مهر (ایزد)
مهر، میترا یا میثِره، از ایزدان باستانی هندوایرانی پیش از روزگار زرتشت است، که معنای پیمان و دوستی و خورشید نیز می‌دهد و نماد او خورشید است. پس از آمدن زرتشت یکی از ایزدان یا فرشتگان آیین مزدیسنا گردید. نیروهای طبیعت و زاستار مانند خورشید و ماه و ستارگان و آتش و خاک و باد و آب که برای ستایش آریاییان بوده‌است. خدایانی را هم که نشانهٔ نیروهای طبیعت بوده‌اند «دئوه» می‌خوانده‌اند. در میان این خدایان برتر از همه ایندرا بوده‌است که اژدهاکش و پروردگار تندر و آذرخش و برق و جنگ به‌شمار می‌آمده‌است. این خدا با این نام در میان آریاهای ایران آن روایی را که میان هندوان می‌داشت نیافت. نزد ایرانیان آشکارا پرستش میترا (مهر) جای آن را گرفت و ایندرا رفته‌رفته و به ویژه از زردشت در ردیف دیوان پس زده شده درآمد. در فرهنگ‌های فارسی مهر را فرشته‌ای نشان بر مهر و دوستی و خرد در کارهای مالی و نیکخواهی دانسته‌اند که در ماه مهر (ماه هفتم از سال خورشیدی) و روز مهر (روز شانزدهم هر ماه) بدو پیوند یافته‌است و شمار آفریدگان از نیکی و بدی به دست اوست.
| از سلسله مباحث |
| مزدیسنا |
|---|
 |
 درگاه مزدیسنا |
مهر در اوستا و در نوشته‌های پادشاهان هخامنشی میثره Mithra و در سانسکریت میتره Mitra آمده‌است. در پهلوی میتر Mitr شده. امروز مهر نامیده می‌شود. دختران دارای اسم میترا(Mitr) دارای چشمانی روشن پوستی گندمگون و موهای همچون ابریشم هستند، در زمان اوستا و زرتشت دختران متولد برج میزان (مهر) میترا نام گذاری می‌شدند، نور الهی و زیبایی خداوندی میترا به آنها تابیده می‌شود.
مهر (از ریشه میثر) از کهن‌ترین خدایان ایرانی و هندی است، برخی نشانه‌های پرستش او را در ایران به پیش آریایی برمی‌گردانند (اگر بخش‌بندی پیشا آریایی و پسا آریایی را بپذیریم) دربارهٔ آغاز دین مهرپرستی در ایران نمی‌توان به درستی آن را روشن ساخت ولی می‌دانیم که بسیار پیش از آنکه کیش زرتشتی و ودایی پدید آیند نژاد ایرانی او را با آیینی راز آمیز ستایش می‌کردند، امروزه گروهی از پژوهشگران ایرانی توان آن را دارند که پیشینه پیوسته این آیین را تا به امروز در ایران نمایان سازند. پیوند میترا با خورشید ،گاو و ماه برای ما روشن است و روشن است که نشان + که آن را چلیپا می‌گفته‌اند نماد خورشید بوده‌است ولی نزدیکی آن با آتش (هنایش زرتشتی) یا با آمایش تن. (هنایش یونانی که در دیدگاه مهرپرستان ایرانی نکوهیده‌است) و از این دست را باید پیش از پذیرفتن سبک‌سنگین کرد.
روند مهرپرستی در ایران
به درستی نمی‌شود گفت آیا میترا خدای آفریدگار بوده یا پیامبر، آنچه می‌توان از خویشکاری او در باور پرستندگانش دریافت این است که او میانجی یا رهایی‌بخشی در میان مردم بوده و در زمان نبودنش نیز دوستدارانش باید برای باز گشتش به زمین می‌پیوسیدند (بردبار می‌بودند). در باور غربی او نماد خورشید بود و در پایان زمان به زمین بازمی‌گشت. خورداد و خورتات و خور واژگانی وابسته به این خدا یا پیامبر هستند. خورشید از دو واژه خور (خدا) و شید (درخشنده و ماندگار) آمیخته شده‌است مانند جم شید
زروانی
زروان آفریننده اهورا و اهرمن برای داوری در جنگ بزرگ میان آنان است او حاکم مطلق زمان است و آن را در دست دارد.
زروان دارای شمایلی به شکل آدمیزاد و دارای سر شیر بود و چهار بال داشت دو تا رو به بالا و دو تای دیگر رو به پایین در همه نگاره‌ها ماری به دورش هفت دور پیچیده یا لنگ پوشیده یا از روی پایش مار رد شده و بر روی یک سپر ایستاده.
نام او در نوشته‌های یونان ائون است و در پهلوی زروان. در نوشته‌های پهلوی سه باور گوناگون در مورد زروان بیان شده:
- بر پایه نوشته‌های خود زردشت زروان آفریده اهورامزدا خدای نیکویی است.
- بر پایه نظریه‌ای دیگر دو دیدگاه در جهان هست که خوبی و بدی نام دارند.
- در نظر گروهی دیگر مربوط به دوران ساسانی زروان بیکران خدای زمان بی پایان دلیل بودن ومکان است و اهریمن و اهورامزدا از او سرچشمه می‌گیرد.
ودر برابر او میترا در همه دوران یاری دهنده مردم در برابر بدی هاست. او مردم را از خشکسالی و گرسنگی رهایی داده و این کارها را با رها کردن تیر از کمان و زدن آن به سنگ خارا «که حاصل خروج آب بود» و آموختن شکار به مردم. میترا را ایزد شکارچی نیز می‌دانند چون آمده که او با یک تیر کمان و یک خنجر به دنیا آمد و همچنین تیری نبود که پرتاب کند ولی به هدف برخورد نکند.
زردشتی
در کیش زرتشت مهر ایزد نور و روشنایی است، و نگهبان پیمان می‌باشد که سوار بر گردونه خورشید گرد جهان می‌گردد. در اوستا نیز یک سرود برای مِهر آمده‌است.
مانوی
مذهب مانی آمیزه‌ای از آیین زرتشتی و مسیحی و بودایی و فلسفه یونانی و اساطیری قدیم است. به عقیده مانی جهان از دو عنصر روشنایی و تاریکی پیدا شده‌است و پایه آن بر نیکی و بدی است؛ ولی اصل چنان است که سرانجام روشنایی از تاریکی جدا خواهد شد و بر آن پیروز می‌شود. انسان برای جدایی نور و ظلمت باید تاریکی را از خود دور کند و این کار با دوری از لذات جهانی چون زن خواستن و از گوشت و شراب دوری کردن است و همچنین مال گرد نکند و نفس پرستی ننماید.
روم
.JPG.webp)
در سده سوم میلادی میتراییسم کیش امپراتوری رم بود. هنوز مسیحیت و انسان گرایی بسیاری از نمودهای آیین مهر را در خود دارد (استیوارد پرون). ارنست رنان (فیلسوف فرانسوی ۱۸۲۳–۱۸۹۲) بر این باوراست: «اگر رویدادی آیین مسیحیت را از تعالی بازداشته بود اینک جهان پر از میترا و مهر بود.»
جستارهای وابسته
- مهرپرستی
- مزدیسنا
- اساطیر ایران
- فهرست ایزدان ایرانی
منابع
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مهر (ایزد) موجود است. |
- رستم‌پور، سالومه، مهرپرستی در ایران هند و روم، انتشارات خورشیدآفرین (۱۳۸۲)
- ملیحه کرباسیان، فرهنگ الفبایی موضوعی اساطیر ایران باستان، نشر اختران (۱۳۸۴)
- یشتها
- نویسنده کومن، فرانتس- ترجمه و پژوهش رضی، هاشم- آیین پر رمز و راز میترایی- انتشارات بهجت (۱۳۷۹)
- شمایل میترا در ایران و آسیای میانه، دانشنامه ایرانیکا نوشته فرانس گرنت
| آثار تاریخی |  | |
|---|---|---|
| عناصر طبیعی | ||
| عناصر انسانی | ||
| عناصر اسطوره‌ای | ||
| عناصر تاریخی | خسرو پرویز • شیرین • شبدیز • شاپور دوم • شاپور سوم • اردشیر دوم • گستهم (محمدعلی دولتشاه • امام‌قلی عمادالدوله) | |
| پژوهشگران | ||
| مرتبط | ||
رده:طاق‌بستان | ||
| امشاسپندان |  | |
|---|---|---|
| ایزدان نرینه | ||
| ایزدبانوان | ||
| متون و منابع | ||
| ایزدان مانوی | ||
| مفاهیم مرتبط | ||