لایق شیرعلی

لایق شیرعلی در در روستای «مزار شریف» در کنار رودخانهٔ زرافشان در ناحیهٔ پنجکنت در شمال تاجیکستان زاده شد. او دوران کودکی‌اش را در این روستا به سر برد.[1] لایق شیرعلی دانشکدهٔ آموزگاری شهر دوشنبه را در سال ۱۹۶۱ به پایان برد و از آن سال در پایتخت تاجیکستان اقامت گزید و پس از آن، نخست نویسندهٔ بخش ادبی رادیو تاجیکستان و سپس کارمند ادبی روزنامهٔ کامسامال تاجیکستان شد. او همچنین سردبیر مجلهٔ ادبی معتبر صدای شرق، مشاور اتفاق نویسندگان تاجیکستان و عضو اتفاق نویسندگان اتحادیهٔ شوروی از سال ۱۹۹۵ میلادی بود.

باید یادآور شد، که در آن سالها مطابق رسم و قاعدة معمول هر ادیب، که می‌خواست عضو اتّفاق نویسندگان شود، باید تا آن دم حتماً کم کم یک مجموعه چاپ کرده باشد. لایق جوان و اصرار استاد میرزا تورسون‌زاده او را بی هیچ مجموعه‌ای به طور استثنا و از قاعده بیرون به عضویت اتّفاق نویسندگان پذیرفتند. سال 1965، در 24-سالگی، به طفیل شعر معروف «به مادرم»، با توصیه بی‌واسطة استاد میرزا تورسون‌زاده، به عضویت اتّفاق نویسندگان تاجیکستان پذیرفته شده است، که حادثة نادر تاریخی و ادبیست. لایق شیرعلی سالهای 1963-1965 محرر شعبة ادبیات، موسیقی و درمة کمیتة رادیو و تلویزیون تاجیکستان، 1965-1966 خادم ادبی روزنامة «کُمسومول تاجیکستان» سالهای 1967-1975 مدیر شعبة نظم مجلّة «صدای شرق»، سالهای 1975-1991 مشاور نظم اتّفاق نویسندگان تاجیکستان، سرمحرر «صدای شرق»، از سال 1991 تا روزهای آخر عمرش رئیس بنیاد بین‌المللی زبان فارسی تاجیکی بوده است. 30 ژوئن سال 2000 ساعت 12 بر اثر بیماری سکتة مغزی چشم از جهان پوشید. تشییع جنازة آن گرانمایه 1 ژوئیة سال 2000 با حضور هزاران مخلصش برگزار و پیکرش در آرامگاه لوچاب شهر دوشنبه در پهلوی بزرگان ادب و هنر تاجیکستان به خاک سپرده شد. مدفن شریفش در «مزارستان لوچاب» قرار دارد. چندین مکتب و محله و مؤسسه نام شریف او را جاودانی می‌دارند. بیت زیرین را خود استاد هنوز سال 1998 برای سنگ مزارش وصیّت کرده بود[2]:

نخستین مجموعه اشعار لایق به نام «سر سبز» در سال ۱۹۶۶ انتشار یافت و بعدها مجموعه‌های «خانهٔ چشم»، «خانهٔ دل»، «ریزهٔ باران»، «ورق سنگ» از جمله پرخواننده‌ترین کتاب‌های او بودند.

هنر و استعداد لایق به آفرینش شعر محدود نمی‌شد؛ او در ترجمهٔ اشعاری از شعرای خارجی به زبان فارسی نیز سهم داشت. اشعار خودش نیز تاکنون به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند.[3]

لایق در سال ۱۹۷۸ میلادی، برای مجموعه‌اشعار خاک وطن برندهٔ جایزهٔ ابوعبدالله رودکی شد.

از ابتدای سالهای شصتم عصر گذشته، در برابر نوشتن آچیرک و مقاله و ایسّیهای پروبلموی پوپولیستی و ترجمة بدیعی، پیوسته به تألیف و چاپ شعر اشتغال ورزیده تحت سرپرستی و غمخواریهای پدرانة استادان شعر معاصر تاجیکی میرزا تورسون‌زاده، باقی رحیم‌زاده و میرسید میرشکر به وایه رسیده است. اوّلین گلچین اشعارش «سر سبز» سال 1966، با تحریر و رهنمایی و فاتهة نیک ساتم الغ‌زاده از چاپ برآمده است، که در مکتوبش عنوانی نشریات «عرفان» آورده است: «شاعر جوان خیلی بااستعداد و مجموعة اشعارش پرمضمون است». بعداً اشعار لایق منتظم در اوراق مطبوعات دوری، مجموعه‌های دست‌جمعی و کتابهای «الهام» (1968) ، «نوشباد» (1971) ، «ساحلها» (1972) ، «تشنه‌دل (به خط نیاکان، 1974) ، «خاک وطن» (1975) ، « ریزه‌باران» (1976) ، «مرد راه» (1979) ، «ورق سنگ» (1980) ، «خانة چشم» (1982) ، «روز سفید» (1984) ، «خانة دل» (1986) ، «آفتابّاران» (1988) ، «دست دعای مادر» (1991) ، «جام سرشار» (1991) ، «من و دریا» (1991) ، «اوّل و آخر عشق» (1994) ، «گلچینی از اشعار استاد لایق شیرعلی» (تهران، 1994) ، «دست دعای مادر» (اصفهان، 1995) ، «فریاد بی‌فریادرس» (1997، 2003) ، «روح رخش» (تهران، 2000) ، «کلیات» (2001، 2008) ، «انگارهها» (2001) ، «منتخب اشعار» (2004) ، «دیوان دل» (2007) ، «دیوان پیری» (2008) ، «دیوان زمان» (2011) ، «صد و یک غزل» (2013) ، «الهام از «شاهنامه» (2014) و غ. به دست چاپ رسیده‌اند. استعداد فطری و ذاتی استاد لایق از شعری به شعری، از سلسله‌ای تا سلسله‌ای، از مجموعه‌ای تا مجموعه‌ای صیقل و تکمیل و جلای تازه پیدا کرده، شعر سدة بیستم تاجیک را گردش و تابش نوی بخشیده، رهنمایی، تأثیربخشی و زمامداری کرده است. آفریده‌هایش مملو و معجون بهین دستاورده‌های ادبیات کلاسیکی فارسی تاجیکی، ایجادیات غناوتمند شفاهی و گویشهای سرة مردمی و ادبیات پیشقدم جهان بوده، برای پیدایش و گسترش سبک خاص و مکتب قوی شاعری او زمینة مساعد فراهم آورده‌اند. شعر جذّاب او شعر همزمان تاجیک را با شعر ناب هزارساله پیوند جاودانه بخشید. زبان مصنوع و ترجمه‌زده را از مسند خویش فرو نشانده، زبان بای و پُرغناوت و روان و پاک دری را جایگزینش کرد، سبک خراسانی رودکی و فردوسی را جلای و توانمندی دیگری بخشید. روح و غرور شایستة ملّی و احساس والای وطنهاهی و بشردوستی بزرگان ملّت را در زمان و زمینة نوی رنگ و جلا و پرواز بیشتری عطا فرمود. مقاله و گزارشات او در باب تجلیل و تمجید وطن و زبان مادری، پاسداشت تاریخ و فرهنگ ملّی، منزلت والای شعر و شاعری، پدیده‌های نادر ادبی، اصطلاح و واژه‌سازی نوین و غ. در بالابورد سویه خودشناسی ملّی و رشد و کمال زبان مادری سهم بی‌نظیری گذاشته‌اند.

نمونه‌های را از اشعار بهترین ا. س. پوشکین، ه. هینی، و. هیوگا، ا. و. گیاتی، پ. نیروده، و، ایتمین، س. اسینین، م. سویتلاو، ر. همزتاو، ا. اوتوشینکا، س. کپوتیکین، ه. می‌ژیلیتیس، ق. قلییف، ی. میلیف، گ. پتیتسین و دیگ. به تاجیکی گردانده است، که از زیباترین و شیواترین نمونه‌های ترجمة بدیعی در ادبیاتمان اعتراف گردیده‌اند. آفریده‌های ناب استاد لایق به چندین زبان مردم عالم و شوروی ، از جمله، به روسی، در مجموعه‌های «الыبکه زر» (1969) ، «زویشنّیه زیملیه» (1972) ، «سترونы داژدیه» (1978) ، «وستریچه و سالنتسی» (1984) ، «چشه خییمه» (1985) ، «مالینьی آ داژدی» (1989) ، به ازبکی در گلچین «محبّتیم» (تاشکند، 1985) و غ. ترجمه و چاپ شده‌اند

وی با اشعار رنگین و پرمحتوایش به کالبد شعر تاجیکی نفس تازه‌ای دمید و آن را در قلمرو فارسی‌زبانان معروف کرد. شعر لایق پیوندی است قوی میان شعر عالم شمول هزارسالهٔ فارسی و شعر امروز فارسی تاجیکی. در اصل، لایق شاعری سنتگراست، منتهی با توجه به روح زمان و نیازهای جامعهٔ خویش؛ از این رو شعر وی در میان هم‌میهنانش محبوبیت بسیار دارد.[4]

• گلچین اشعار میرزا تورسون‌زاده، میرزا تورسون‌زاده، (به کوشش:) کمال عینی و لایق شیرعلی، مسکو: بی‌نا، بی‌تا؛[5]
• آفتاب سرخ، ابوالقاسم لاهوتی، (به کوشش:) لایق شیرعلی، مسکو: بی‌نا، بی‌تا؛[6]

نوشباد

به دستم جام خیامی،

لبالب جام گلفامی.

در او یاد نیاگان است، هم اشک بزرگان است،

در او شهد زمین و شعلة خورشید تابان است.

در او هم اختر افتاده از گردون،

در او هم اختر خاموش یاران است.

در او هم گریه‌های خنده ‌آلود است،

در او هم خنده‌های گریه‌آلود است.

در او هم گرمی آتش،

در او هم تلخی دود است...

من از روزی، که اشک تلخ و شورم را

ز جام چشمهای خویش نوشیدم،

من از روزی، که مثل رودها از مادران کوه

جدا گردیدم و داغ جدایی را به جان خویش سنجیدم

پیاپی باده می‌نوشم.

و دانستم، که در تلخی می شیرینی دنیاست،

و دانستم، که درد عشق پاداش جدایهاست،

و دانستم، که خالیگاه مابین زمین و آسمان بر ما

برای سرفرازیهاست؛

و دانستم، که پهنای زمین در زندگی کوته آدم

برای بی‌نیازیهاست،

پیاپی باده می‌نوشم.

و اینک نوشباد من:

برای عمر بگذشته، که بال چپ بود بر ما،

برای عمر آینده، که بال راست خواهد بود،

برای آن، که ما هستیم در دنیا،

میان ساحل دیروز و فردا مثل دریایی،

خروشانی، ستیزانی، به منزل راه‌پیمایی،

ترا تا قطره‌های آخرین می‌نوشم، ای باده!

ترا تا قطره‌های آخرین می‌نوشم، ای باده،

که با انگیزة تو مُرده‌ها از گور عصیان کرده برخیزند،

ز دنیا قرضهای خویش بستانند و بیستیزند.

و چشم زندگان در گردش آید لحظة مستی،

سر مستان به گردش آید و باور کند بر گردش گردون،

و یک دم سر به روی دست بگذارند و اندیشهند،

که ناچیزند یا چیزند؟!

ترا تا قطره‌های آخرین می‌نوشم، ای جام مبارکباد،

که تا دانند هستم شرقزاد - از کشور خیام

ترا تا قطره‌های آخرین می‌نوشم، ای جام مبارکباد،

که تا دانند هستم وارث و همساغر خیام![9]

[1965]

***

الا، شعر عجم، فردا مرا تو زنده خواهی داشت،

الا، شور دل دنیا، مرا تو زنده خواهی داشت.

به زیر سنگهای ثابت و سیار گردونها

الا، البرز پابرجا، مرا تو زنده خواهی داشت.

بسا شعر تر دنیا بود اندر لب دریا،

الا، شعر تر دریا، مرا تو زنده خواهی داشت.

اگر لک-لک دل پاکیم، یک-یک در دل خاکیم،

الا، فرش ز عرش اولا، مرا تو زنده خواهی داشت.

دلم روزی اگر از درد شعر و عشق می‌میرد،

الا، عشق جهان‌آرا، مرا تو زنده خواهی داشت.

سخن پیدا و ناپیدای هر خلق سخنساز است،

الا، پیدا و ناپیدا، مرا تو زنده خواهی داشت.

الا، دیوان حافظ، حافظم باشی ز هر مرگی،

الا، دیوان مولانا، مرا تو زنده خواهی داشت.

[1988][10]

شعر زندگی توسط مجید درخشانی آهنگسازی و تصنیف گردیده و با صدای حسین رضااسدی درآلبوم لحظه ناب منتشر شده‌است:

پاره‌ای از شعری با مضمون «وطن» به تاریخ ۱۸ فوریه ۱۹۹۶[11]:

ترانه «عشق گمشده»:

• شیرعلی، لایق (۱۳۷۲). گلچینی از اشعار استاد لایق شیرعلی. تهران: انتشارات الهدی.
• تورسون‌زاده، میرزا؛ عینی، (به کوشش:) کمال؛ شیرعلی، لایق (بی‌تا). گلچین اشعار میرزا تورسون‌زاده. مسکو: بی‌نا. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
• لاهوتی، ابوالقاسم؛ شیرعلی، (به کوشش:) لایق (بی‌تا). آفتاب سرخ. مسکو: بی‌نا. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
• خواجه‌مراد، عالم‌جان (۱۳۹۰). «بیست سال روابط ایران و تاجیکستان؛ شریکان طبیعی با منافع متفاوت». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
• http://www.iranicaonline.org/articles/layeq-ser-ali. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به لایق شیرعلی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• زندگی‌نامهٔ لایق شیرعلی و برخی از آثار