زیاریان

اسفار پسر شیرویه، هرچند ابتدا با سامانیان همراه بود، اما در آخر کار بر آنان شورید. او چندین جنگ با ماکان پسر کاکی دیلمی کرد و او را شکست داد. اسفار مردی خونریز و غیر مسلمان بود. او به تدریج گرگان، طبرستان، قزوین، ری، قم، کاشان و خراسان را به تصرف خود درآورد. اسفار فرماندهی سپاه خود را به یکی از بزرگان ولایت، یعنی مرد آویچ پسر زیار، سپرد ولی خود با طغیان سربازان روبه‌رو گردید و در طالقان به قتل رسید (۳۱۶ ه‍.ق).

قلمرو حکومت مرد آویچ علاوه بر مازندران و و قسمتی از گیلان، به شهرهای ری، قم و کرج و ابهر و بالاخره همدان رسید. حتی سپاه خود را به حدود دینور نیز فرستاد (۳۱۹ ه‍.ق). مرد آویچ، اصفهان را فتح کرد و خیال حمله به بغداد را داشت. وی به زبان آورده بود که من شاهنشاهی ساسانی را برمی‌گردانم و قصد داشت که مدائن را پایتخت قرار دهد. او پس از آن که مراسم جشن سده را در اصفهان بر پای داشت، به علت اختلافی که میان غلامان ترک و دیلم او پیش آمده بود، در ۳۲۳ ه‍جری به دست غلامان ترک در حمام کشته شد.

بعد از مرد آویچ، جمعی از یاران او برادرش «وشمگیر» را از مازندران به اصفهان و ری احضار کردند که حکومت را به او بسپارند، اما چنان‌که خواهیم دید، حکومت ولایت‌های عمده دیگر به دست آل بویه افتاد و این خانواده بعضی نواحی قلمرو حکومت خود را به حوالی مرزهای ایران در عصر ساسانی رساندند. در این مدت، وشمگیر تنها به حکومت گرگان و قسمتی از مازندران اکتفا کرد (۳۲۳ تا ۳۵۷ ه‍.ق). جنگ‌های او با آل بویه، به شکست انجامید و تقاضای کمک از نوح بن نصر سامانی نیز بی‌نتیجه ماند. وشمگیر در حالی که آماده نبرد با آل بویه می‌شد، در حین شکار، مورد حمله گرازی قرار گرفت و کشته شد (اول محرم ۳۵۷ ه‍.ق).

بیستون (یا بهستون) با برادرش قابوس بر سر جانشینی وشمگیر رقابت داشت و نهایتاً در این رقابت پیروز شد ولی مدتی بعد در سال ۳۶۶ هجری درگذشت و تعداد زیادی از فرماندهان و لشکریان زیاری، قابوس را به پادشاهی برگزیدند. قابوس دو دوره حکومت کرد. دورهٔ نخست به آرامی گذشت، اما بعد از مرگ رکن‌الدوله، فرمانروای آل‌بویه، سرزمین‌های تحت حکومت او میان سه پسرش عضدالدوله، مویدالدوله و فخرالدوله تقسیم شد. فخرالدوله در رقابت شکست خورده و به قابوس پناه برد. قابوس از تسلیم فخرالدوله به برادرانش امتناع کرد و میان آن‌ها جنگی درگرفت که قابوس و فخرالدوله شکست خوردند و به خراسان پناه بردند.

قابوس قریب ۱۸ سال از حکومت محروم بود و در پناه دربار دیگر شاهان می‌زیست؛ اما با مرگ عضدالدوله و تضعیف آل‌بویه، وی با کمک یاران طبری و دیلمی خود، توانست مجدد بر تخت بنشیند. قابوس تا سال ۴۰۳ هجری حکومت کرد و بر دامنهٔ متصرفات خود از سوی مغرب افزود و گرگان، چالوس و رویان و دیلم را ضمیمهٔ قلمرو خود کرد و برخی قلاع قومس را فتح نمود. وی مردی ادیب و شاعر و خوشنویس بود و اشعاری را به فارسی و عربی می‌سرود و دربارش به مرکزی برای حمایت از دانشمندان بدل شده‌بود. بعد از قابوس، فرزندش منوچهر به حکومت رسید و کسانی که برای قتل پدرش توطئه کرده‌بودند، را اسیر کرد و آن‌ها را کشت. آرامگاه قابوس در برج گنبد قابوس است، که در زمان حیات، به دستور خودش ساخته شده‌بود.

بعد از مرگ قابوس، فرزندش منوچهر، به حکومت رسید. او وابسته به دربار غزنویان بود و داماد سلطان محمود شد. حکومت او آغاز دوران افول زیاریان است و پس از او تمامی امیران زیاری وابسته به سلاطین ترک هستند. منوچهر هیچ‌گاه به قصد لشکرکشی پایتخت خود را ترک نکرد و مطیع کامل سلطان محمود بود و سکه و خطبه را به نام او کرده و باج‌های سالانه‌ای به او می‌پرداخت.

انوشیروان در زمان مرگ منوچهر کم سن و سال بود و به همین خاطر یکی از بزرگان دربار زیاری، به نام باکالیجار کوهی، قدرت را بدست گرفت و پس از مدتی سلطان مسعود غزنوی حکومتش را تأیید کرد. باکالیجار احتمالاً با مادر انوشیروان، بیوهٔ منوچهر، ازدواج کرد و تا پایان دوران حکومت مسعود غزنوی حکومت را قبضه کرده بود. با غلبهٔ سلجوقیان بر سلطان مسعود، انوشیروان مجدداً به حکومت بازگشت ولیکن نتوانست در مسند قدرت بماند و مرداویج بن بسو از سوی طغرل بیک شریک او در حکومت شد.

پس از روی کار آمدن سلاجقه خاندان زیاری بسیار ضعیف شدند. مشخص نیست که دارا و اسکندر زیاری چه مقدار قدرت داشته و آیا به حکومت رسیده‌اند یا نه. عنصرالمعالی کیکاووس مهمترین امیر زیاری در این دوره است. کیکاووس کتاب قابوس‌نامه را نگاشته که یکی از آثار مهم ادبیات فارسی است. او این کتاب را در نصیحت به فرزندش، گیلانشاه نوشته‌است که جانشین او بوده. میزان حکومت و قدرت گیلانشاه نیز مشخص نیست و احتمالاً محدود به قلعه‌های موروثی بوده‌است.