بلخ
شهر بَلخ (باختری: Βάχλο، Bakhlo) یا شهر باختر یا باکترا (یونانی باستان: Βάκτρα، Báktra؛ لاتین: Bactra)، که بنام زریاسپه (Zariaspa) نیز آمدهاست، از شهرهای مهم خراسان که امروزه در فاصله ۲۰ کیلومتری از مزار شریف مرکز ولایت بلخ در شمال افغانستان واقع شدهاست. این شهر از شروع تاریخ نخستین، مرکز باستانی بودیسم، اسلام و زرتشت و یکی از شهرهای مهم ولایت خراسان در گذشته بودهاست.
بلخ بلخ
Βάχλο | |
---|---|
بلخ موقعیت روی نقشه افغانستان | |
مختصات: | |
شهرستان | افغانستان |
ولایت | ولایت بلخ |
ولسوالی | ولسوالی بلخ |
بلندی | ۱۱۹۸ پا (۳۶۵ متر) |
جمعیت (٢٠٢٠) | |
• شهر | ٥٨٤٬٨٨٨ |
منطقه زمانی | + ۴٫۳۰ |
کد پستی | 1751 |
اقلیم | نخ |
این شهر باستانی بیشتر به عنوان مرکز و پایتخت باکتریا یا تخارستان شناخته میشد. مارکو پولو بلخ را به عنوان «شهری باشکوه و بزرگ» توصیف کردهاست.[3] اکنون از بلخ جز انبوهی از ویرانهها، در حدود ۱۲ کیلومتری کناره راست رودخانه بلخ چیزی باقی نماندهاست.
واژهشناسی
نام باختری بلخ بصورت (βαχλο) است. در متون پارسی میانه بصورت باکسل (𐭡𐭠𐭧𐭫) به زبان پارسی باستان بشکل باختری (𐎲𐎠𐎧𐎫𐎼𐎡𐏁) در زبان اوستایی بصورت (𐬠𐬁𐬑𐬜𐬌) بزبان سانسکریت بلهیکه (Bahlīka) و در زبان ارمنی (Bahl) آمدهاست است.
پیشینه تاریخی
بلخ به قولی کهنترین شهر تاریخ جهان است که پیشینهٔ آن به هزاران سال قبل از میلاد برمیگردد و یکی از شهرهای مهم پادشاهی ایران بود.
بلخ نخستین شهری است که قبایل باختری از بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد از شمال آمو دریا به آن نقل مکان کردند.[4] عربها به دلیل دیرینگی این شهر، آن را امالبلاد یا مادر شهرها خوانده اند. این شهر بهطور سنتی مرکز زرتشتیان بود.[5] نام زریاسپا، که یا یک نام جایگزین برای بلخ یا بخشی از شهر است، ممکن است از آتشکده مهم زرتشتیان آذر-آسپ گرفته شده باشد.[5] بلخ به عنوان مکانی که زرتشت برای نخستین بار دین خود را موعظه میکرد، و همچنین مکانی که درگذشت، قلمداد میشد.
از آنجا که هندوایرانیها اولین پادشاهی خود را در بلخ بنا کردند[6] (باکتریا، داکسیا، بوخدی) برخی از محققان بر این باورند که از این منطقه بود که موجهای مختلف هندو ایرانیان به شمال شرقی ایران و منطقه سیستان پخش شدند. تغییرات آب و هوایی منجر شد که این منطقه که در زمان باستان بسیار حاصلخیز بود، به بیابان تبدیل شود. در افسانهها تأسیس این شهر به کیومرث، اولین پادشاه جهان در افسانههای فارسی نسبت داده شدهاست؛ و حداقل مسلم است که در اوایل رقیب اکباتانا، نینوا و بابل بود.
بودیسم
شهر بلخ بخاطر دو راهب بزرگ بودایی افغانستان - تروپوسا و بهالیکا در کشورهای بودایی مشهور است. دو استوپا بر فراز مقبره آنها وجود دارد. طبق یک افسانه، بوداییسم توسط بالیکا، شاگرد بودا در بلخ معرفی شد و این شهر نام خود را از او گرفتهاست. وی یک بازرگان منطقه بود و از بوده گایا آمده بود. در ادبیات، بلخ به عنوان Balhika , Valhika یا Bahlika نام برده شدهاست. اولین ویهارا در بلخ پس از بازگشت بالیکا بعد از راهب شدن برای وی ساخته شد. هنگامی که شوانزانگ در سال ۶۳۰ از بلخ بازدید کرد، آنجا یک مرکز شکوفای هینایانا بودیسم بود. طبق خاطرات شوانزانگ، در زمان بازدید وی در قرن هفتم میلادی، حدود صد صومعه بودایی در این شهر یا مجاورت آن وجود داشتهاست. ۳۰۰۰ راهب و تعداد زیادی استوپا و سایر بناهای مذهبی وجود داشتند.
یهودیت
همانطور که مورخ عرب المقریزی ثبت کردهاست، یک جامعه یهودی باستان در بلخ وجود داشتهاست، این جامعه با انتقال یهودیان به بلخ توسط پادشاه آشور سناخریب تأسیس شدهاست. جغرافیدانان عرب به وجود بابالیهود (دروازه یهودیان) و الیهودیه (شهر یهودی) در بلخ گواهی کردهاند.[7] روایات اسلامی بیان میکنند که پیامبر ارمیا به بلخ گریخت و حزقیال در آنجا دفن شد.[8] این اجتماع یهودی در قرن یازدهم مورد توجه قرار گرفت زیرا یهودیان این شهر مجبور شدند باغی را برای سلطان محمود غزنی تگهداری کنند که برای آن مالیات ۵۰۰ درهم پرداخت کردند. طبق تاریخ شفاهی یهودیان، تیمور یک چهارم شهر را به یهودیان بلخ با یک دروازه برای بستن آن داد.[9]
جامعه یهودیان در بلخ تا اواخر قرن نوزدهم گزارش میشد، در حالی که یهودیان هنوز در یک محله ویژه شهر سکونت داشتند.[10]
حمله اعراب مسلمان
نخستین حملهٔ مسلمانان به بلخ در سال ۶۵۲ م. (۳۲ ه.ق) به سرکردگی احنف بن قیس بود. در سال ۴۳ ه.ق دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان قتیبة بن مسلم (متوفی بسال ۹۶ ه.ق) بود که کاملاً مغلوب آنان شد. در دورهٔ اعراب، یعنی در قرون وسطی، بلخ همراه با هرات، نیشابور و مرو یکی از چهار قسمت (چهار ربع) خراسان بود.
در سال ۱۱۸ ه.ق اسدبن عبدالله قسری پایتخت خراسان را از مرو به بلخ انتقال داد و شهر رونق یافت. در سال ۲۵۶ ه.ق این شهر بتصرف یعقوب لیث صفاری درآمد. در سال ۲۸۷ ه.ق عمرو لیث صفاری نزدیک بلخ مغلوب اسماعیل سامانی شد و به قتل رسید و بلخ تحت حکومت سامانی درآمد. در سال ۴۵۱ ه.ق سلجوقیان تصرفش کردند و در سال ۵۵۰ ه.ق بدست ترکان غز افتاد. در سال ۶۱۷ ه.ق) با وجود اینکه بلخ تسلیم چنگیز مغول شد، مغولان همه مردم شهر از زن و مرد و کودک را از شهر بیرون آورده و همه را کشتند بهطوری که تا مدتها حیوانات وحشی از گوشت آنها تغذیه میکردند و سپس شهر را آتش زده و کاملاً تخریب نمودند.[11] در دورهٔ تیموریان (۷۷۱ – ۹۱۱ ه.ق) تا اندازهای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن، بلخ رو به انحطاط گذاشت. خرابههای بلخ قدیم اکنون ناحیهٔ وسیعی را اشغال کردهاست.
در منابع تاریخی به خاطر موقعیت فرهنگی و تمدنی بلخ از آن به نامهای مختلف یاد شدهاست؛ مثلاً بلخ گزین، بلخ الحسنا، امالبلاد، امالقرا، بلخ بامی، قبه الاسلام، دارالفقاهه، دارالاجتهاد…
جهانگردان اروپایی و فارسیزبان ، بلخ را انبار مهمی برای کالاهای عبوری در آسیای میانه در نخستین سالهای سدهٔ ۱۹ م بهشمار آوردهاند. این شهر، در مرز میان بیابانهای بیدرخت و زمینهای سرسبز، در شمال هندوکش و جنوب آمودریا، زمانی بسیار آبادان بود و آب شهر از طریق شبکهای مرکب از ۱۸ جوی پخش میشد که درّههای شهر را به هم پیوند میداد. بلخ در برخوردگاه جادههای کاروانی واقع بود که از جنوب به هند، از غرب به ایران، و از شرق به چین کشیده میشد. کاروانهای بیشماری از طریق این شهر، که به عنوان بازاری در آسیای برای خرید و فروش اسب شهرت داشت، رفتوآمد میکردند.[12]
مکانهای باستانی
بناهای اولیه بودایی دوام نسبتاَ بیشتری به بناهای اسلامی داشتهاند مثل تخت رستم. طول آن ۴۶ متر عرض ۲۷ متر و ارتفاع ۱۵ متر است. چهار طاق مدور در داخل غرق شده و چهار خروجی از بیرون به داخل طراحی شدهاست. پایه ساختمان از آجرهای خشک شده در برابر آفتاب با ۶۰ سانتیمتر مربع مساحت و ۱۰۰ تا ۱۳۹ میلیمتر ضخامت ساخته شدهاست. تخت رستم در نقشه به صورت گول شکل و دارای اضلاع ناهموار است. ظاهراً از گل پیس (یعنی گلی مخلوط با کاه و گودال) ساخته شدهاست. ممکن است در این ویرانهها ناوا ویهارا را که توسط دیپلومات چینی ژانگ چیان توصیف شدهاست، بشناسیم. بقایای بسیاری از برجهای دیگر نیز در سایت وجود دارد.[14]
تپههای مخروبه بسمت جاده مزار شریف احتمالاً نشان دهنده مکان شهری است که هنوز قدیمی تر از آن است که بلخ امروزی در آن قرار دارد.
دیگر
امروزه جدا از ویرانهها و استحکامات باستانی در بله مکانهای دیدنی زیادی دیگر نیز زیادی دیده میشود:
- مدرسه سید سبحان قلی خان.
- بالاحصار بلخ، زیارتگاه و مسجد خواجه نصر پارسا.
- آرامگاه شاعر رابعه بلخی.
- مسجد نه گنبد (مسجد نو گنبد). این مسجد با تزئینات و کاشیکاریهای عالی، که به آن مسجد حاجی پیاده نیز گفته میشود، اولین بنای یادبود اسلامی است که در افغانستان شناسایی شدهاست.
- تخت رستم و تپه رستم
موزه بلخ
این موزه قبلاً دومین موزه بزرگ کشور بود، اما مجموعه آثار آن در دوران اخیر دچار غارت شدهاست.[15]
این موزه از ساختمانی مشترکی که با یک کتابخانه مذهبی دارد به موزه مسجد کبود نیز معروف است. این موزه ویرانههای باستانی بلخ، کلکسیون آثار هنری اسلامی از جمله قرآن قرن سیزدهم و نمونههایی از هنرهای تزئینی و مردمی افغانستان را به نمایش میگذارد.
نقش فرهنگی
بلخ همواره کانون علم و هنر و فرهنگ بوده و نقش عمده ای در توسعه زبان و ادبیات فارسی داشتهاست. علماء و فضلای بزرگی را در دامان خویش پرورانیدهاست. در فهرست زیر نامهای تعدادی از این بزرگان که در بلخ زاده شده یا زیستهاند آمدهاست:
- مولانا جلال الدین محمد بلخی (رومی)، متولد بلخ، در قرن سیزدهم
- ابن سینا یا بوعلی، فیلسوف و دانشمند مشهور قرن دهم که پدرش بلخی بود
- ناصر خسرو قبادیانی
- امیر خسرو (دهلوی) که پدرش امیر سیف الدین از اینجا بود
- به گفته دولت شاه سمرقندی، منوچهری دامغانی متولد بلخ بود.
- رشید الدین وطواط
- صانح بلخی
- شهید بلخی
- ابوالموید بلخی
- ابوشکور بلخی
- معروفی بلخی شاعران اولیه قرن ۹ یا ۱۰
- رابعه بلخی، اولین شاعر زن در تاریخ شعر فارسی، در قرن دهم و در بلخ میزیست.
- عنصری بلخی، شاعر قرن ۱۹ یا ۱۱
- انوری، قرن دوازدهم، در بلخ زندگی میکرد و آنجا درگذشت.
- دقیقی بلخی، ابومنصور محمدبن احمد دقیقی بلخی، متولد بله و اولین سراینده شاهنامه معروف
افراد مشهور دیگر
- ابراهیم ابن ادهم، صوفی و حاکم مشهور بلخ
- ابو مسلم خراسانی، سردار جنگی و از ساقطان خلافت امویان
- خالد ابن برمک، وزیر خلافت عباسی و از خانواده برجسته برمکیان
- ابوزید بلخی، عالم جغرافیدان، ریاضیدان، پزشک، روانشناس و دانشمند بلخی.
- ابومعشر بلخی، منجم و ستارهشناس دربار عباسی و فیلسوف اسلامی
- حیوی بلخی، مفسر یهودی بخاران و منتقد انجیل
- ابن بلخی، نامی متعارف برای مورخ فارسی قرن ۱۲ و نویسنده کتاب فارسی فارس نما
- عبدالله، پدر ابن سینا و دانشمند محترم اسماعیلی مذهب
جستارهای وابسته
منابع
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به بلخ در ویکیگفتاورد موجود است. |
- "City of Balkh (antique Bactria)". UNESCO World Heritage Centre.
- Nancy Hatch Dupree, An Historical Guide to Afghanistan, 1977, Kabul, Afghanistan
- The Greeks in Bactria and India. William Woodthorpe Tarn. 1st Edition, 1938; 2nd Updated Edition, 1951. 3rd Edition, updated with a Preface and a new bibliography by Frank Lee Holt. Ares Publishers, Inc. , Chicago. 1984. (1984), pp. 114–115 and n. 1.
- "IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (1) E – Encyclopaedia Iranica". Retrieved 2 June 2015.
- Ben Zion Yehoshua-Raz (2010). Stillman, Norman, ed. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Brill Publishing.
- Fischel (1971). Encyclopedia Judaica (4 ed.). p. 147.
- Shterenshis, Michael (2013). Tamerlane and the Jews. Hoboken: Taylor and Francis. p. 58. ISBN 1-136-87366-X.
- Vladimirovich Barthold, Vasilii; Soucek, Sivat (2014). An Historical Geography of Iran. Princeton University Press. pp. 13–14. ISBN 0-691-61207-2.
- تاریخ جهانگشای جوینی - عطاملک جوینی - شابک ۶-۱۲۴-۳۶۳-۹۶۴-۹۷۸ صفحه: ۲۰۸
- خازنی، آرش، شهر بلخ و کاروان تجاری آسیای مرکزی در آغاز سده نوزدهم. در: ایراننامه، سال بیست و ششم، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۰.
- پیوند متن و ترجمه کتیبه
- آزاد, آرزو (12 December 2013). چشماندازی مقدس به افغانستان میانه و ملاقات بلخ. انتشارات دانشگاه آکسفورد. ISBN 978-0-19-968705-3.
- "UNHCR eCentre". Archived from the original on 18 December 2014. Retrieved 2 June 2015.
- دانشنامه ایرانیکا
- ویکیپدیای انگلیسی
- وبگاه فارسی بیبیسی
- محمدامین زواری، جغرافیای تاریخی بلخ، بنیاد موقوفات افشار، تهران۱۳۸۸، شابک:۹۷۸-۹۶۴-۶۰۵۳-۵۳-۳
- www.mazar-i-sharif.de
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ بلخ موجود است. |