تار
تار از سازهای زهی و ایرانی [1][2][3][4][5][6] است که با مضراب نواخته میشود. تار در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان، آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی سنتی این کشورها و بخشها رایج است.[7][8][9] واژه تار خودش در فارسی به معنی رشتهاست. هرچند که ممکن است معنی یکسانی در زبانهای تحت تأثیر فارسی یا دیگر زبانهای ایرانی تبار مثل کردی داشته باشد. این باعث شدهاست که کارشناسان ایرانی بر این باور باشند که تار ریشه مشترکی میان همه اقوام ایرانیتبار در جایی که از سوی ایرانیکا با قاطعیت به نام قاره فرهنگی ایرانیان نامیده شده دارد.[10]
سازهای زهی | |
---|---|
ردهبندی | |
گسترۀ صوتی | |
(با کوک شور) | |
سازهای مرتبط | |
تنبور، سهتار |
در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار میرود. تار آذری بعدها توسط میرزا صادق نوازنده تار، کمانچه و نی شکل گرفت .
تاریخچه تار
تار در لغت ایرانی به معنی زه، سیم و از لحاظ سازشناسی از گروه سازهای زهی مضرابی است.[11] بنابر روایتی تار از زمان فارابی (حدود سال ۲۶۰ هجری – سال ۳۳۹ هجری) موسیقیدان معروف ایرانی وجود داشته و بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفتهاست. بر این اساس نمونه سلف تار مربوط به عهد صفوی (سال ۱۰۸۰ هجری) در تصویر زیر مربوط به نقاشیهای کاخ هشت بهشت اصفهان[12] مشاهده میشود. دو تصویر که یکی در سال ۱۷۷۵ میلادی و دیگری در سال ۱۷۹۰ میلادی در شیراز از تار نقاشی شدهاست نشان میدهد نواختن این ساز در دورهٔ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بودهاست. با این همه، نام نوازندهٔ مشخصی از این ساز در منابع دورهٔ زندیه دیده نمیشود و از اینرو، احتمالاً این ساز در آن دوره نام دیگری داشتهاست.[13] سازِ تار با شمایل و مشخصات کنونی (کاسه و نقاره شبیه به دل روبروی هم، با دستهای متصل دارای ۶ سیم طبق تصویر بالا) از زمان قاجار دیده شدهاست. مرتضی حنانه (استاد موسیقی ایرانی) در کتاب گامهای گمشده، تار را ساز ملی ایرانیان میداند.[14] مرحوم روحالله خالقی (استاد موسیقی ایرانی) در کتاب سرگذشت موسیقی میگوید: ساز (تار) بهمراه نام سازهایی دیگر در شعر فرخی سیستانی شاعر ایرانی (۳۷۰–۴۲۹) ذکر شدهاست (هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ * هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار).[15] ساز تار ساخته و پرداخته ذوق ایرانی است (منحنی و قوسهایی که در ساخت تار دیده میشود در خوشنویسی و نقاشی و مینیاتور و معماری ایرانی جاری و ساری است) و طی سالهای متمادی کامل و کاملتر گشتهاست.[16] آخرین اصلاحات توسط درویش خان استاد موسیقی ایرانی(۱۲۵۱تهران_۲ آذر ۱۳۰۵تهران) با افزودن سیم ششم جهت تکمیل و وسعت دامنه صوتی تار انجام پذیرفتهاست. تار دارای ۲۸ پرده است (یعنی کمتر از سه اکتاو). آخرین الگوی منحصربهفرد ساخت تار نیز متعلق به سازگر مشهور ایرانی استاد یحیی دوم (۱۲۵۴–۱۳۱۰ه.ش) میباشد چه به لحاظ شاخص فنی و چه از لحاظ ذوقی همچنان که گره چوب را به شکل متقارن روی کاسه تار (در اصطلاح چهار گل) طراحی مینمودهاست. جنس چوب کاسه تار از درخت توت، دسته آن گردو میباشد.
ساختار تار
کاسهٔ تار بیشتر از کنده کهنه چوب توت ساخته میشود که هرچه این چوب کهنهتر باشد به دلیل خشک بودن تارهای آن چوب تار دارای صدای بهتری خواهد بود. پردهها از جنس روده گوسفند و دسته و پنجه معمولاً از چوب گردو تهیه میشوند. شکل کاسهٔ تار مانند دو دل به هم چسبیده و از پشت شبیه به انسان نشستهای است. تار قفقازی شکل کمی متفاوتی دارد و سیمهای آن بیشتر است. جنس خرک از شاخ بز کوهی است. در دو طرف دسته از استخوان شتر استفاده میشود. از لحاظی ساز تار به سهتار نزدیک است. از لحاظ شیوهٔ نوازندگی زخمهٔ عادی در تار به صورت راست (از بالا به پایین) است ولی در سهتار بالعکس است (از پایین به بالا). همچنین از نظر تعداد پردهها نیز با هم شباهت دارند. صدای تار به دلیل وجود پوستی که روی آن است از شفافیت خاصی برخوردار است برای این پوست معمولاً از پوست بره تودلی یا بزی استفاده میشود. به خصوص سازهایی که ساخت قدیم هستند از شیوهٔ صدای دیگری برخوردارند.
شکل ظاهری
قسمت کاسه (شکم) به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم میشود که قسمت کوچک را نقاره میگویند. روی کاسه و نقارهٔ تار پوست کشیده میشود. خرک تار بر پوست کاسه تکیه کردهاست. قسمت نقاره در انتهای بالایی به دسته (گردن) متصل شدهاست. دستهٔ تار بلند و حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر است و بر کنارههای سطح جلویی آن دو روکش استخوانی چسبانده شدهاست که این استخوان معمولاً از استخوان شتر تهیه میشود. دور دسته، پردههایی عمود بر طول آن با فواصل معین بسته شدهاست. تعداد پردهها امروزه ۲۸ است. سازهای قدیمی با تعداد ۲۵ پرده ساخته میشدهاست. جعبه گوشی (سر) در انتهای بالایی دسته قرار گرفته و از هر طرف سه گوشی بر سطوح جانبی جعبه کار گذاشته شدهاست. تعداد سیمهای تار شش است که از انتهای تحتانی کاسه شروع شده، از روی خرک عبور میکند و در تمام طول دسته کشیده شده، تا بالاخره به جعبه گوشیها داخل و در آنجا به دور گوشیها کشیده میشوند. سیمهای ششگانه عبارتند از دو سیم سفید (پائین) که همصدا کوک میشوند، دو سیم زرد (همصدا)، یک سیم سفید نازک (بنام زیر) و بالاخره یک سیم زرد (بم)، که دوتای آخری غالباً به فاصله اکتاو کوک میشوند
کوک تار
فاصله سیمهای هم صوت سفید، نسبت به سیمهای زرد غالباً «چهارم» و سیمهای سفید نسبت به سیم بم معمولاً فاصله اکتاو یا هشتم را تشکیل میدهند (به این ترتیب اگر سیمهای همصدای سفید را «دو» کوک کنیم، سیمهای زرد باید غالباً «سل» و سیم بم «دو» یا «ر» کوک شوند). کوک تار در دستگاهها و آوازهای مختلف تغییر میکند.
ثبت اجرای آذربایجانی تار در یونسکو
در دسامبر ۲۰۱۲، یونسکو هنر اجرای آذربایجانی تار را در فهرست میراث فرهنگی و معنوی خود ثبت کرد. البته این امر مورد اعتراض جامعه هنری ایران (از جمله خانه موسیقی ایران)[17] واقع شدهاست.[18]
داریوش پیرنیاکان سخنگوی خانه موسیقی نسبت به ثبت ساز تار در فهرست میراث معنوی کشور آذربایجان در یونسکو، اعتراض کرد. وی که مسئولین فرهنگی ایران را مقصر میدانست، در واکنش به سخنان مسئولین فرهنگی کشور آذربایجان که گفته بودند «ما تار آذربایجان را ثبت کردیم نه تار ایرانی»،[19] گفت: «تبدیل شدن تار ایرانی به ترکی یک جعل تاریخی است. این ساز از ایران به جمهوری آذربایجان رفت و با برداشتن ربع پردهها و کمی تغییر شکل، عنوان ساز ترکی را بر تار گذاشتند. حال سؤال من این است اگر این ساز ترکی است چرا از مقامهای موسیقی ایران و دستگاههای این موسیقی استفاده میکنند.»[20]
تار قفقازی یا تار یازده رشته تاری کمی متفاوت با تار است و در حدود سال ۱۸۷۰ میلادی توسط صادقجان در شهر شوشا به وجود آمدهاست. ساخت آن کمی متفاوت است و رشتههای آن بیشتر است.[21]
نوازندگان تار
نوازندگان پیشین
سازندگان تار
از سازندگان به نام این ساز در دوران قاجار و پهلوی میتوان از یحیی تارساز و عباس و جعفر صنعت و بعد از آنها به رمضانعلی شاهرخ نام بردو در دوران ما به ابراهیم قنبری مهر و محمود فرهمند اشاره کرد.
پانویس
- tar (musical instrument). Encyclopaedia Britannica. Retrieved on 2013-01-01.
- Iran Chamber Society: Music of Iran: Iranian Traditional Music Instruments. Iranchamber.com. Retrieved on 2013-01-01.
- Tar: About Tar,Role of Tar as an instrument بایگانیشده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine. Sahbamotallebi.com. Retrieved on 2013-01-01.
- OrientalInstruments.com بایگانیشده در ۳ آوریل ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine. OrientalInstruments.com. Retrieved on 2013-01-01.
- Jean During, Zia Mirabdolbaghi, Dariush Safvat, "Contemporary master's lesson from Darius Safvat , Volume 1", Mage Publishers, 1991. p127:"Tat: The tar was probably developed in Shiraz and was exported, quite eraly, to Caucasia and Herat (Afghanistan)."
- The tar was probably developed in Shiraz and was exported, quite early, to Caucasia and Herat (Afghanistan). About 1880, Caucasians modified the tar somewhat, and added some strings to it, without actually changing the principle of the ...
- http://www.iranchamber.com/music/articles/iranian_music_instruments.php
- http://www.britannica.com/EBchecked/topic/583250/tar
- «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۲.
- لغتنامه دهخدا.
- سبکشناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۲۷۰
- "Tar" in Great Islamic Encyclopaedia. [ http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=5689 بایگانیشده در ۶ دسامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine] (Persian) این دو سند تصویری مؤید آن است که نواختن این ساز در دورهٔ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بودهاست. با این همه، نام نوازندهٔ مشخصی از این ساز در منابع دورهٔ زندیه دیده نمیشود و از اینرو، احتمالاً این ساز در آن دوره نام دیگری داشتهاست. از تصاویر مربوط به دورهٔ زندیه کاملاً پیداست که این ساز به هنگام نواختن بر روی پا قرار میگرفتهاست In a painting from Shiraz in 1790, the picture of Tar is evident and shows that it was used in the Zand era. The Caucasian Tar and Afghanistan Chahar-Tar are also from the same related family.
- گامهای گمشده نوشته مرتضی حنانه.
- سرگذشت موسیقی ایرانی نوشته روحالله خالقی.
- معماری و موسیقی نوشته علی اکبر صارمی.
- خانه موسیقی ایران
- فارس نیوز
- ما تار آذربایجان را ثبت کردیم نه تار ایرانی
- ثبت تار ایرانی بهنام آذربایجان جعل تاریخی است/ نامه اعتراضی به وزیر ارشاد
- Atlas of Plucked Instruments - Middle East
منابع
- صد سال تار، انتشارات ماهور
- سازشناسی، نوشتهٔ پرویز منصوری
پیوند به بیرون
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به تار در ویکیگفتاورد موجود است. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ تار موجود است. |