زن در اسلام

در قرآن، از زنده به گور کردن فرزندان دختر در عربستان قبل از اسلام، سخن رفته‌است.[4] از احادیث و تواریخ نیز برمی‌آید که این عمل در جامعه عرب قبل از اسلام، کاملاً رایج بوده‌است.[5][6] همچنین قرآن با انتقاد به اعراب پیش از اسلام می‌گوید به محض اینکه بشارت یابند خداوند دختری به آنان داده از فرط ناراحتی چهره‌شان سیاه می‌گردد.[7]

با این حال، راه زنان برای دست یافتن به مزایای اجتماعی هرگز بسته نبوده‌است. خدیجه دختر خویلد ثروتمندترین زنان قریش بود[8] و هند دختر عتبه بسیار قدرتمند بود و در احد در کنار مردان علیه سپاه اسلام می‌جنگید.[9]

با ظهور اسلام، زنده به گور کردن دختران که از آداب عرب بود، کنار گذاشته شد.[10] به این صورت، با ظهور اسلام موقعیت اجتماعی زنان پیشرفت کرد. همچنین محمد در آیه ۱۲ سوره ممتحنه با شرایط معینی با زنان بیعت کرد و بر مبنای آن بیعت، زنان را در امور سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شریک ساخت.[11] چنان‌که محمد از زنان مشاوره خواسته و افکار آنان را به ویژه در مورد قرآن درنظر گرفته‌است.[12]

به‌طور کلی قرآن در حدود دویست آیه مستقیماً دربارهٔ زنان سخن گفته‌است. آیاتی که به‌طور مستقیم به موضوع زنان می‌پردازند با واژه‌هایی همچون «نساء، اِمرَأة، امّ، مومنات، صالحات، بنات، زوجة، اخت و …» آمده‌اند.[13] از دیدگاه قرآن، زن و مرد هر دو از یک سرچشمه جوشیده‌اند و آن دو را خداوند مستقل آفرید اما طبیعت‌شان را گوناگون قرار داد.[14] قرآن زنان را تحت سلطه مردان توصیف کرده و آنان را با کودکان، یتیمان و مردان ضعیفی که نمی‌توانند جهاد کنند در یک دسته قرار داده‌است. همچنین در قانون قصاص، آن‌ها بعد از مردان آزاد و بردگان قرار می‌گیرند. قرآن همچنین به مردان مومن وعده «زنان باکره و زیبای بهشتی» داده‌است.[15]

تنها زنی که در قرآن از وی نام برده شده‌است، مریم (که او را دختر «عمران» نامیده) است؛ قرآن برخلاف عهد جدید حوادث زندگی مریم را از ابتدای تولد او روایت می‌کند و برخی از این مطالب مثل پناه‌بردن مریم به درخت نخل، از انجیل‌های مشکوک وام گرفته شده‌اند.[16] قرآن می‌گوید زکریا سرپرستی مریم را برعهده گرفت.[17] در قرآن آمده‌است که از نزد خدا به مریم در محراب عبادت روزی بی‌حساب رسیده‌است. همچنین در قرآن، مریم بر تمامی زنان جهان برتری یافته‌است. فرشتگان به مریم به فرزندی به نام عیسی بشارت دادند و مریم باکره، به عیسی حامله شد.[18][19][20]

وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَیٰ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (ترجمه: و (به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته؛ و بر تمام زنان جهان، برتری داده‌است.)^{[آل عمران–۴۲]}

قرآن، نام همسر آدم را مشخص نکرده‌است؛ هرچند در روایات نام حوا آمده‌است، و حوا را نخستین زن و مادر نسل بشر می‌دانند. خداوند، نخستین زوج انسانی را از نزدیک شدن به درخت منع کرد. در قرآن، شیطان آن مرد و زن را وسوسه کرد و آن دو نافرمانیِ خدا را کردند و به کیفر خدایی گرفتار شدند.[21] بنابراین، در قرآن سخن از این که همسر آدم، وی را اغوا کرد و او را به خوردن از میوه ممنوع واداشت، نرفته‌است بلکه حتی در بعضی آیات کل تقصیر را به آدم نسبت داده‌است، برای نمونه آیه ۱۲۰ و ۱۲۱ سوره طه نه تنها هیچ نقشی برای حوا در وسوسه شدن قائل نیست بلکه وسوسه شدن توسط شیطان را تنها به آدم نسبت می‌دهد.[22][23][24]

«سپس شیطان (به نیرنگ و حیله نشست و) آدم را وسوسه کرد (و بدو) گفت: ای آدم آیا تو را به درخت جاودانگی و مُلک فناناپذیر رهنمود کنم؟» سورهٔ طه، آیهٔ ۱۲۰

غیر از مریم، حضور باقی زنان در قرآن به واسطه رابطه خویشاوندی آن‌ها با مردان است.[25] بنا به قرآن، زن ابراهیم هنگامی که میهمانان خدا مژدهٔ ولادت پسری را (اسحاق) به او می‌دهند، می‌خندد و با آن‌ها گفتگو می‌کند. همین‌طور آیاتی در مورد همسر دیگر وی که مادر اسماعیل بود. قرآن، اشارات گذرایی به مادر و خواهر موسی و همچنین دختران شعیب و نیز به همسر فرعون که موسی را پذیرفت دارد و آن سه را زنانی مؤمن می‌داند.[26][27][28] از همسر نوح و همسر لوط هم‌چون دو نمونه از کسانی که کفر ورزیده‌اند، یاد می‌شود. آنان به همسران خود که مردانی نیک بودند، خیانت ورزیدند و به آتش دوزخ فرستاده خواهند شد.[29] و در نهایت، از دیدگاه مفسرین شیعه، در آیاتی همچون سورهٔ کوثر اشاره به فاطمه زهرا شده‌است.[30] مادر مریم، زن عزیز و همسر ابولهب از دیگر زنانی هستند که در قرآن به آن‌ها اشاره شده‌است.[31][32][33] در سوره نمل، داستان سلیمان و ملکه سبا آمده‌است. ملکه سبا تنها پادشاه زن که قرآن از او یاد کرده‌است. در تفاسیر و احادیث نام او بلقیس ذکر گردیده‌است. قرآن ملکه سبا را ملکه‌ای اهل مشورت با صاحب‌نظران توصیف می‌کند، که از هر چیزی به او داده شده بود و تختی بزرگ داشت، او دعوت سلیمان را می‌پذیرد و نزد او می‌آید و با سلیمان تسلیم خدا می‌شود.[34][35][36][37]

بیشتر مفسرین بر این باورند که زنانی که در آیات ابتدایی سورهٔ تحریم به آنان اشاره شده، دو تن از همسران محمد، عایشه و حفصه بودند. قرآن آن دو را به خاطر فاش کردن رازی که محمد به یکی از ایشان سپرده بود، سرزنش کرده و به توبه دعوت نموده‌است.[38][39] هرچند سیدمحمدحسین طباطبایی این تفسیر را ناسازگار با بقیهٔ آیات سورهٔ تحریم می‌داند.[40]

آیات افک، دربارهٔ تهمت زدن گروهی از مردم به یکی از زنان مسلمان است. در این آیات، خداوند مردم را به دلیل اتهام وارد کردن و دامن زدن به شایعات، تقبیح می‌کند. اغلب مفسران اهل سنت شخص متهم شده را عایشه می‌دانند که قرآن به دفاع و رفع اتهام از او پرداخت، اما بیشتر مفسران شیعه معتقدند فرد مورد اشاره ماریه قبطیه است.[41][42][43]

نماد فمینیسم اسلامی

فمینیسم اسلامی توسط تعدادی از دین‌شناسان مسلمان که خود را فمینیست نیز می‌دانند شکل گرفته‌است.
فمینیست‌های مسلمان معتقدند آیات زیادی از قرآن برابری زن و مرد را تأیید می‌کنند و تفسیرهای حاوی مفهوم برتری مذکر را انعکاس دهنده فرهنگ مردسالارانه پیش از قرآن و ترکیب فقه کلاسیک با مفاهیم و رفتارهای مردسالارانه آن زمان می‌دانند.
روش‌شناسی پایه فمینیسم اسلامی شامل روش‌های کلاسیک اجتهاد (بررسی استقلال منابع دینی) و تفسیر است و علاوه بر این دو روش، روش‌های تحلیل زبان‌شناختی، تاریخی، تحلیل ادبی، جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی و… نیز به کار گرفته می‌شوند.[44][45]

ملاله یوسف‌زی، عایشه عبدالرحمان، آمنه ودود و فاطمه مرنیسی از جمله زنان کنشگر فمینیست اسلامی هستند که عموماً تفاسیر تاریخی جنسیت‌محور را زیر سؤال می‌برند.[46]

در تقسیم ارث بر اساس قرآن، در صورتی که شخص متوفی والدین نداشته باشد و فرزندان پسر و دختر داشته باشد، پسر دوبرابر دختر ارث می‌برد؛ و اگر والدین متوفی زنده باشند، هر یک از پدر و مادر یک‌ششم ارث و فرض دختر نصف آن خواهد بود. نابرابری در تقسیم ارث در اسلام، به این دلیل است که مرد در اسلام مکلف به تأمین هزینه‌های زندگی همسرش است.[47]

در جوامع سنتی اسلامی، عشق بین زن و مرد به‌طور ویژه‌ای ستوه می‌شود. و ادبیات عامه و کلاسیک جهان اسلام مملو از آثاری در این زمینه است.[48] چنانچه مضامین قرآنی مانند عشق یوسف و زلیخا الهام بخش بسیاری از آثار ادبی شاعران و پیش‌زمینهٔ عرفان و تصوف شد.[49][50][51]

حدیثی از پیامبر اسلام نقل شده‌است که می‌گوید: «برای دو نفر که یکدیگر را دوست دارند چیزی بهتر از ازدواج نیست.»[52] همچنین توصیه‌های محمد به مردان در زمینهٔ عشق قابل توجه است که بر آموزه‌های پیامبر اسلام در مورد اهمیت دوست داشتن زنان تأکید می‌کنند:

• «شما باید زن خود را از عطر مو تا نوک انگشتانش گرامی بدارید.»[53]
• «بهترین شما کسی است که از نظر همسر خود بهترین باشد.»[54][55]

با ظهور قرآن در عهد جاهلیت، خانواده جایگزین قبیله به عنوان واحد اساسی جامعه عربی شد و امروزه خانواده هنوز نهاد اصلی سامانهٔ اجتماعی در جهان اسلام است.[107] مانند بسیاری از جوامع دیگر، خانواده در کشورهای دارای اکثریت مسلمان فقط به مدل هسته ای متشکل از والدین و فرزندان محدود نمی‌شود، بلکه در عوض معمولاً از یک شبکه بزرگتر شامل پدربزرگ و مادربزرگ، عمه، خاله، دایی، عمو و فرزندان آنان تشکیل شده‌است.[108]

دو زن مالزیایی با حجاب

در قرآن، پس از آنکه از مردان می‌خواهد چشم و دامانشان را از کار زشت حفظ کنند، از زنان خواسته شده‌است که حجاب مناسب داشته باشند و زینت‌هایشان را فقط در برابر محارم خود آشکار کنند.[118][119] مردانی که می‌خواستند با همسران پیامبر سخن گویند، می‌بایست از پشت پرده با آنان گفتگو کنند.[75]

در اصل حکم حجاب، اختلافی بین علمای مسلمان وجود ندارد؛ هرچند در حدود شرعی آن اختلاف بارزی وجود دارد. علمای سلفی عموماً، تمام بدن زن را عورت دانسته‌اند و از زنان می‌خواهند که علاوه بر سر و مو، صورت و دست را نیز بپوشانند. در عربستان سعودی، روبنده و عبایه و در ایران، مانتو، روسری و چادر شکل رایج حجاب هستند.

در زندگی دینی، از برابری زن و مرد سخن رفته‌است؛ این مسئله این‌چنین در کتاب آسمانی مسلمانان مطرح شده‌است: «مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان باایمان و زنان باایمان، مردان پرهیزکار و زنان پرهیزکار، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان شکیبا و زنان شکیبا، مردان فروتن و زنان فروتن، مردان صدقه‌دهنده و زنان صدقه‌دهنده، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار، مردان پاک‌دامن و زنان پاک‌دامن، مردانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند و زنانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند؛ خدا برای همه ایشان آمرزش و پاداش بزرگ فراهم ساخته‌است.» سورۀ احزاب، آیۀ ۳۵[120][121]

یا در جای دیگر در سورهٔ توبه بدان اشاره شده‌است:[122]

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (ترجمه: مردان و زنان باایمان، دوستان یک‌دیگرند. همدیگر را به کارهای پسندیده وامی‌دارند و از انجام کارهای ناپسند بازمی‌دارند، نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند، و از خدا و پیامبرش فرمان می‌برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خداوند توانا و حکیم است.)^{[توبه–۷۱]}

با وجود اینکه زن و مرد از لحاظ جسمی یکسان و برابر نیستند، اما قرآن این تفاوت در آفرینش را دلیل برتریِ خلقت یکی بر دیگری نمی‌داند. در آیهٔ نخست نساء و آیهٔ ۱۳ حجرات؛ تصریح شده‌است که جنسیت، قبیله، نژاد، رنگ، ثروت، جاه و مقام عامل فضیلت نیست و تقوا میزان کرامت و تقرب به خداست. همچنین بیان شده که همهٔ مردم اعم از مذکر و مؤنث از یک زن و مرد آفریده شده‌اند.[123][124][125]

همچنین خداوند در آخرت با زن و مرد یکسان رفتار می‌کند و جنسیت هیچ دخالتی در رستگاری ندارد. عامل تقدم ایمان و عمل صالح است.[126] در چندین آیهٔ قرآن به برابری پاداش در روز بازپسین اشاره شده‌است.[127]

وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَیٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا یُظْلَمُونَ نَقِیرًا (ترجمه: و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می‌شوند؛ و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.)^{[نساء–۱۲۴]}

وظایف و مسئولیت‌های اخلاقی و فردی زن و مرد یکسان بوده و پاداش و و مجازات آن‌ها در آخرت برابر دانسته شده‌است. قرآن در آیهٔ ۱۹۵ آل عمران زن و مرد را هم‌نوع و از جنس یکدیگر توصیف کرده و زنان و مردانی که در راه خدا بی‌خانمان شده یا آزار دیده یا شهید شدند را وعدهٔ «بهشت و بهترینِ پاداش‌ها از سوی پروردگار» می‌دهد و می‌گوید عملی از آنان را ضایع نخواهد کرد. این مسئله مجددا در آیات دیگر مورد تأکید قرار می‌گیرد و خداوند مرد و زن باایمانی را که کار نیک انجام دهد را به اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که کردند و «زندگانی خوشِ ابدی» بشارت می‌دهد.[128][129][130]

با این حال، عده‌ای از صاحب‌نظران اسلامی برابری بین زن و مرد را بیشتر منحصر به حیطۀ عبادی و اخلاقی می‌دانند و با استناد به تفاوت‌های زیست‌شناختی و روان‌شناختی قائل به برابری زن و مرد در زمینه‌های اجتماعی (مانند کار، خانواده و ...) نیستند.[131]

اگر هر کدام از آنان در راه خدا تلاش کردند: «هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی‌یابد؛ و هر کس کار شایسته کند، چه مرد باشد و چه زن، و به خدا ایمان داشته باشد، به بهشت درخواهد آمد و در آن‌جا روزی بی‌اندازه خواهد یافت.» سورۀ غافر، آیۀ ۴۰

پیامبر اسلام، به زنان اجازه داد که به مساجد بروند؛ هرچند در حدیث آمده‌است که خانه‌هایشان برایشان از مساجد بهترند.[132] با این حال، با گسترش قلمرو اسلام زنان از حضور در مساجد منع شدند. امروزه، زنان نیز اجازه حضور در مساجد در اکثر قریب به اتفاق کشورهای اسلامی را دارند.

مقام‌های مذهبی در اسلام، عموماً تنها به مردان اختصاص دارند. زنان نمی‌توانند امام جماعت مردان باشند. همچنین زنان نمی‌توانند خطیب جمعه یا مفتی باشند. در فقه شیعه، مرجعیت تقلید خاص مردان است. برخی حتی حکم کرده‌اند که زنان نمی‌توانند امام جماعت زنان باشند یا به قرآن تغنی کنند؛ اما این احکام در عالم اسلام عمومیت ندارند. با این حال منابع اهل سنت معتقدند محمد اجازه اقامهٔ نماز مختلط را به امامت جماعت ام ورقه، از زنان صدراسلام، داد.[133][134]

برخی برآوردها حاکی از آن است که حدود ۱۵ درصد از حدیث‌شناسان قرون وسطی را زنان تشکیل می‌دادند.[135] رابعه عدویه از شخصیت‌های مهم اثرگذار در تصوف است.[136] رابعه بلخی نیز از شاعران و عارفان مطرح سدهٔ چهارم بوده‌است.[137] امروزه جایگاه زنان در جهان اسلام بیشتر تحت تاثیر تفاوت‌های فرهنگی در بین مسلمانان است که عده‌ای آن‌ها را در نتیجۀ سنت‌های شکل گرفتۀ تاریخی در هر جغرافیا می‌دانند، با این وجود اعتقاد به اسلام عاملی مشترک است که به آنان هویتی مشترک می‌بخشد.[138]

زنان و مردان علاوه بر احکام دینی مشترک، در مواردی از نظر کیفی، مانند مسائلی چون طهارت، نماز یا جهاد هر کدام احکام خاصی نیز دارند. مانند اینکه زنان در دوره‌های قاعدگی یا نفاس نماز و روزه ندارند، نمازهایى که زن در زمان قاعدگی یا نفاس نخوانده قضا ندارد، ولى قضاى روزه‌هاى نگرفته را بعدا باید بگیرد.[139][140][141][142]

مطابق قرآن، زن و مرد هر دو از موقعیت اقتصادی مستقل برخوردارند.[143] بنابراین زنان در خرید و فروش، رهن، اجاره، قرض یا قرض دادن و عقد قرارداد، تأسیس شرکت و کلیهٔ امور مالی آزاد اند.[143] با ظهور اسلام زنان دارای حق مالکیت شدند، در حالی که در غرب تا قرن نوزدهم زنان امکان مالکیت نداشتند.[144][145]

در دین اسلام زنان مانند مردان دارای حق اشتغال و تحصیل هستند، با این حال نباید اشتغال او باعث نادیده گرفتن نقش مادری و همسری‌اش شود.[146][147] با اشاره به آیهٔ ۲۳ سورهٔ قصص و خدیجه، همسر نخست پیامبر اسلام که قبل و بعد از اسلام آوردنش بازرگان بود، به عنوان نشانه‌هایی ذکر می‌کنند که در صدراسلام زنان می‌توانستند در خارج از خانهٔ خود اشتغال داشته باشند.[148][149][150]

زنان پس از ازدواج از تأمین مخارج زندگی همچون نفقه، تهیه مسکن و وسیلهٔ نقلیه و مخارج سفر معاف‌اند، مگر آنکه زن و شوهر به توافق دیگری برسند.[71][72] با وجود اینکه توافق زن و شوهر بر سر تغییر این حقوق در کلیهٔ مذاهب اسلامی پذیرفته شده اما تفاوت‌هایی در بین فقه شیعه و اهل سنت وجود دارد.[151] در فقه شیعه این حقوق زن یا مرد را تحت عنوان شروط ضمن عقد می‌توان به هر نحو که دو طرف با رضایت توافق کنند تغییر داد.[152] اگر چه شروط نامعقول و نامشروع باطل است.[153]

همچنین برخلاف بسیاری از فرهنگ‌ها، در اسلام زن نام خانوادگی خود را حفظ می‌کند و نام شوهر را نمی‌برد.[154] بنابراین، یک زن مسلمان به‌طور سنتی همیشه با نام خانواده خود به عنوان نشانه‌ای از فردیت و هویت حقوقی خود شناخته می‌شود؛ از نظر تاریخی هیچ فرایندی برای تغییر نام زنان در صورت ازدواج، طلاق یا بیوه وجود ندارد.[154]

بینظیر بوتو، نخست‌وزیر پاکستان در دو دوره (۱۹۸۸–۱۹۹۰، ۱۹۹۳–۱۹۹۶)، ملقب به «بانوی آهنین»،[155] اولین زن مسلمان بود به مقام نخست‌وزیری در یک کشور اسلامی رسید. ترور او نمادی از سقوط پاکستان به بی‌ثباتی مزمن بود. به احترام وی چندین مرکز پاکستانی، از جمله اولین فرودگاه بین‌المللی در اسلام‌آباد و چندین دانشگاه، نامگذاری شده‌اند.[156]

بسیاری از علمای متقدم اسلامی مانند طبری، رهبریِ سیاسی زنان را جایز شمردند.[157] در صدراسلام، زنانی همچون عایشه، ام ورقه و سمره بنت وهب در فعالیت‌های سیاسی شرکت می‌کرده‌اند.[158] عبدالرحمن بن عوف، زمانی که پس از مرگ عمر به انتخاب عثمان یا علی به عنوان خلیفهٔ سوم متهم شده بود، با زنان در اتاق‌هایشان مشورت کرد.[159] خلیفه عمر زنان را به عناوینی همچون بازرس بازار در مکه، مدیر در مدینه، رئیس بهداشت و ایمنی در بصره منصوب کرده بود.[160]

در دهه‌های اخیر، تعدادی از کشورهای مسلمان، شامل اندونزی، پاکستان، بنگلادش، ترکیه و قرقیزستان توسط زنان رهبری شده‌اند. نزدیک یک سوم پارلمان مصر شامل زنان بود.[161][162][163]

روح‌الله خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان را در جامعه ایران والا و پراهمیت می‌شمارد و یکی از دلایل تحریک و تشویق مردان در حرکت در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ را همدوشی و تأثیرگذاری زنان با مردان می‌داند و می‌گوید: زنان در همهٔ عرصه‌ها بسیار پر انرژی و فعال حضور پیدا کردند و تشکیلات حزبی یا سیاسی نداشتند اینها وارد شدند تغییراتی ایجاد کردند و در بحبوحهٔ پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از آن زنان به یاری انقلاب شتافتند و مردان هم نسبت به این حرکت تشویق می‌شدند.[164]

• زنان در قرآن
• زنان به عنوان امام
• فمینیسم اسلامی
• ازدواج با کنیز
• جدایی جنسیتی در اسلام
• زنان در یهودیت

• نصیری، محمد؛ زارعکار، حسین (بهار و تابستان ۱۳۹۶). «تحلیل جامعه‌شناختی مسئلهٔ زنده‌به‌گور کردن دختران در جزیره‌العرب عصر جاهلی». پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. زاهدان (۲۰): ۱۹۷–۲۱۴.

• یحیی نوری (۱۳۴۰)، حقوق زن در اسلام، تهران: شمس، ص. ۳۰۴
• عبدالله حکیم (۱۳۴۱)، وضع حقوقی و قوانین زنان در اسلام، تهران: جاویدان، ص. ۲۶۹
• عباسعلی محمودی (۱۳۵۸)، زن در اسلام، تهران: نهضت زنان مسلمان، ص. ۲۶۹
• مرتضی مطهری (۱۳۵۲)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ص. ۴۳۷
• مرتضی مطهری (۱۳۵۳)، مسئله حجاب، تهران: صدرا، ص. ۱۸۹
• بهرام تاجانی (۱۳۸۵)، قانون مدنی، تهران: لاهیجی، ص. ۱۸۹
• بهرام تاجانی (۱۳۸۵)، قانون مجازات اسلامی، تهران: لاهیجی، ص. ۱۸۹
• صحیح البخاری، بیروت: العامرة، ۱۳۱۴، ص. ۸۹۴
• سنن ابن ماجه، بیروت: العامرة، ۱۳۰۷، ص. ۸۹۴
• مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، زیر نظر سید محمودهاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.