قصیده
قَصیده یک قالب شعر کلاسیک فارسی است موضوع قصاید مدح شاهان و بزرگان، و نمایندگان مجلس دانش اموزی،تهنیت جشنها، وصف طبیعت و گاه پند و اندرز است. در این نوع شعر بیت اول با مصراعهای زوج همقافیه است. شاعران ایرانی قصیده را از شعر عربی گرفتهاند. تفاوت قصیده با قالبِ غزل در تعداد ابیات و موضوع شعر است. کمی یا زیادیِ بیتهای قصاید بستگی دارد به اهمیت موضوع، قدرت و قوّت طبع شاعر و نوع قافیه و اوزان شعری. شاعر میتواند قصیده را در وزنهای گوناگونی بسراید.[1]
قالبهای شعر فارسی |
---|
بحر طویل • ترجیعبند • ترکیببند • تکبیت • چهارپاره • دوبیتی • رباعی • سهگانی • غزل • قصیده • قطعه • مثنوی • مستزاد • مسمط |
بنا به روایتی نخستین شعر فارسی قصیدهای است از محمد وصیف سگزی، دبیر دربار یعقوب لیث صفاری، که تنها ۶ بیت آن باقی ماندهاست. مطلع این قصیده این است:
ای امیری که امیران جهان خاصه و عام | بنده و چاکر و مولای و سگ بند و غلام |
بخش عظیم ادبیات فارسی را در سدهٔ ششم هجری، قصیده تشکیل میدهد.
فرق غزل و قصیده
قصیده دارای ۲۰ تا ۷۰ بیت است غزل دارای ۵ تا ۱۴ بیت است.
موضوع قصیده مدح شاهان و بزرگان وصف طبیعت، گاهی پند و اندرز و همچنین تهنیت جشنها میباشد، اما غزل نوعی شعر عاشقانه میباشد که بیان عواطف و احساسات، زیبایی معشوق و شکوه روزگار است
نمودار گرافیکی قصیده
__________ * __________*
__________ __________*
__________ __________*
__________ __________*
انواع قصیده
۱ مدحی ۲ مذهبی و فلسفی ۳ اخلاقی و زهدی ۴ سیاسی و اجتماعی
- مشهورترین قصیده سرایان مدیحه گو: رودکی، منوچهری دامغانی، فرخی سیستانی، عنصری بلخی، انوری، خاقانی
ارکان اصلی قصیده
قصیده شعری است که مصراع اول و مصراعهای زوج مصراعهای دوم همقافیهاند و تعداد ابیات آن از ۱۵ بیت بیشتر است.
ارکان اصلی قصیده از شش بخش تشکیل میشود:
- ۱- مطلع
- ۲- تغزّل
- ۳- تخلص
- ۴- تنهٔ اصلی قصیده
- ۵-شریطه و دعا
- ۶-مقطع
مطلع: بیت اوّل قصیده را مطلع مینامند که باید در لفظ و معنی جذّاب و دلنشین باشد و دو مصراع آن هم قافیه باشد. مثال: (با کاروان حلّه برفتم ز سیستان با حلّه تنیده ز دل، بافته ز جان) (فرّخی سیستانی)
- گاهی شاعران برای تغییر محتوا یا تنگنای قافیه در خلال قصیده بیت مُصرّعی میآورند و تجدید مطلع مینمایند. مثال: خاقانی در قصیده ای به مطلع: (عشق بیفشرد پا بر نمط کبریا برد به دست نخست، هستی ما رازها)
- تغزّل: ابیات آغازین قصیده اگر در مدح معشوق و توصیف زیباییهای او باشد، تغزّل نامیده میشود و چنانچه در وصف طبیعت و یادآوری از روزگار جوانی باشد، به آن (تشبیب) و (نسیب) گفته میشود.
- تخلّص: تخلّص در قصیده به معنی گریز زدن و خلاص شدن است و در اصطلاح، بیت یا ابیاتی است شاعر با آن به طرز ماهرانه از مقدّمه و تغزّل به تنهٔ اصلی قصیده وارد میشود. گفتنی است تخلّص در غزل، چنانچه پیش از این ذکر شد، با تخلّص در قصیده تفاوت دارد.
تنهٔ اصلی قصیده: این بخش، اصلیترین قسمت قصیده و تمام مقصود شاعر را دربردارد که معمولاً محتوا و مضامینی چون مدح، رثا، وصف، پند و اندرز و موعظه، شکوه و شکایت، حکمت، عرفان و مسائل سیاسی و اجتماعی را در بر میگیرد.
شریطه و دعا: شاعران معمولاً در ابیات پایانی قصیده با ذکر شرطهایی برای ممدوح خود آرزوی دوام و بقا میکنند؛ مثلاً عنصری در پایان یکی از قصایدش چنین میگوید:
(همیشه تا به همه وقت خلق عالم را به شادی و غم از ایزد بود قضا و قدر)
(بقای شاه جهان باد و عزّ و دولت او دلش به رامش و دستش به باده و ساغر)
مقطع: بیت آخر قصیده مقطع نام دارد که معمولاً شاعران در آن به هنرنمایی پرداخته، در انتخاب الفاظ و مفاهیم سعی زیادی مینمایند.
وجه تسمیه
از آنجا که در این گونه شعر، نظر شاعر اغلب به شخص و مقصودی معیّن توجّه دارد آن را قصیده یعنی مقصود نام دادهاند. طبق نظر علمای ادب، در قصاید فارسی مطلع باید که مصرّع باشد و هرگاه که چنین نیست، به آن شعر قطعه میگویند و نه قصیده.[2]
پیشینه
اگرچه پیشینهٔ قصیده به شعر عربی در دوران جاهلیت میرسد، لیکن در شعر فارسی از قرن سوم هجری رواج یافت و دوران اوج شکوه آن تا قرن ششم هجری بودهاست.[3] از قرن هفتم بهبعد، بهدلیل از بین رفتن دربارهای مقتدری که مشوق شاعران مدیحهسرا بودند، قصیده رو به ضعف نهاد. موضوع قصیدهها از قرن نهم بهبعد، بیشتر تجلیل و ستایش اولیای دین است. در دوران متأخر، ملکالشعرا بهار با وارد کردن مضمونهای اجتماعی و سیاسی در قصیدهها، رنگ تازهای به قصیده داد و این قالب شعری را احیا کرد.[4]
قصیده طرز قرار گرفتن قافیه:مصراع اول با مصراعهای زوج هر بیت هم قافیه اند. موضوع:مدح و ستایش و نکوهش و توصیف طبیعت، مسائل اخلاقی تعداد ابیات :۱۵ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت
منابع
- همایی، فرید الدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظیِ بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴
- همایی، جلالالدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظی بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴
- آرایههای ادبی (قالبهای شعر، بیان و بدیع) (ISBN 964-05-0036-4)
- میرصادقی، میمنت. واژهنامهٔ هنر شاعری: فرهنگ تفصیلیِ اصطلاحات فن شعر و سبکها و مکتبهای آن ، چاپ سوم، انتشارات کتاب مهناز، تهران، ۱۳۸۵