امشاسپندان

این واژه به معنی جاودانان پاک یا مقدسان بی‌مرگ یا نامیرایان فزونی‌بخش است که از دو جز اَمِشَه به معنی جاودانی و بی‌مرگ و سپنته به معنی پاک و مقدس و فزونی‌بخش تشکیل شده‌است. در زبان اوستایی نام آن‌ها به صورت امِشَه سپِنتَه آمده‌است. متون پهلوی نام آنهارا امشاسپندان ثبت کرده‌است.

امشاسپندان شش فروزه اهورامزدا هستند که هر کدام دارای مفهومی است که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی می‌شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان می‌توان اهورا مزدا را درک کرد. طابق باورهای مذهبی زرتشتی، امشاسپندان، خداوند را در زمین برای گسترش صلح و عدالت یاری می‌کنند و هرکدام مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند. امشاسپندان که واسط بین خالق و مخلوق هستند راهبر نیکوکاران به بهشت نیز به‌شمار می‌آیند. ویژگی امشاسپندان به گونه‌ای است که به مجردات معنوی و اخلاقی دلالت داده‌شده و گاهی مفهومی انتزاعی را در بر می‌گیرند. گاهی در تفسیرهای جدید دینی امشاسپندان را صفات اهورامزدا دانسته‌اند. در عقاید امروزی زرتشتیان امشاسپندان مفهوم اساطیری خود را ندارند و تنها به عنوان صفات و فروزه‌های اهورامزدا نامشان یاد می‌شود.[4]

در جهان‌بینی مذهبی زرتشتی اندیشهٔ نیک و خرد (وهومن یا بهمن)، راستی، و داد و قانون (اشاوهیشتا یا اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (خشترا یا شهریور)، مهر و مدارایی افزاینده (سپنتا آرمیتی یا سپندارمزد) پایه‌های دین است که انسان را به خودشناسی و رسایی (ه-اُروتات یا خرداد) و جاودانی (امرتات یا امرداد) می‌رساند. .[5]

در دین زرتشتی که بیانگر عرصه‌ای از نبرد حق علیه باطل است در برابر امشاسپندان که فروزه‌های نیک خدا به‌شمار می‌روند ردیفی از دیوان نیز وجود دارد که صفات انگره مینو بوده و به جنگ علیه امشاسپندان و کلیه مخلوقات آفرینش خدایی می‌پردازند. در اوج این نبرد در والاترین درجه آن بهمن وهومن وهو+من یعنی اندیشه نیک در برابر آن اهرمن اهر+من یعنی اندیشه زشت و زشتی من و منیت میباشد . این دیوها که صفات اهریمن هستند وظیفهٔ مقابله با تمامی آفرینش اهورایی را که در بهترین صفات نیکی پروردگار و درخشان ترین نور خداوند بزرگ یعنی وهومن بهمن متجلیست را دارند پایین‌تر از دیوهای کماره گروهی دیگر از دیوان نیز وجود دارند که برابر ایزدان دیگر می‌ایستند.اهریمن گروهی از دیوهای کماله را برای برابری مقابل امشاسپندان از وجود خود صادر می‌کند این نبرد میان وهومن و امشاسپندان دیگر که تجلیات نور و روشنایی خداوند بزرگند و اهرمنان و دنباله روانشان که نمادهای تاریکی اند در زندگی انسانی ها در هر لحظه و هر دم از اصول دین زرتشت است و پیرو این بسیاری گمان بر ثنویت در دین زرتشت که پایه توحید و یکتاپرستی دارد بردند و اهرمن را در برابر ذات مقدس الوهیت قرار دادند در صورتی که اهرمن که تاریکیست در برابر بهمن که مظهر نور خداوند است میباشد بنا بر گفتار سهروردی همه این امشاسپندان تجلیات صفات خداوند در ظهور خیر و نیکی ها و کسب نورانیت پروردگار از سوی انسان در قوس صعود و پایهء فرا میباشند و اهرمن و دیوان تجلیات خداوند در قوس نزول نورانیت و درجه فرو و ارادهء پروردگار در گمراه کردن دشمنان او میباشند و دین زرتشت از ثنویت مبراست و کسانیکه به کنه معرفت این دین نرسیدند آنرا متهم به ثنویت کردند و از مغز آن که رسیدن انسان به درجه نورانیت قدوس که بهمن نامیده شد و بالاتر از آن که نورالانوار که مقام خداوند بزرگست و ترک مغاک اهرمن که تاریکی منیت انسانیت است آگاه نشدند و همواره اهرمن را در ذات مستقل از خداوند خواندند در حالی که چه اهرمن چه وهومن بهمن نمادی از درجات صعود و نزول انسانند و هیچکدام ازین دو مستقل از ذات اقدس باری تعالی نیستند.

شش امشاسپندان عبارت‌اند از:

۱- وهمن یا وُهومَنَه یا بهمن به معنی اندیشه نیک است که در طرف راست اهورامزدا می‌نشیند و نماد تجلی نورانیت آفریدگار بزرگ بر آفریدگان را دارد. موکّل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است. با انسان و اندیشهٔ نیک انسان ارتباط دارد؛ چون مظهری از خرد آفریدگار است. زیرا از طریق اندیشهٔ نیک است که به شناخت دین می‌توان رسید. او فر اندیشهٔ نیک را به خرد آدمیان پدیدار میکند و بر دلهای آنان نورانیت می افزاید و ایشان را به سوی آفریدگار رهبری می‌کند؛ و پس از مرگ نیز روان آدمیان را خوشامد میگویدو آنان را به بالاترین بخش بهشت رهنمون می‌شود. زردشت نیز از طریق او به درگاه اورمزد بار می‌یابد.در برابر بهمن به معنی اندیسه نیک اهرمن به معنی اندیشه زشت قرار دارد همکاران بهمن در میان فرشتگان، ایزد ماه و ایزد گوشورن (ایزد موکّل بر چهارپایان) هستند ایزدان رام و سپهر و زروان نیز در زمرهٔ یاران او به‌شمار آمده‌اند. او گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه می‌کند. این امشاسپند نرینه و رقیب اهریمنی او اکومن است.ایزد مقامیست برای فرشتگان ستوده شده که معنی ایزد کسی را که ستایش شده باشد را گویند همچنانچه یزد به معنی جایگاه ستایش باشد و معنی ایزد به معنی ذات مقدس خداوند نیست

۲- اشه وهیشته یا اَرته وهیشته یا اُردیبهشت به معنی اشه یا ارتی (راستی) است که زیباترین امشاسپندان و نمادی است از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان. سخنِ درست گفته شده، آیین خوب برگزار شده، گندم بسامان رشد کرده و مفاهیمی از این نوع، نشانه‌ای از اردیبهشت دارند. او نیایش‌ها را زیر نظر دارد. آنان که اردیبهشت را خشنود نکنند از بهشت محرومند. این امشاسپند نه تنها نظم را در روی زمین برقرار می‌سازد، بلکه حتی نگران نظم دنیای مینُوی و دوزخ نیز هست و مراقبت می‌کند که دیوان، بدکاران را بیش از آنچه سزایشان است تنبیه نکنند. نمایندهٔ این جهانی او آتش است. از اوقات روز وقت نیمروز(رَپیثوین)به او تعلق دارد. یاران او ایزدان آذر، سروش، بهرام و نَریوسنگ هستند. این امشاسپند نرینه و رقیب اهریمنی او ایندره است.

۳- خشتره وییریه یا خشَثرَه وَئیریه یا شهریور. به معنی شهریاری و سلطنت شایسته‌است. او مظهر توانایی، شکوه، سیطره و قدرت آفریدگار است. در جهان مینُوی، او نماد فرمانرواییِ بهشتی و در گیتی نماد سلطنتی است که مطابق میل و آرزو باشد، ارادهٔ آفریدگار را مستقر کند، بیچارگان و درماندگان را در نظر داشته باشد و بر بدی‌ها چیره شود. همکاران او ایزد مهر، ایزد خورشید و ایزد آسمان هستند و ایزدان هوم، بُرزایزد، اردوی سوره آناهیتا و سوک هستند. اوست که در پایان کار جهان همهٔ مردمان را با جاری کردن فلز گداخته‌ای خواهد آزمود. رقیب اهریمنی این امشاسپندِ نرینه؛ ساوول است.

۴- سِپَنت اَرمَیتی یا سپندارمذ یا اسپند (اسفند). به معنی اخلاص، پاکبازی و بردباریِ مقدس است. سپندارمذ با نمادی زنانه، دختر اورمزد به‌شمار می‌آید و در انجمن آسمانی در دست چپ او می‌نشیند. چون ایزد بانوی زمین است، به چهارپایان چراگاه می‌بخشد. زمانی که پارسایان در روی زمین، که نماد این جهانی اوست، به کشت و کار و پرورش چهارپایان می‌پردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده می‌شود او شادمان می‌گردد و وقتی مردان و زنانِ بد و دزدان بر روی زمین راه می‌روند آزرده می‌شود. همانگونه که زمین همهٔ بارها را می‌شکیبد و تاب می‌آورد، او نیز مظهری از تاب آوری و بردباری است. یاران او در میان ایزدان؛ اردوی سوره آناهیتاو ایزد بانوان دینو و اَرد/اَشی هستند. در دوران منوچهر زمانی که افراسیاب آب را از ایرانشهر بازمی‌دارد، سپندارمد به یاری منوچهر می‌آید. دشمن این ایزدبانو ناهیه/نانگهیثیه است.

۵- هـَئوروَتات یا خرداد. به معنی تمامیّت، کلیّت، رسایی و کمال است و مظهری از مفهوم نجات و رستگاری برای افراد بشر. آب را می‌پاید و در این جهان، شادابی گیاهان مظهر اوست. همکاران این امشاسپند مادینه ایزد تیشتر و باد و فروَهر پرهیزکاران هستند. در دوران تازش اهریمن آب را به یاری فروهرها می‌ستاند سپس به باد می‌سپارد و باد آن را با شتاب به سوی کشورها می‌برد و به وسیلهٔ ابر می‌باراند. دشمن او تریز نام دارد.

۶- اَمِرِتات (امُرداد) یا مرداد. به معنی بی مرگی است و تجلی دیگری از رستگاری و جاودانگی. سرور گیاهان است. او گیاهان را برویاند و رمه گوسفندان را بیفزاید. او می‌کوشد که گیاهان پژمرده نشوند. همکاران او ایزدان رَشن، اَشتاد و زامیاد هستند. این امشاسپند مادین است و زریز دشمن اهریمنیِ اوست. گفتنی ست در برخی از ادبیات دینی، امشاسپندان در جهان مادی دارای نقشی به عنوان نگهبان شش گروه از آفریده‌های جهان هستند:وهمن نگهبان جانوران سودمند، اشه وهیشه نگهبان آتش، خشتره وییریه نگهبان فلزات، سپنته آرمیتی نگهبان زمین، هیوروتات نگهبان آب، امرتات نگهبان گیاهان. همچنین در متون مزدیسنایی متأخر امشاسپند هفتمی که سروش است نیز به‌شمار امشاسپندان افزوده شده‌است، اما در متون اوستایی سروش از رده امشاسپندان نیست. سرَوشَه یا سروش به معنای اطاعت یا انضباط، یکی از محبوب‌ترین چهره‌های دین زردشتی است. این ایزد در همهٔ آیین‌های دینی حضور دارد، زیرا او در نیایش‌ها و سرودهای مردمان جای دارد و خدایی است که نیایش‌ها را به بهشت منتقل می‌کند. سروش را در سرودش به عنوان سَروَر منایک دینی به یاری می‌خوانند و از آن جا که مناسک زردشتی نیروی مؤثری است که بدی را نابود می‌کند، از این رو، سورش نیز چون جنگجوی مسلّح و بهترین در هم کوبندهٔ دروغ توصیف شده‌است. با تبر جنگی اش کاسهٔ سر دیوان را خرد می‌کند و به ه=اهریمن ضربه می‌زند. دشمن و رقیب اهریمنیِ او اَیشمَه/خشم است. سروش جهان را در شب هنگامی که دیوان این سو و آن سو پرسه می‌زنند پاسداری می‌کند. او نخستین کسی بود که گاهان را بر خواند و برسُم را گسترد و دعاها را تقدیم اهورامزدا کرد. سروش کسی است که روان را پس از مرگ خوشامد می‌گوید و از آن مراقبت می‌کند. همراه با مهر و رشن بر داوری روان ریاست دارد.

سرکردگان دیوان هستند و در ردهٔ نخست موجودات بد مینُوی قرار دارند. آن‌ها شش سردیو (به قولی هفت سردیو) مقابل امشاسپندان هستند که به ترتیب عبارتند از:

اکومن (اَکه مَنه) دشمن بهمن است و مادی است از بداندیشی و آشتی ناپذیری. او پیام‌آور اهریمن است.

ایندرَه (اِندَر) دشمن اردیبهشت است. در آثار ودایی نام خدایی بسیار نیرومند است و بیشتر صفات او به ایزد بهرام و تعدادی از صفاتش به مهر منتقل شده‌است و خود در باورهای ایرانی به صورت دیوی درآمده‌است که آفریدگان را از نیکویی کردن بازمی‌دارد. او ضد نظم و ترتیب است. تحت تأثیر تفکرات روحانیان ساسانی، این صفت را هم به او نسبت داده‌اند که مانع کُستی بستن می‌شود.

ساوول (سَروَه) دشمن شهریور است و نمادی از شهریاری بد و ستمکاری. احتمالاً همان رودرَه سَروَه خدایی از تبار دَئِوَه‌های هندی بوده‌است که در ایران، شهریاری بد و ظالم را تجسم می‌بخشد.

ناهیه (نانگهیثیه) دشمن سپندار مذ که آفریدگان را از قانع بودن بازمی‌دارد و آنان را ناراضی می‌سازد. احتمالاً تجسم ناستیه خدایی از دَئِوِه‌های هندی است. گاهی ترومد را که یکی از دیوان نشان دهندهٔ غرور و نخوت است بدلی از ناهیه دانسته‌اند.

تَیریز (تئیری) دشمن خرداد که گیاهان و دامها را به زهر می‌آمیزد.

زَیریز (زئیری) دشمن امرداد که زهر می‌سازد.

در تقویم زرتشتی شش روز از روزهای ماه و شش ماه از دوازده ماه سال بنام هرکدام از شش امشاسپند نامگذاری شده‌است.

1. بهمن: روز دوم - ماه یازدهم
2. اردیبهشت: روز سوم - ماه دوم
3. شهریور: روز چهارم - ماه ششم
4. سپندارمذ (اسفند): روز پنجم - ماه دوازدهم
5. خرداد: روز ششم - ماه سوم
6. امرداد: روز هفتم - ماه پنجم

نام‌های امشاسپندان اولین بار در گاهان زرتشت در یسن هپتنگهایتی یسن ۹ بند ۳ برده می‌شود. این نام‌ها که در آئین کهن ایران پیش از زرتشت هرکدام نام خدایی جداگانه بوده‌اند توسط زرتشت به صفات خدا معرفی شدند. در واقع زرتشت برای بیان صفات اهورامزدا نام امشاسپندان که نامی آشنا برای جامعه آن زمان بود را بکار برد. به هر حال پس از زرتشت که امشاسپندان را تنها به عنوان نیروهای خدا معرفی کرده، در متون متاخر این فروزه‌ها تاحدی شخصیت ویژه گرفته و حالتی اسطوره‌ای‌تر به خود گرفتند.

• مزدیسنا
• آئین کهن ایرانی
• زرتشت

• م. موله. ایران باستان. ترجمه ژاله آموزگار. تهران. نشر توس. چاپ ششم. ۱۳۸۶
• باقری، مهری. دین‌های ایران باستان. تهران. نشر قطره. ۱۳۸۶
• اوشیدری، جهانگیر (۱۳۷۶)، دانشنامهٔ مزدیسنا، واژه نامهٔ توضیحی آیین زرتشت، تهران: نشر مرکز، شابک ۹۶۴-۳۰۵-۳۰۷-۵
• هینلز، جان (۱۳۷۵)، شناخت اساطیر ایران، ترجمهٔ ژالهٔ آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه، شابک ۹۶۴-۶۱۹۴-۰۶-۰
• آموزگار، ژاله. تاریخ اساطیری ایران. تهران. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت). مرکز تحقیقات علوم انسانی. ۱۳۸۰
• هینلز. جان. شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار-احمد تفضلی. تهران. نشر چشمه ۱۳۷۳
• یامااوچی، ادوین. ام (۱۳۹۰). ایران و ادیان باستانی. ترجمهٔ منوچهر پزشک. تهران: انتشارات ققنوس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۱-۸۹۱-۴.