میرزا مهدی اصفهانی

محمد مهدی غروی اصفهانی خراسانی (۱۳۰۳ ق، اصفهان – ۱۳۶۵ ق، مشهد) (مشهور به میرزا مهدی اصفهانی) از فقهای اصولی معاصر شیعه بوده‌است. او از محققین معارف قرآن و ائمه می‌باشد. او همچنین بر مبانی معارفی خود مکتب خاصی از سلوک اخلاقی و تهذیب نفس را در خراسان پایه نهاد که رکن اساسی آن توجه دائمی به ذات خداوند به عنوان آشناترین آشنا برای انسان و همچنین توسل به نماینده خدا در زمین، حجت بن الحسن است. او و شاگردانش از احیاگران فرهنگ مهدویت در تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌آیند.

با محمدحسین غروی اصفهانی اشتباه نشود.
میرزا

مهدی اصفهانی
میرزا مهدی اصفهانی
اطلاعات شخصی
زاده۱۳۰۳ قمری
اصفهان
درگذشتهمشهد
دیناسلام
محل اقامتاصفهان، نجف، مشهد
دورانمعاصر
مذهبشیعه دوازده امامی
تحصیلاتنجف
شناخته شده برایتاسیس مکتب اعتقادی خراسان موسوم به (تفکیک)
اشتغالمعارف و عقاید اسلامی، فقه و اصول
مرتبه
استادانمیرزای نائینی، آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی

وی را مؤسس مکتب تفکیک یا مکتب معارف خراسان می‌دانند. نام مکتب تفکیک یا مکتب معارف خراسان بعدها توسط شاگردان او بر روش تدریسش تعلق گرفت. دلیل این نامگذاری این است که او با کاوش در مبانی وحیانی به اهمیت این نکته پی برد که فلسفه و عرفان و سایر معارف بشری از پایه با معارف قرآن و ائمه تغایر و تضاد دارند، و از این رو همواره تلاش در جداسازی و تفکیک معارف الهی وحیانی از سایر مکاتب (فلسفه و عرفان و تصوف و …) داشت.

میرزای اصفهانی طرحهایی نو و خلاقانه را برای فهم میراث معارفی اسلام ارائه داده است که تا کنون کمتر مورد توجه واقع شده است. از جمله این نوآوری ها می توان به طرح "معرفت بدون احاطه" یا "معرفت محاطی" در بحث معرفت خداوند، طرح امتناع روشن شدن حقایق نورانی مانند علم، عقل، قدرت، وجود و اختیار به چیزی غیر از خود، یا به تعبیری قداست علم از معلوم واقع شدن اشاره کرد [1].

بحث "علم مستقل از معلوم" مطرح شده توسط او یکی از کلیدهای فهم رابطه خدا با مخلوقات است که در منابع پیشین اسلامی کمتر به آن توجه شده است. یکی از نقد های بزرگ اساسی او بر فرضیه ضرورت پیشین علت و معلولی است که امکان پویایی و زایش حقایق جدید در جهان را می گیرد. او با تذکر به وجود جوهری مستقل به عنوان "رای" یا انتخاب موجودات مختار توضیحی نو آورانه از پویایی جهان ارایه می دهد که با حاکمیت مطلق خداوند نیز در تضاد نمی باشد. رساله انوار الهدایه او ایده های نویی را در این زمینه به صورت فهرست‌وار ارائه داده است که می تواند با تامل و تدقیق بسط داده شود. [2].

از دیگر دستاوردهای معارفی او می توان به حل شبهه ی "وحدت وجود" در عرفان نظری اشاره نمود. او با برتر دانستن خداوند از رتبه وجود، خداوند را خالق و مالک حقیقی و ربّ نور وجود می داند. خداوند بنابر خواست و اراده اش به حقائق عالم از نور وجود عطا نموده است، در حالیکه خود از نور وجود فراتر و منزه است. بنابر این نظر او همان پنداری خداوند با حقیقت وجود (که خود مخلوق خداوند است) را اشتباه اهل تصوف و عرفان می داند. منزه دانستن و تسبیح خداوند از نور وجود یکی از ارکان مهم مکتب او است [3].

از دیگران ابتکارات او تفکیک مفهوم حق و باطل از وجود و عدم است که خلط آنها در فلسفه اسلامی موجب نارسایی هایی گشته است [4].

زندگی‌نامه

میرزا مهدی اصفهانی در اوایل سال ۱۳۰۳ هجری قمری در اصفهان به‌دنیا آمد. پدرش میرزا اسماعیل اصفهانی نام داشت. وی در ۹ سالگی پدر را از دست داد. مقدمات فقه و اصول را در اصفهان خواند و در سن ۱۲ سالگی راهی نجف شد.[5] محمدرضا حکیمی در کتاب خود مکتب تفکیک، به‌نقل از پسر میرزا مهدی، زندگی علمی او را به سه دوره تقسیم کرده‌است:

دورهٔ اول

دورهٔ اول (۱۸ سال) از مهاجرتش به نجف آغاز می‌شود و شامل شرکت او در دروس میرزای نائینی می‌شود. در این دوره به سیر و سلوک عرفانی اشتغال دارد و شاگرد سید احمد کربلایی است.

وی همچنین در این دوره در نجف، درس اصول را نزد آخوند خراسانی (صاحب کفایة الاصول) و درس فقه را نزد سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروة الوثقی) خواند. وی همچنین با سید اسماعیل صدر ارتباط پیدا می‌کند و به‌راهنمایی او سلوک خود را پیش می‌گیرد. به‌واسطهٔ صدر با محمد بهاری همدانی، سید علی قاضی و سید جمال گلپایگانی آشنا می‌شود.[6]

هم‌زمان با انقلاب مشروطه در ایران، اولین جلسه درس میرزای نائینی را تشکیل می‌دهد که در آن قریب ۷ نفر از جمله سید جمال‌الدین گلپایگانی، سید محمود حسینی‌شاهرودی شرکت می‌کردند. در این جلسات مطالب مکتب اصول انصاری مورد بررسی قرار می‌گرفت. این درس نزدیک به ۵ سال طول کشید. در این مدت استاد سلوک وی، سید احمد کربلایی بود.[7]

دورهٔ دوم

دورهٔ دوم، مابقیِ زمانی است که وی در نجف بوده‌است و در این دوره و در حدود سن ۳۰ سالگی به‌دیدار حجت بن الحسن نایل می‌شود.[8] و حجت بن الحسن به وی می‌گوید: «طلب المعارف من غیر طریقنا مساوق لانکارنا» به این معنی که طلب علم غیر طریق اهل بیت مساوی با انکار ماست . این ماجرا دیدگاهش نسبت به عرفان و فلسفه را به‌کلی دگرگون کرد؛ و از این زمان به بعد وی از مخالفین سرسخت در هم امیزی علوم اهل بیت با فلسفه و عرفان شد.

دورهٔ سوم

دورهٔ سوم (۲۵ سال) از زمان مهاجرت میرزا به مشهد تا زمان مرگ او است. در این دوره وی علاوه بر تدریس درس خارج فقه، دروس معارفی را نیز بیان می‌کند. هدف از این دروس تفکیک بین مفاهیم بشری و تأویلات فلسفی و عرفانی از معارف اهل‌بیت است.[9]

اجازه اجتهاد

اجازهٔ اجتهاد وی در ۳۵ سالگی به قلم میرزای نائینی و تأیید آقاضیاءالدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و عبدالکریم حائری یزدی، صادر شد.[10]

در اجازه‌نامه میرزا نائینی به او آمده‌است:

«…هو جناب العالم العامل، والتّقی الفاضل، العلم العلاّم، والمهذّّب الهمام، ذوالقریحة القویمة والسلیقة المستقیمة، والنظر الصائب، والفکر الثاقب، عماد العلماء، وصفوة الفقهاء، الورع التقی و العدل الزکی، جناب الآقا میرزا مهدی الاصفهانی، ادام اللّه تأییده و بلّغه الامانی، فلقد بذل فی هذا السبیل عمره و اشتغل به دهره، و عکف بباب مدینة العلم عدة سنین، و حضر علی الاساطین، و قد حضر ابحاثی الفقهیة والاصولیة مدّة مدیدة و سنین عدیدة، حضور تعمق و تحقیق، وتفهم و تدقیق، وکتب اکثر ما حضره فاحسن و اجاد، و ادّی حق المراد، الی ان حصل له قوةّ الاستنباط، وبلغ رتبةالاجتهاد وجاز له العمل بما یستنبطه من الاحکام، علی النهج المعمول بین الأعلام، فلیحمد اللّه سبحانه و تعالی علی ما اولاه من جودة الذهن و حسن النظر….»

انتقادات

سید محمدحسین حسینی طهرانی از شاگردان سید محمدحسین طباطبایی و منتقدین مکتب معارف خراسان، آراء میرزا مهدی اصفهانی را با آراء احمد احسائی تطبیق داده و معتقد است رد عرفان و فلسفه از طرف میرزا مهدی، در اثر «وازدگی نفس» و به‌واسطهٔ «عدم تحمل و عدم وصول» در سلوک و از سر کین است.[11]

طهرانی به‌نقل از سید جمال‌الدین گلپایگانی، استاد سلوک میرزا مهدی، وی را دارای ظرفیت سلوک نمی‌داند و روانه‌کردن او به ایران را به‌درخواست گلپایگانی و به‌دلیل وخامت اوضاع جسمی او می‌داند. وی ماجرای رؤیت امام عصر توسط میرزا مهدی به‌صورت مکاشفه در قبرستان وادی السلام را بدین صورت ذکر کرده‌است:[12]

از جمله دستورها این بود که نوافل خود را به‌نحو نماز جعفر طیار بخواند؛ او در وقتی چنین حالی پیدا کرد که به‌هر جا نگاه می‌کرد، سید جمال می‌دید، و ما هرچه خواستیم به او بفهمانیم این معنای حقیقت وجود نیست… نشد و این رؤیت را دلیل بر آن می‌گرفت که در عالم وجود حجت خدا، سیدجمال است؛ و پس از خارج شدن از این حال برای او شک و تردید پیدا شد که آیا سیر و سلوک حق است یا باطل؟ و روزی که در وادی‌السلام رفته بوده‌است در مکاشفه‌ای می‌بیند که بقیةالله ارواحنا فداه کاغذی به او دادند که در پشت آن کاغذ به‌خط سبز نوشته‌است: «أنا الحجة بن الحسن». خودش این مکاشفه را تعبیر به بطلان سیر و سلوک خود نمود…

دفاعی که از این‌جا می‌توان در برابر میرزا مهدی کرد این است که واقعاً افراد نمی‌توانند با مطالبی که از تفکرات یونانیان است اسلام بیاورند. این‌ها همه باورهای بشری است؛ و دین چیزی نیست که با باورهای بشری بتوان گفت که صحیح است! دین حتماً باید پشتوانه روایی یا فقهی داشته باشد.

پیروان مکتب میرزای اصفهانی، ادعای محمد حسین طهرانی را غیرواقعی می‌دانند.

بخش اعظمی از انتقادات یا اتهاماتی که مخالفان میرزا مهدی اصفهانی به او وارد نموده‌اند، در کتاب «میرزا مهدی اصفهانی، از مکتب سلوکی سامراء تا مکتب معارف خراسان» پاسخ داده شده‌است.[13] در بخشی از این کتاب پاسخ به سخنان سید محمدحسین حسینی طهرانی نیز آورده شده‌است.[14]

همواره انتقادات بسیار تندی به میرزای اصفهانی وجود داشته است که در سالهای اخیر عمدتا از سوی هواداران عرفان ابن عربی سردمداری می شود. از جمله آنها می توان به انتقادات استاد سید جلال الدین آشتیانی و شاگردانش و همچنین استاد سید محمد حسین طهرانی و شاگردش محمد حسن وکیلی اشاره کرد.

از طرف دیگر برای شناخت انتقادات به جریان تفکیک می توان کتاب «صراط مستقیم؛ نقد مبانی مکتب تفکیک» نوشته محمد حسن وکیلی از شاگردان جوان سید محمدحسین طهرانی و از مخالفان سرسخت میرزای اصفهانی و مکتب او است، را مطالعه کرد.[15] سیدمحمدحسین طباطبایی صاحب تفسیر المیزان نیز که نگاهی حکمی- عرفانی- فقهی دارد، نقدی بر دیدگاه تفسیری جریان تفکیک دارد.[16]

سید حسن اسلامی، از شاگردان سید جلال الدین آشتیانی و استاد دانشگاه ادیان در مصاحبه‌ای کتاب «الحیات» تألیف محمدرضا حکیمی از حامیان میرزا مهدی اصفهانی و تئوریسین جریان تفکیک را «نمونه‌ای عالی از سلطه تفکر چپ در ایران» می‌داند.[17]

دیدگاه‌ها

تناقض در منطق بشری

محمد صادقی تهرانی در تفسیر الفرقان، فلسفه ای را که بر مبنای منطق علمی بنا شده پر از مطالب غلط و خطا می‌داند. در ضمن این بحث، ۶۶ عنوان از اختلافات موجود بین علمای منطق را نقل می‌کند که میرزا مهدی اصفهانی آنها را استخراج کرده‌است.[18] روایت محمد صادقی تهرانی از ۶۶ تناقض منطق بشری از دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی منحصر به فرد است و در کتابهای شناخت نامه[19] و اندیشه نامه[20] میرزا مهدی اصفهانی، ذکری از این موضوع نشده‌است. هر چند محمد صادقی تهرانی مدت کوتاهی شاگرد میرزا بوده، ولی می‌گوید این مطالب را از طریق یکی از شاگردان بزرگ وی نقل کرده‌است. وی نامی از این شاگرد میرزا نمی‌برد.
رساله ای با همین عنوان در مجموعه آثار آیت الله شیخ محمود حلبی وجود دارد که احتمالا این اقتباس از ایشان باشد.

ميرزا مهدی اصفهانی و مخالفت با حكمت و عرفان

بارزترين ويژگی میرزا مهدی اصفهانی برخورد بسیار شديد او با حكمت و عرفان است به گونه‌ای که وی حتی بر فراز منبر نيز در نقد مبانی عرفانی شدیداً به هیجان می‌آمد و عنان اختیار خود را از دست می‌داد و به سادگی درباره عرفان و عرفای بزرگ و حتی به کسانی که زنده بودند ناسزا می‌گفت.

اين جسارت‌ها گاه آنقدر شديد می‌شد كه حتی شيفتگان او در جواز اقتدا به او شک می‌کردند چنان كه در بين مریدانش در خراسان معروف است كه در مجلسی چنان تعابير ميرزا نسبت به حكما تند شد كه ميرزا جواد تهرانی پس از درس به دليل اينكه می‌خواست در نماز او شركت كند از وی تقاضا نمود كه استغفار كند.

سيد محمد حسن قاضی؛ پسر ارشد ميرزا علی قاضی در مصاحبه‌ای می‌گوید:

«من يك ماه رمضان در مشهد بودم و پای منبر آقای ميرزا مهدی اصفهانی حاضر شدم، ايشان سر منبر می‌رفت و زياد هم عصبانی می‌شد و به پدرم ناسزا می‌گفت. صراحتاً می‌گفت: «آن سيدی كه در نجف است، ريشش قرمز است و قدش كوتاه است و فلان...» بعضی‌ها به او گفتند: «پسرش پای منبر شما اينجا نشسته‌است.» بعد از آن آمد و از من خيلی عذر خواست و حتی یک روز مرا به منزلش برای افطار دعوت كرد. من منبرهای او را می‌نوشتم و وقتی به نجف رفتم آنها را به آقا نشان دادم. پدرم گفت: «‌اينها چيست كه تو نوشته‌ای؟ هرگز آقا ميرزا مهدی اصفهانی یک چنين حرف‌هایی نمی‌زند. مگر ديوانه‌ای تو! آنها را دور بينداز!» من هم آنها را دور ريختم. بعد از حدود سی سال كه كتاب ابواب الهدی چاپ شد، آن را خواندم ديدم صد رحمت به آنچه در مشهد شنيدم!»[21]

از نگاه دیگران

نظر محمد تقی بهجت

آقای حلبی که در تهران اقامت دارند، هم نزد آقا میرزا مهدی اصفهانی رحمه‌الله تلمذ کرده، و هم نزد آقا شیخ حسن‌علی اصفهانی رحمه‌الله. آقا میرزا مهدی در نجف از شاگردان مرحوم نائینی بوده است.

سؤال: آیا ایشان آقا سید احمد کربلایی رحمه‌الله را هم درک کرده‌اند؟

جواب: مثل اینکه بله، ولی مقدارش را نمی‌دانم، ولی شاگردان مرحوم آقا سید احمد مانند آقا سید جمال گلپایگانی رحمه‌الله و امثال او را درک کرده‌اند. احتمال می‌دهم هنگامی که بنده در عتبات بودم، آقا میرزا مهدی رحمه‌الله به ایران و مشهد آمده بود. میرزا مهدی حرم رفتن عجیبی داشته، و در کنار ضریح زیاد تبرک می‌جسته و می‌بوسیده و چه تواضع‌ها و توسلات و تضرعاتی داشته!

در محضر بهجت، ج۱، ص ۲۶۱


نظر وحید خراسانی

حسین وحیدخراسانی، از مراجع تقلید شیعیان و از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی، دربارهٔ او می‌گوید:

«میرزا مهدی اصفهانی مرد ملایی بود. بدون تردید مجتهد مسلم بود. مجتهد قطعی، مجتهد مطلق، او مرد نخبه ای بود.

در عظمت علمی میرزا، اجازه اجتهاد میرزای نائینی به ایشان کاشف مطلب است. اجازه اجتهاد مطلق داده به میرزا، آن هم با چه اوصاف و القابی و تصریح کرده که سال‌ها در درس فقه و اصول من شرکت نموده و در درس من تحقیق و تدقیق می‌نموده و درس را عمیق می‌فهمیده و اکثر درس‌هایی را که شرکت کرده، تقریر نموده و چقدر خوب و دقیق تقریر نموده: «و أحسن و أجاد و أدّی حقَّ المراد و بلغ رتبه الإجتهاد…».

میرزا مهدی اصفهانی از اکابر شاگردان میرزای نائینی بوده‌است. از آن چند نفری که حرف‌هایش را، (در اصول) با آن‌ها پخته کرده‌است. میرزا ابتدا فقط خودش به‌طور خصوصی در درس میرزای نائینی شرکت می‌کرده، بعد آقا سید جمال الدین گلپایگانی به این درس خصوصی اضافه شد، بعد آقا سید محمود شاهرودی اضافه شد، بعد آقا موسی خوانساری.

آقا میرزا مهدی از آن کسانی است که تا کسی او را ندیده باشد نمی‌داند که بود.

مرحوم آقا سید جمال الدین گلپایگانی فرمود: میرزا از آن شش یا هفت نفری است که نائینی در دوره اول، حرف‌های (اصولی) خود را با آن‌ها پخته کرده بود.

میرزا کسی است که وقتی وارد مشهد شد، حوزه مشهد را منقلب کرد. یعنی همه فضلای مشهد محصول آقا میرزا مهدی هستند.

میرزا از هر جهت تمام بود: هم علمش، هم اخلاقش، هم عملش. او مرد نخبه ای بود. انصافاً علاوه بر شخصیت علمی، قدرت این را داشت که حوزه مشهد را متحول کرد.

من مرحوم میرزا را در مشهد درک کردم، بعد در تهران به درس میرزا مهدی آشتیانی رفتم و از ایشان در مباحث مختلف فلسفی و آنچه تدریس می‌کردند، مطالبی آموختم در حدی که ایشان قبول کردند که من حرف‌هایشان را دارم و آنچه را که فرموده‌اند را فهمیده‌ام و به آنها رسیده‌ام. به من فرمودند: علت اینکه حرف‌های من را فهمیده‌ای، اما آن را قبول نمی‌کنی چیست؟! من گفتم: جهتش این است که من از مرحوم میرزا مهدی اصفهانی مطالبی یادگرفته ام که با توجه به آنها نمی‌توانم قبول کنم.

ما بارها منزل میرزا می‌رفتیم. فرش منزل میرزا دو عدد پلاس بود و خود میرزا از چاه آب می‌کشید و توی حوض می‌ریخت و من اینها را خودم شاهد بودم… میرزا نوکر نداشت.

من از شاگردان مرحوم میرزا شنیده بودم که ایشان تخلیه روح دارند. بعد از درس که خلوت شد به مرحوم میرزا گفتم: من سخت باورم. اینها حرفی زده‌اند. اما من می‌خواهم از خودتان بشنوم شما تخلیه روح دارید؟ ایشان مکثی کردند و گفتند: بله، من می‌توانم روحم را دو ساعت از بدنم جدا نگه دارم. سپس گفتند: من تجرد عن تجرد هم دارم و بعد تجرد عن تجرد را توضیح دادند.»[22]

نظر صادقی تهرانی

محمد صادقی تهرانی، از میرزا با عناوینی مانند «عالم نحریر و علامة کبیر کان فی سلک الفلاسفة المنطقیین و العرفاء الرسمیین، ثم أصبح من أکبر المعارضین لذلک الثالوث» و «بحر المعارف الربانیة، المتحقق بحقیقة من المعرفة الشهودیة» تجلیل می‌کند.[18] وی که منظومه را در قم نزد اساتید دیگری تملذ کرده بود و بر آن تسلط داشت در مورد درس منظومه میرزا می‌گوید:

تابستان همان سال به مشهد مشرف شدم و توفیق شرکت در درس میرزا مهدی اصفهانی را یافتم که ایشان نیز شرح منظومه حکمت ملاهادی سبزواری را تدریس می‌کردند. ایشان را مرد بسیار عمیق یافتم که متن موزون منظومه را با تسلطی منحصر به فرد موشکافانه و دقیق، با رعایت کامل قواعد مشکل صرفی و نحوی آن می‌خواند و یک به یک رد می‌کرد. دائم پای خود را با عصبانیت تکان می‌داد که آقا اینها مغز را مختل می‌کند. این اسفار و منظومه خلاف نص قرآن است.[23]

نظر طهرانی

سيد محمد حسين حسيني طهراني از قول سید جمال گلپایگانی استاد میرزا مهدی اصفهانی می گوید: «مرحوم آقا سيد جمال‌الدين براي حقير نقل كردند كه چند نفر از شاگردان ما دچار خطا و اشتباه شدند؛ و چون ظرفيت سلوك را نداشتند ما به هرگونه بود آنها را روانه‌ي ايران نموديم؛ از جمله آقا ميرزا مهدي اصفهاني بود كه مدتي با اصرار از ما دستور مي‌گرفت و از جمله دستورها اين بود كه نوافل خود را به نحو نماز جعفر طيار بخواند؛ او در وقتي چنين حالي پيدا كرد كه به هر جا نگاه مي‌كرد سيد جمال مي‌ديد؛ و ما هرچه خواستيم به او بفهمانيم اين معناي حقيقت وجود نيست؛ بلكه ظهوري است در يكي از مجالي امكانيه و چيز مهمي نيست، نشد؛ و اين رؤيت را دليل بر آن مي‌گرفت كه در عالم وجود حجت خدا، سيد جمال است؛ و پس از خارج شدن از اين حال، براي او شك و ترديد پيدا شد كه آيا اين سير و سلوك حق است و يا باطل؟ و روزي كه در وادي السلام رفته بوده‌است در مكاشفه‌اي مي‌بيند كه حضرت بقية‌الله ارواحنا فداه كاغذي به او دادند و در پشت آن كاغذ به خط سبز نوشته‌است: أنا الحجة ابن الحسن. خودش اين مكاشفه را تعبير به بطلان سير و سلوك خود نموده؛ و از آنجا از عرفان و پيمودن راه خدا زده مي‌شود» [24]

نظر آشتیانی

سيد جلال‌الدين آشتياني از اساتید فلسفه و عرفان در مورد میرزا مهدی اصفهانی می‌گوید: «اين مخالفت با فلسفه در مشهد، تاريخچه‌اي دارد و آن برمي‌گردد به زمان آقا ميرزا مهدي اصفهاني كه شاگرد ميرزا حسين نائيني بوده‌است. او در ابتدا مي‌رود و همان طريقة آخوند ملاحسينقلي همداني و آقا شيخ محمد بهاري و آقا سيد مرتضي كشميري را انتخاب مي كند. روزه زياد مي گيرد؛ نماز زياد مي‌خواند؛ اذكار وارد شده از أئمه را انجام مي دهد ، مدتي اين كار را مي كند. آقاي خوئي براي من نقل كرد؛ از آقاي ميلاني هم شنيدم كه مرحوم آقا شيخ ابوالقاسم اصفهاني كه استاد آقاي بروجردي رحمةالله‌عليه بود مي‌گفت : مرحوم آقا ميرزا حسين نائيني پنجاه دينار به من داد و گفت: ايشان را ببر ايران و معالجه اش كن! ما آمديم شميران جائي گرفتيم. پس از مدتي حالش بهتر و سرانجام خوب شد. بعد مي‌رود نزد مرحوم آقا ميرزا احمد آشتياني كه شاگرد نائيني بود و با وي دوست بود و مهمان او مي شود‌؛ بعدها آقا ميرزا احمد مي‌گفت: شواهدالربوبية را پيش من مي‌خواند؛ اما فهم مطالب فلسفي برايش از أصعب امور بود. در ابتدا چنين عقايدي را نداشت؛ اما پس از آن كه به اصفهان رفت كار به جائي رسيد كه از عرفان سرخورد و به جان فلسفه افتاد.»[25]شاگردا

شاگردان

آثار چاپ شده

  • مجموعه آثار فقیه اهل بیت ع آیت الله العظمی میرزا مهدی اصفهانی در ۱۰ مجلد به عربی، با مقدمه و تحقیق موسسه معارف اهل بیت، انتشارات موسسه معارف اهل بیت ع، قم: ۱۳۹۶ [34]https://www.adinehbook.com/gp/product/6009510589/ref=sr_1_1000_img
  • ترجمه ابواب الهدی، ترجمه ]
  • ابواب الهدی، به مقدمهٔ حسین مفید، انتشارات منیر، تهران: ۱۳۸۷[35]
  • ترجمه ابواب الهدی، ترجمه و مقدمهٔ حسین مفید، انتشارات منیر، تهران: ۱۳۸۹
  • رسائل شناخت قرآن، تصحیح و مقدمهٔ حسین مفید، انتشارات منیر، تهران: ۱۳۸۸
  • ابواب الهدی، به تصحیح و مقدمهٔ حسن جمشیدی، بوستان کتاب، چاپ دوم، قم: ۱۳۸۶، (مصحح در تصحیح این کتاب حتی قوانین اولیه تصحیح را رعایت ننموده‌است!)
  • مصباح الهدی، به کوشش حسن جمشیدی، بوستان کتاب قم، قم: ۱۳۸۷
  • انوارالهدایة
  • اصول وسیط
  • معارف القرآن
  • غایة المنی[36][37]

جستارهای وابسته

منابع

  • محمد مهدی غروی اصفهانی، معارف القرآن، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، ابواب الهدی، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، انوار الهدایه، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، انقضاء القدر و البداء، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، مصباح الهدی، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، الاصول الوسیط، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، القرآن و الفرقان، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، فی وجه اعجاز القرآن المجید، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، الافتاء و التقلید، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمد مهدی غروی اصفهانی، الافتاء و التقلید، قم، مؤسسه معارف اهل البیت ع، چاپ اول ، ۱۳۹۶.
  • محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، قم، دلیل ما، چاپ هشتم، ۱۳۸۳.
  • سید محمدحسین حسینی طهرانی، تشابه آراء میرزا مهدی اصفهانی و احمد احسائی، مکتوبات خطی، جُنگ‌ها، جُنگ ۱۵
  • کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت - مکتب تفکیک (با همکاری غلامحسین ابراهیمی دینانی)
  • شبکه اطلاع‌رسانی اجتهاد
  • وبگاه حوزه نت
  1. اصفهانی: ۱۳۹۶،
  2. اصفهانی: ۱۳۹۶،
  3. اصفهانی: ۱۳۹۶،
  4. اصفهانی: ۱۳۹۶،
  5. حکیمی: ۱۳۸۳، ص ۲۱۲
  6. حکیمی: ۱۳۸۳، ص ۲۱۳
  7. حکیمی: ۱۳۸۳، ص ۲۱۴
  8. حکیمی: ۱۳۸۳، صص ۲۱۴—۸
  9. حکیمی: ۱۳۸۳، صص ۲۲۰—۳
  10. حکیمی: ۱۳۸۳، صص ۲۲۰—۱
  11. طهرانی: ص ۸۲
  12. طهرانی: ص ۸۱ (در حاشیهٔ صفحه)
  13. سید مقداد نبوی رضوی. میرزا مهدی اصفهانی، از مکتب سلوکی سامراء تا مکتب معارف خراسان. تهران: نگاه معاصر، ۱۳۹۶.
  14. میرزا مهدی اصفهانی، از مکتب سلوکی سامراء تا مکتب معارف خراسان، صص ۷۵ تا ۸۷.
  15. «صراط مستقیم؛ نقد مکتب تفکیک». http://erfanvahekmat.com/دانشنامه/صراط_مستقیم_(کتاب). دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۷. پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک)
  16. قرآن، iqna ir | خبرگزاری بین‌المللی (۲۶ فروردین ۱۳۹۴–۱۲:۳۴). «نقد علامه طباطبایی بر دیدگاه تفسیری مکتب تفکیک». fa. دریافت‌شده در 2019-01-27. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  17. «دین آنلاین - الحیات نمونه عالی سلطه تفکر چپ در ایران است». dinonline.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۷.
  18. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۲، ص ۳۷
  19. مجموعه نویسندگان، شناخت نامه فقیه اهل بیت میرزا مهدی اصفهانی ره، مؤسسه معارف اهل بیت
  20. مجموعه نویسندگان، اندیشه نامه فقیه اهل بیت میرزا مهدی اصفهانی ره، مؤسسه معارف اهل بیت
  21. كيهان فرهنگي، آذر ۱۳۸۲،شمارة ۲۰۶ ، ص ۱۱، يادنامة عارف كبير سيد علي قاضي.
  22. حاتمی، اعظم. «حضرت وحید خراسانی: غروی اصفهانی حوزه مشهد را منقلب کرد | خبرگزاری بین‌المللی شفقنا». دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۱۱.
  23. روحانی صدر، حسین، سرچشمه و سرآب در خدمت خادم‌القرآن، ص ۳۸
  24. جنگ خطي علامه حسيني طهراني، ج۱۵، ص ۸۰.
  25. یادکرد خالی (کمک)
  26. اکثر موارد زیر علاوه بر منابع یادشده، در حکیمی: ۱۳۸۳، صص ۲۲۴—۵ ذکر شده‌است.
  27. مجتبی قزوینی قدس‌سره
  28. «نگاهی گذرا به زندگینامه‌ی سید علی حسینی خامنه‌ای». Khamenei.ir. دریافت‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰.
  29. «فرازی از زندگی‌نامه پدر رهبر معظم انقلاب اسلامی». مهر. دریافت‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰.
  30. عالم ربانی، متاله قرآنی و استاد مکتب معارف اهل بیت علیهم السلام میرزا حسنعلی مرواید
  31. «Ayatulah al-Uzma Sistani's Bio». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۰۹.
  32. سیره و آثار میرزا مهدی الهی قمشه ای
  33. محمدباقر ملکی میانجی
  34. []
  35. آدینه بوک: ابواب الهدی مهدی اصفهانی، حسین مفید (مقدمه)
  36. MehrNews.com - Iran, Iranian, Nuclear, political, world, sport, Cultural, economic, SocialAndOccations news and headlines
  37. معرفی کتاب: مصباح الهدی
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.