسید[4]
طرفداران این مکتب، آن را یک مکتب نوظهور نمیدانند بلکه مدعی هستند که این طریقه سلف صالح شیعه، مانند ثقةالاسلام کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی و سایر فقها و محدثین از قدمای شیعه است.
یکی از اتهاماتی که مخالفین این مکتب به آن وارد میکنند، اخباریگری است در حالی که فقهای این مکتب کاملاً گرایش اصولی دارند.
دربارهٔ مکتب تفکیک در سالهای اخیر کتابهای چندی نوشته و منتشر شدهاست. برخی تنها به بیان سرگذشت و برخی دیگر به تحلیل مکتب اقدام کردهاند. به سال ۱۳۸۷ هم کتاب الهیات الهی یا الهیات بشری در این راستا از حکیمی انتشار یافت.
گفته میشود مکتب تفکیک در حدود سال ۱۳۴۰ خورشیدی در مشهد تأسیس شده و بنیانگذار آن، میرزا مهدی غروی اصفهانی بوده که همراه با سید موسی زرآبادی و مجتبی قزوینی خراسانی از پیشتازان آنند. همچنین هاشم قزوینی، میرزا جوادآقا تهرانی و میرزا حسنعلی مروارید از چهرههای شناخته شده مکتب تفکیک بودند. در حال حاضر سید جعفر سیدان و محمدرضا حکیمی از افراد برجسته این مکتب هستند. مهدی نصیری مواضعی همسو با مکتب تفکیک دارد و نشریه سمات را در تبیین این اندیشه منتشر میکند.[5] علاوه بر آن بعضی روحانیان و مراجع تقلید شیعه منتقد فلسفه و عرفان اسلامی مواضعی نزدیک به مکتب تفکیک دارند.
منتقدان
مدافعان مکتب تفکیک از سوی کسان مختلف و از منظرهای متفاوت نقد شدهاند. در کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک میتوان بخش زیادی از منابع مربوط در این حوزه را یافت.[6]
از جمله منتقدان سید حسن اسلامی است. او سابقاً در کتاب رؤیای خلوص به نقد روشی یکی از روایتها از این مکتب پرداختهاست. او بعدتر مقالاتی دربارهٔ بعضی از افراد این مکتب را در کتاب سودای تفکیک (۱۳۹۷) منتشر کرد.
مواضع و تأثیرات در ابتدای انقلاب
تفکیکیون جریان غالب فکری در حوزه علمیه مشهد را تشکیل میدهند و چنان در اعتقادات خود راسخند که روحالله خمینی (از استادان فلسفه اسلامی) در سال ۱۳۵۸ به احترام حفظ وحدت عمومی حوزه مشهد و حاکمیت دینی، از ادامه درس تفسیر قرآن خویش که در قالب برنامه «با قرآن در صحنه» از تلویزیون پخش میشد، خودداری کرد. یا در دهه هفتاد شمسی با حضور جوادی آملی (فیلسوف دیگر حوزه علمیه قم) در مشهد برای زعامت حوزه علمیه این شهر مخالفت کردند.[7]
همچنین عبدالکریم سروش در توضیح، خلاصهای از ماجرای برخورد روحالله خمینی با برنامههای تلویزیونی او دربارهٔ مولانا در دهه ۶۰ که منجر به توقف پخش آنها شد را بیان کرد و گفت: «آقای خمینی خیلی مرید مولانا بود، ارادتمند مولانا بود … اما من یک رشته دروس در باب مولوی و مثنوی در تلویزیون داشتم که به دستور آقای خمینی قطع شد.» وی در ادامه، از دیدار علی خامنهای، که در آن زمان رئیسجمهوری ایران بود، با آیتالله خمینی گفت که در آن دربارهٔ توقف پخش آن برنامهها از تلویزیون صحبت شد و خمینی تأیید کرد که به دستور او بودهاست و در توضیح دلیل چنین تصمیمی به خامنهای گفت: «از وقتی که فلانی شروع کرد به اجرای این برنامه، از این طرف و آن طرف طومارها برای من میآمد برای قطع این برنامه، و من اعتنا نمیکردم … تا وقتی که از فلان شهر، طوماری آمد؛ و من دیگر دیدم جای مقاومت نیست.» به گفته سروش، خامنهای که از او نقل قول میکرد، نام آن شهر را ذکر نکرد، ولی او حدس میزده که منظور مشهد بود: «من میدانستم، و خودم شنیده بودم از قم هم طومارهایی رفته بود. خوب برنامه قطع شد و خود آقای خمینی هم نتوانست مقاومت کند.»[8]
پانوشتها
- قدردان قراملکی, علی; قدردان قراملکی, محمد حسن (2019-02-20). "فلسفه فلسفه ستیزی مکتب تفکیک (با محوریت آراء شیخ مجتبی قزوینی)". فصلنامه کلام اسلامی. 27 (108): 121–139. ISSN 2322-4592.
- کیهان فرهنگی، سال نهم، شمارهٔ ۱۲، اسفند ۱۳۷۱
- حکیمی: ۱۳۸۳، صص ۱۴—۵
- غلامحسین ابراهیمی دینانی. «معرفی و نقد مکتب تفکیک در سایت دکتر دینانی». بایگانیشده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۷. دریافتشده در ۲۱ ژوئن ۲۰۱۷.
- http://www.khabaronline.ir/detail/126211
- «فروشگاه نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی - کتابشناسی توصیفی مکتب تفکیک». shop.isca.ac.ir. بایگانیشده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۹. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۱-۲۷.
- مشهد، حاشیهنشین مقتدر علی اشرف فتحی، شهروند امروز، شماره ۶۷
- گفتگوی بخش فارسی صدای آمریکا درباره مولانا با عبدالکریم سروش
منابع
- محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، قم، دلیل ما، چاپ هشتم، ۱۳۸۳.
- منصوری، خلیل. آیت عرفان. قم: نشرلاهیجی، ۱۳۷۹
- اسلامی، سید حسن، سودای تفکیک: جستارهایی در سنت فکری، روششناسی و شخصیتهای مکتب تفکیک، کرگدن، ۱۳۹۷
- اسلامی، سید حسن، رؤیای خلوص، قم :صحیفهٔ خرد ۱۳۸۳
- مدخل مکتب تفکیک در دانشنامه عرفان و حکمت در پرتوی قرآن و عترت